Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтугар саха литэрэтиирэтин хаапыдыратыгар “Филология” хайысхатыгар үс магистр бырагырааммата баар: “Арассыыйа Федерациятын норуоттарын литэрэтиирэлэрэ (саха литэрэтиирэтэ)” (сал. В.Б. Окорокова), “Текстология уонна литэрэтиирэ кириитикэтэ” (сал. П.В. Сивцева-Максимова), “Имиджелогия уонна спичрайтинг” (сал. М.П. Попова). Быйылгы үөрэх дьылыгар “Арассыыйа Федерациятын норуоттарын литэрэтиирэлэрэ (саха литэрэтиирэтэ)” бырагыраамма магистраннара үөрэхтэрин бүтэрэллэр, диссэртээссийэлэрин көмүскээри сылдьаллар. Барыта алта магистран икки сыл устата араас таһымнаах тэрээһиннэргэ кыттыбыттар, кэккэ ситиһиилэрдээхтэр. Бэйэлэрэ кэпсииллэринэн, биир интэриэстээх буолан, түмсэ түстүлэр даҕаны кэпсээннэрэ-ипсээннэрэ ыраатар, тугу барытын сүбэлэһэн, хардарыта көмөлөсүһэн оҥороллор, истиҥ доҕордуу сыһыаннаахтар эбит.
Биһиги билиҥҥи кэм магистранын үлэтин, үөрэҕин туһунан сиһилии билээри ситиһиилээх бөлөх ыстаарыстатын кытта кэпсэттибит. Сайаана Попова үөрэнэрин таһынан саха литэрэтиирэтин хаапыдыратыгар лаборанынан үлэлиир. Кини маннык кэпсээтэ:
- Кураторбыт, магистратура салайааччыта - тыл билимин дуоктара, хаапыдырабыт бэрэпиэссэрэ Варвара Борисовна Окорокова. Үөрэхпитин бүтэрдэхпитинэ саха литэрэтиирэтин учуутала, СМИ уонна наука эйгэтин үлэһитэ буолабыт. Хамсык кэмигэр үөрэнэ киирбит буоламмыт үөрэхпит, күн аайы зуумунан, бассаабынан онтон да атын тэйиччиттэн үөрэх саҥа ньымаларынан ыытыллыбыта. Бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэн ыарахан кэмнэри аһардыбыт. Ол курдук, бөлөҕүнэн араас тэрээһиннэргэ, ааҕыыларга кыттабыт, иллэҥ кэммитигэр саха тыйаатырыгар сынньанабыт. Магистратураҕа үөрэммитим, биллэн туран, төрөөбүт тылга, литэрэтиирэҕэ тапталы, үгүс билиини-көрүүнү биэрдэ.
Тус бэйэм бу үөрэххэ атын эйгэттэн сахалыы толкуйбун сайыннара, норуотум култууратын, тылын байытыһа кэлбитим. Үөрэнэр сылларбар кэккэ ситиһиилэнним: 2021, 2022 с.с. өрөспүүбүлүкэтээҕи билим ааҕыыларыгар кыттан, 2 истиэпэннээх дьупулуомнарынан наҕараадаламмытым. В.С. Кейметинов 80 сааһыгар аналлаах Бүтүн Арассыыйатааҕы билим кэмпириэнсийэҕэ “Василий Барганан - душа эвенской поэзии” дакылаатым биһирэммитэ, дьупулуомунан бэлиэтэммитэ.
Биир дойдулааҕым Б.Ф. Неустроев-Мандар Уус эппитинии, “Киһи үөрэҕи-билиини үйэтин тухары мунньунар”. Онон бу этиигэ сөпсөһөн туран, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһан, билиигитин-көрүүгүтүн хаҥатыҥ, сахалыы дириҥ толкуйдаах буолуҥ диэн ыҥырабын.
Тэйиччиттэн да үөрэннэллэр, бу бөлөх магистраннара элбэх ситиһиилээхтэр. Бу туһунан бөлөх биир бастыҥ устудьуона Олимпиада Давыдова кэпсиир:
- Мин бииргэ үөрэнэр доҕотторум ситиһиилэринэн киэн туттабын. Түмсүүлээх буоламмыт ситиһиибит баһаам. 2020 с. сэтинньи ый 17 күнүгэр Өрөспүүбүлүкэтээҕи эдэр суруйааччылар Сүбэ мунньахтарыгар Татьяна Андросова кириитикэ, Сутакова Диана оҕо литературатын секцияларыгар кыттыбыттара. Ол түмүгүнэн быйыл “21 үйэ 21 эдэр суруйааччыта» кинигэ таҕыста. Онно Танябыт үлэтэ бастыҥнар ахсааннарыгар киирэн бэчээттэннэ. 2021 с. кулун тутар 15 күнүгэр «Айар аартыкпыт аргыстара» түмсүү иһинэн тэттик кэпсээн күрэҕэр кыттыбыппыт. Ити сыл “Саха сиригэр дьыл кэмнэрэ” хоһоон айыытын күрэҕэр тэрээһин үлэтигэр, оскуола оҕолоругар уонна ыччаттарга аналлаах кэтэхтэн куонкурустары тэрийсибиппит. 2021 с. сэтинньитигэр В.Н. Протодьяконов кэриэһигэр уус-уран литература кириитикэтигэр сабыылаах күрэххэ Яков Алексеев 3 миэстэни ылбыта, Татьяна Андросова “Кэскиллээх кириитик» аатын сүкпүтэ, Санаайа Попова уонна мин бэлиэтэммиппит. Быйыл Эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар бары тутуспутунан кириитикэ сиэксийэтигэр кыттыбыппыт. Мин айар командировкаҕа мэктиэлэммитим. Олунньуга Ийэ тыл, сурук-бичик күнүн чэрчитинэн үнүстүүт устудьуоннарыгар “Төрөөбүт литэрэтиирэҕин төһө билэҕин?” диэн биктэриинэни тэрийэн ыыппыппыт, айар үлэ күрэҕэр киирбит айымньылары ырытан кэпсээбиппит. Диана Сутакова Яков Алексеевтыын “АйАрт” өрөспүүбүлүкэтээҕи общественнай тэрилтэни салайаллар. Бу тэрилтэ “Айар аартыкпыт аргыстара”, “Талаан түһүлгэтэ, “Спутники из мира поэзии” айар түмсүүлэр үлэлэрин сүрүннүүр. Олус элбэх үлэни көҕүлүүллэр, элбэх ситиһиилээхтэр.
Магистран наукаҕа эмиэ көхтөөхтүк кыттыахтаах. Онон, бастакы сылбытыттан араас кэмпириэнсийэлэргэ бэйэбит научнай тиэмэбитинэн кытынныбыт. 2022 с. олунньу 12 күнүгэр тыл билимин хандьытаата Сардаана Егинова кэриэһигэр “Сравнительно-историческое исследование языков и культуры тюрских народов Сибири: современное состояние» диэн практикум-сэминээргэ кыттан, кини аатынан анал истипиэндьийэни биһигиттэн Яков Алексеев уонна мин ылар үрдүк чиэскэ тиксибиппит. Тус бэйэм наукаҕа сүрүн ситиһиилэрбинэн В.В. Илларионов 75 сааһыгар анаммыт Арассыыйа таһымнаах научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ “Фольклор глазами молодых исследователей” сиэксийэҕэ “Функция образов-архетипов в рассказе “Оладьи” Н. Михалевой” дакылаатынан 3 миэстэни, поэтика салаатыгар 2 миэстэни ылбыппын ааҕабын.
Марина Спиридонова ХИФУ Мэдисиинэ үнүстүүтүгэр виварий сэбиэдиссэйинэн үлэлиир уонна олус кыһаллан үөрэнэр, икки сыл устата элбэҕи билбитин, ситиспитин туһунан кэпсээтэ:
- Эдэр суруйааччылар Сүбэ мунньахтарыгар кыттарбытыгар үлэбитин учууталбыт Л.П.Григорьева салайбыта. Үлэбит үтүө түмүктээх буолбутуттан олус үөрбүппүт. Инникитин даҕаны бу дьоллоох түгэн биһигини кынаттыа, айар үлэбитигэр бигэ эрэли, кыаҕы биэриэҕэ. Мин бу үөрэххэ киирэн баран, улахан ситиһиим диэн, учууталым Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн үлэлэрин үөрэтэрим, сырдатарым буолар. Кини салайбыт “Сылык” түмсүүтүн старостатабын. Онон учууталым Нүһүлгэн аатын ааттата сылдьарбар бу үөрэх туһатын дириҥник өйдүүбүн. Бөлөҕүнэн олус түмсүүлээхпит. Ол төрдө биир санаалаахпытыгар сытар. Бэйэ-бэйэни өйөһүү, доҕордуу буолуу үтүө түмүккэ тиэрдэр. Биһиги бары сиэттиһэ сылдьар курдукпут, бэйэбитин истиҥник санаһар дьоммут. Хас биирдии учуутал биэрбит билиитэ биһиэхэ көмүс курдук күндү. Сааһым ыраатта диэн олорон хаалбакка, үөрэххэ талаһан, өссө биир устудьуоннуур кэми билбиппиттэн наһаа үөрэбин, махтанабын. Педагог уонна элбэх оҕолоох ийэ буоларым быһыытынан оҕолорбун сахалыы тыыҥҥа уһуйуом, төрөөбүт тылбыт сайдарын туһугар үөрэтиэм, учууталым Нүһүлгэн сырдык аатын үйэтитиигэ күүскэ үлэлэһиэм.
Бөлөх наукаҕа үрдүк ситиһиилээх маҕыстыраанынан Татьяна Андросова буолар. Кини бакалавр үөрэҕин кэнниттэн тута үөрэнэ киирбит уонна икки сыл устата науканан күүскэ дьарыктаммыт:
- Науканан бакалавр саҕаттан дьарыктанабын, саҥаттан саҥаны арыйарбын олус сөбүлүүбүн. Суруйааччы Валентина Гаврильева айар үлэтин анаан чинчийэбин, айымньыларын араас өттүттэн ырытабын. Мин дакылааппын сэҥээрбит буоллахтарына - ол мин улахам ситиһиим. Эдэр ыччаттарга сүбэ быһыытынан этиэм этэ, төһө кыалларынан бэйэ-бэйэҕитигэр көмөлөсүһэ сатааҥ, элбэх киһи толкуйа кыайыылаах-хотуулаах буоларын умнумаҥ. Бөлөҕүнэн үлэни толорууга эбээһинэстэргитин үллэстиҥ, оччоҕо ким да кимиэхэ да сэлээннээбэккэ, барыта «ылы-чып» ситиһиилээх буолуоҕа. Мин бакалавры бу институкка бүтэрбитим, ол иһин бэйэм хаапыдырам магистратуратыгар үөрэнэ хааларга бигэ эрэллээх этим. Билигин баҕалаах үөрэхпэр сыалбын-сорукпун ситиһээри кыһамньылаахтык үөрэнэбин.
Көрөрбүт курдук, магистраннар үлэни, үөрэҕи сэргэ науканы, айар үлэни сөпкө дьүөрэлээн, олус ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьаллар эбит. Биһиги кинилэртэн холобур ылыах тустаахпыт. Тэйиччиттэн да үөрэннэннэр, олус түмсүүлээхтэрин сэргээтибит, биһирээтибит. Бөлөх ситиһиитин төрдө - бириэмэни сөпкө аттарыы, үрдүк баҕа, күүстээх дьулуур, сыралаах үлэ, иллээх сыһыан.
Диана Васильева, ХИФУ Литературнай айар үлэһит салаа 3 кууруһун устудьуона