Саха сирэ тымныы-тыйыс усулуобуйалаах буолан, хомойуох иһин, сорох ыарыы – биһиги олохпут арахсыспат аргыһа. Холобур, урология ыарыылара. Биһиги эр дьоммут уролог-быраастан тоҕо кыбыстыа суохтаахтарый? Бу туһунан өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх килииньикэлии балыыһа амбылатыарыйа хирургиятын уролог-бырааһа Прокопий Викторович Давыдов кэпсиир.
Ыспыраапка: Прокопий Давыдов хирург быһыытынан үлэтин 2005 сыллаахха Ньурба оройуоннааҕы балыыһатыгар саҕалаабыта. 2008 сыллаахха Хабаровскайга уролог идэтигэр үөрэнэн баран, Дьокуускайга Жатайдааҕы урология отделениетыгар 10 сыл үлэлээбитэ. Билигин 3-с №-дээх ӨКБ хирургия салаатын бастакы квалификационнай категориялаах уролог-бырааһа.
– Уролог диэн тоҕо эрэ наар эр киһи бырааһа дии саныыбыт...
– Оннук өйдөбүл баар, ол эрээри, биһиги дьахталлары эмиэ эмтиибит. Уопсайынан, киһи тахсан киирэр (ииктиир) уонна төрүүр-ууһуур уорганнарын (мочеполовая система) ыарыыларын, кэһиллиилэрин көрөбүт, ону эмтиибит диэн судургутук быһаарыахха сөп. Уролог эпэрээссийэлиир быраас, онон ити уорганнар эпэрээссийэлэниэн сөптөөх ыарыыларын эмиэ көрөр. Холобур, бүөр тааһырыытын, бүөр кэҥээһинин, бүөртэн хабахха түһэр ханаал баар (мочеточник диэн), ол ыарыытын...
– Урология отделениета Жатайдааҕы балыыһаҕа баар диэн билэбит...
– Мин уролог быһыытынан үлэбин эмиэ Жатайдааҕы балыыһа “экстренная урология” отделениетыгар саҕалаабытым ээ. Онно Саха сиригэр урология саҕаланыаҕыттан үлэлээбит Юрий Николаевич Кычкин уонна Федор Борисович Анисимов курдук уопуттаах, биллэр-көстөр урологтары кытта үлэлээбитим. Бу дьону билбэт киһи диэн, арааһа, суоҕа буолуо. Ф.Б. Анисимов отделение сэбиэдиссэйэ этэ. Бу дьону кытта үлэлээбиппинэн киэн туттабын, кинилэртэн үөрэммитим, ылыммытым баһаам элбэх диэн махтана саныыбын, билигин даҕаны сүбэлэтэ сылдьабын. Онно, суһал көмөнү оҥорор (“экстренная урология”) урологияҕа уон сыл үлэлээбитим тухары араас эпэрээссийэни оҥорон-оҥорон кэлбиппит.
– Урологка көмө көрдөөн ордук туох ыарыылаах дьон кэлэллэрий?
– Тоҕо эрэ дьон уролог эмтиир ыарыыта хайаан даҕаны простатит эбэтэр простата аденомата эрэ дии саныыр. Ол эрээри, итини таһынан, “мочеполовой” дэнэр систиэмэ ыарыыта сүрдээх элбэх. Саамай тарҕаммыттара ханныктарый диир буоллахха, бүөртэн иик кыайан барбат буолара, мочеточниктарга туох эрэ мэһэй үөскээн, хабах “острай” циститтиирэ. Хабах иһигэр кыра эрозия, баас үөскээн, ол салгыы улаатан, бааланан, хааннырыан сөп. Эр киһи төрүүр-ууһуур уорганнарын араас кэһиллиилэрэ, искэннэрэ, ыарыылара олус элбэх. Кэлин бүөр тааһырыыта элбээтэ диэн урологтар бары бэлиэтииллэр. Ону эмчиттэр аспыт-үөлбүт уларыйыытын кытта сибэстииллэр. Итини таһынан хамнаммакка биир сиргэ олоруу, араас истириэс, күүлэй-дьалхаан олох, буортулаах дьаллык – ол барыта дьайар.
– Эһиги балыыһаҕыт, өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх килииньикэлии балыыһа, чуолаан туох көмөнү оҥорор?
– Чэ, холобур, “варикоцеле” диэн ыарыы баар. Судургутук, эр киһи сымыытын аһатар тымырдара “варикоз” диэн ыарыыга ыллараллар. Тымыр “клапаннарын” үлэтэ кэһиллэр, сымыыта эмиэ уларыйан барар. Дьэ, ол кутталлаах. Тоҕо диэтэххэ, баалаттахха, эр киһи оҕолонор туругар дьайыан сөп. Сымыыт, сотору кэминэн үчүгэйдик аһаабакка, “атрофиялаан” барар. Оттон ол сиэмэни оҥорон таһаарар кыаҕар дьайар, сиэмэ хаачыстыбата мөлтүүр. Ону истиэпэниттэн көрөн эпэрээссийэлэнэр. Кыратыгар сылдьан эриэн сөп, улааппыт буоллаҕына, эпэрээссийэ эрэ көмөлөһөр. Биһиги ол эпэрээссийэни оҥоробут.
Эбэтэр “фимоз” диэн добуочча тарҕаммыт ыарыы баар. Эр киһи сэбин төрдө кыараан хаалар, сэбэ кыайан тиэриллибэт буолар. Бу киһи саахар диабеттаах эбэтэр саастаах киһи буоллаҕына, кыра хайа барыыттан саҕалаан, баас онно буолан, салгыы кыараатар кыараан, сэбин тириитэ тиэриллибэт буолан хаалар, ыарыыланар. Дьэ, онно биһиги эпэрээссийэ оҥоробут.
– Мусульман итэҕэллээхтэр эрэ итинник “анал” эпэрээссийэни – “обрезание” диэни оҥортороллор буолбатах дуо?
– Мусульманнар, дьэбириэйдэр оннук оҥортороллор. Оттон мин быраас быһыытынан көрүүбэр, бу омуктар куйаас, уута суох дойдуга үөскээбит, олорор буолан, чөл хаалар ньымаларын тобулбуттар. Киһи аймах бастакы аатырбыт быраастара, Авиценна эҥин бу соҕуруу дойду быраастара, ама, ону өйдөөбөт буолуохтара дуо? Маннык ньыма эр киһи доруобуйатыгар эрэ буолбакка, дьахтар доруобуйатыгар эмиэ үтүө дьайыылаах. Тоҕо диэ?
– Биһиги оннук суруйдахпытына, аны “саха эр дьонун умса анньан эрэҕит дуо!” диэхтэрэ...
– Мин эмчит быһыытынан этэбин. Эр киһи сэбин төрдүнэн, тириитин иһигэр араас элбэх микрооганизм үөскүүр. Дьахтар-эр киһи сылдьыһыытыгар ол импиэксийэлэр, бактыарыйалар дьахтарга “көһөн” биэрэллэр, онно кутуллаллар. Дьэ уонна дьахтар киэлитигэр киирэн, инчэҕэй эйгэҕэ түбэһэн, салгыы айаннаатахтара ол, мааткаҕа да тиийэллэр, придатоктарга даҕаны, хабахха, бүөргэ... Дьахталлар гинекология, хабах эбэтэр ол-бу сылдьыһыынан бэриллэр сыстыганнаах араас бэйэлээх ыарыыларга (ЗППП) ылларыылара барыта да буолбатаҕына, үксэ – онтон. Мэлдьи оннук ыарыыларга ылларыы бу омугу эһиигэ да тиэрдиэн сөп, киһи төрүүр-ууһуур уорганыгар дьайар буоллаҕа. Өссө биир өрүтүн бэлиэтиир наада – эр киһи сэбин төбөтө эпэрээссийэлэннэҕинэ, тириитэ кэлин “чэрдийэн” хаалар. Онон эр киһи дьахтарга дуоһуйууну бэлэхтиир кыаҕа тупсар диэн ааттыыллар эбит...
– Эн бэрт үчүгэйдик быһаараҕын да, итини дьоҥҥо тиэрдэр хайдаҕа эбитэ буолла...
– Биһиги дьоммут итини наар итэҕэл, үгэс өттүгэр иэҕэн кэбиһэллэр. Дьиҥинэн, киһи кыбыстара эбэтэр сүөргүлүүрэ итиннэ туох да суох. Миэхэ көмө көрдөһөн кэлбит ыарыһахтары кытта биирдиилээн кэпсэттэххэ, быһаардахха, бары өйдүүллэр. Бастатан туран, уол оҕолоох төрөппүттэр ити туһунан саныахтарын наада. Холбура, итинник эпэрээссийэни оҥортордоххо, эр киһи төрүүр-ууһуур уорганын араагын туһунан умнуохха сөп. ЗППП ыарыыларын сэрэтии 60%-на бу эпэрээссийэни кытта сибээстээх. Эмиэрикэҕэ эр киһи нэһилиэнньэтин 80%-на итинник эпэрээссийэни оҥорторор эбит. Кинилэргэ ол туох да улахан уустуга суох эпэрээссийэҕэ кубулуйбут.
Мин биир оннук эпэрээссийэни хотуттан сыдьар эдэр киһиэхэ оҥорбутум. Кини табаларын сырсан, ыстаадаҕа ыйы-ыйынан сылдьар эбит, туох да суунар-тараанар усулуобуйата суох. Инньэ гынан били уоргана (“крайняя плоть”) мэлдьи сүһүрэ (“воспаление”), ыалдьа сылдьар идэлэммит. Онтон эпэрээссийэ кэнниттэн билсэ сылдьыбыппар “олох үчүгэй, биирдэ да урукку ыарыым баарын биллэрбэтэ, кыһалҕабын олох умнан кэбистим” диэн махтаммыта.
– Ноо! Оттон уопсайынан, киһи маннык кыһалҕаламмытын хантан билиэн сөбүй?
–Дьэ, бу ыарыылар бары биһиги олохпутугар быһаччы дьайаллар. Хомойуох иһин, саха дьоно тулуурдаахпытын үтүө өрүппүт диибит. Дьиҥэр, төһөлөөх элбэх ыарыыны кэмигэр суолталаан, болҕомто уурбуттара, бырааска көрдөрбүттэрэ буоллар, эмтэниллиэ этэй.
Бастатан туран, киһи кыра-кыралаан, чаастатык ииктиир, түүн туран чэпчэтинэр буолар эбэтэр сороҕор, ииктээбитин да иһин, чэпчэтиммэтэх курдук буолар. Аны сороҕор ииктиир уоргана ыарытыйар, аһыйар. Тоһоҕолоон бэлиэтиир наада: 45 сааһын туолбут эр киһи сылга биирдэ хайаан даҕаны простата араагар онкомаркер туттарыан, урологка көрдөрүөн наада. Биһиги дьоммут урологка үйэлэригэр үктэммэттэр, бырааска баалатан баран биирдэ тиийэн кэлэллэр. Простата ыарыытын тиһэҕэр диэри илдьэ сылдьаллара, хомойуох иһин, “төннүбэт гына” хам ылбыт буолар...
Бэйэ бодотун тардына, сиэри-майгыны көрүнэ сылдьыахха. Саха сиригэр араас омук эр дьоно бөҕө кэллэ. Онно бэйэбит эр дьоммут ити күрэстэһиигэ кыахтарын, күүстэрин, чөл туруктарын сүтэримиэхтэрин наада. Бэрээдэги көрүнүөххэ: кыргыттар, уолаттар, дьахталлар, эр дьон – бары.
– Амбылатыарыйаҕа өссө туох эпэрээссийэлэри оҥороҕут?Бэйэ бодотун тардына, сиэри-майгыны көрүнэ сылдьыахха. Саха сиригэр араас омук эр дьоно бөҕө кэллэ. Онно бэйэбит эр дьоммут ити күрэстэһиигэ кыахтарын, күүстэрин, чөл туруктарын сүтэримиэхтэрин наада. Бэрээдэги көрүнүөххэ: кыргыттар, уолаттар, дьахталлар, эр дьон – бары.
– Тас ууһуур уорганнар (“наружные половые органы”) куттала суох (“доброкачественные опухоли”) искэннэрин эпэрээссийэлиибит. Липома, атерома, папиллома, кадиллома эҥин диэн искэннэр баар буолаллар. Ону эдэр ыччат кыбыстан, саатан көрдөрбөт. Аһара элбээбитин кэннэ биирдэ тиийэн кэлэр, оттон ханнык да ыарыыны наһаа баалаттахха, көмөлөһөр, ыраастыыр, эмтиир уустук. Ол да буоллар итини барытын биһиги эпэрээссийэлиибит.
“Водянка” диэн ыарыыны, сиэмэ ааһар ханаалыгар куттала суох искэннэр (“киста”) үөскээбиттэрин, ону барытын эпэрээссийэлиибит. Итинник диагнозтаах дьон улуустартан кэлэн эпэрээссийэ оҥорторуохтарын сөп. Биһиэхэ унньуктаах уһун уочарат суох, буор босхо көрөбүт, көмө оҥоробут. Уонча хонуктааҕыта хоту оройуонтан кырдьаҕас киһи кэлэ сылдьыбыта. Кини Мэдиссиинэ киинигэр көрдөрө муус устарга кэлэн баран, ыам ыйыгар биһиэхэ дьэ тиийэн кэлбитэ. Туох эрэ төрүөтүнэн, эпэрээссийэтин оҥорбот буолбуттар этэ. Диагноһа, туох баар эпэрээссийэлэнэр көрдөрүүлэрэ бааллара (“показания”). Бэнидиэнньиккэ төттөрү көтүөхтээх. Хоту киһитэ уонна хаһан кэлиэ биллибэт, айан суолун төлөбүрүн, сөмөлүөт билиэтин сыанатын бэйэҕит билэҕит. Туох-баар бириэмэтин сүтэрэн баран биһиэхэ кэлбитин, бээтинсэ төһө да эпэрээссийэлээбэт күммүт буолбутун иһин, утары баран, эпэрээссийэлээбиппит. Субуотаҕа бэйэм ыҥыран, дренаһын ылан, бэрэбээскилээбитим, бэнидиэнньиккэ дойдутугар көппүт буолуохтаах. Этэҥҥэ буолуо диэн эрэнэбин. Эрдэ кэлбитэ буоллар, дойдутугар оспут баастаах тиийиэ этэ.
Мэдиссиинэ киинэ улахан ноҕуруускалаах, өрөспүүбүлүкэттэн, куораттан да элбэх киһи көрдөрөр. Аны Мэдиссиинэ киинигэр анаалыстарын болдьоҕо бүтэн хаалар, уһун баҕайы уочараттаах. Ол иһин ыйы ыйынан онно анньыһа сылдьыахтарын оннугар биһиги балыыһабытыгар кэлэн, тута көмө ылан, аҕыйах күнүнэн эпэрээссийэлэнэн, дойдуларыгар барыахтарын сөп диэн этэбин. Улуустартан сылдьар дьоҥҥо көмөлөһөр санааттан биһиги эмиэ кыра, орто эпэрээссийэлэри оҥоробут, онон бириэмэҕитин сүтэрбэккэ, биһиэхэ кэлэн көрдөрүҥ диибит.
Куорат иһигэр амбылатыарыйалыы хирургия отделениетыгар итинник эпэрээссийэлэри биһиги эрэ оҥоробут. Ыарыһах эпэрээссийэлэнэн баран, бааһа үчүгэй буоллаҕына, дьиэтигэр хонон баран, сарсыныгар көрдөрө, бэрэбээскигэ кэлэр. Ол эрээри, киһиэхэ барытыгар оннук амбылатыарыйа усулуобуйатыгар эпэрээссийэ оҥоһуллубат, үрдүк дабылыанньалаах, туох эрэ дьарҕа ыарыылаах дьон стационар усулуобуйатыгар эпэрээссийэлэнэллэрэ ирдэнэр.
– Ааҕааччыларбытыгар баҕа санааҥ?
– Тэлэбиидэнньэҕэ, СМИлэргэ тахса сатыыбыт, ол эрээри уол оҕо доруобуйатыгар төрөппүттэр, бастатан туран, болҕомто ууруохтаахтар диэн өссө төгүл санатабын. Сааһырбыт, баалаппыт киһини эмтиирдээҕэр эдэр, ыарыыта саҥа үөскээн эрэр киһини, оҕону эмтиир быдан чэпчэки буоллаҕа.
Кэнники “көҥүл олох” содулуттан сиэр-майгы кэһилиннэ, содур быһыы-майгы аһара тэнийдэ. Биһиги, эмчиттэр, итинник күлүмүрдэс-чаҕылыҥнас, ыччаты угуйар содур олох содулун кытта күннэтэ көрсө, ол “бэлэхтиир” ыарыыларын эмтии сылдьар дьон буолан, билэн этэбит. Эдэр дьоҥҥо букатын туох да хааччах суох буолла. Дьиҥинэн, сааһын сиппит киһи кэмигэр ыал буолуохтаах, этэргэ дылы, хоойго сытар холоонноох доҕордонуохтаах, оҕо-уруу төрөтүөхтээх, сиргэ кэлбит аналын толоруохтаах.
Бу үлүгэр ыарыылар, араас ЗПППлар, импиэксийэлэр тарҕана турар кэмнэригэр итинник бас баттах барыы бу билэ-билэ уокка киирииттэн атыннык сыаналаммат. Холобур, уонтан тахса араас импиэксийэ баар, сылдьыһыынан бэриллэр. Олор бэйэлэрин хайдах даҕаны биллэрбэккэ, сылы сылынан киһи этигэр сиинигэр “иһийэн” сытан баран, туох эрэ кутталлаах ыарыынан ханнык эрэ уоргаҥҥа биирдэ охсуохтарын сөп: ньиэрбэ систиэмэтигэр дьайыыттан, оҕоломмот буолууга тиийэ.
Биһиги эр дьоммут мэлдьи тыйыс усулуобуйаҕа, итиигэ-куйааска, силлиэҕэ-буурҕаҕа буһа-хата сылдьар дьон буоллахтара. Тымныыттан харыстана, сөбүгэр таҥна-сапта, иҥэмтиэлээх бэйэ төрүт аһын аһыы-сии, сөбүгэр хамсана-имсэнэ сылдьыҥ диибин. Тапталлаахтаргытын кытта иллээхтик-эйэлээхтик олоруҥ, кэмигэр оҕолонуҥ-урууланыҥ диэн сүбэлиибин. Эр дьон чөл туругуттан омук кэскилэ, омук чөл туруга быһаччы тутулуктаах. Билигин быраастан кыбыстар, саатар үйэ ааста – булгуччу урологка көрдөрүнүҥ, ыарыыны иитийэхтии сылдьымаҥ диэн ыҥырабын.
– Махтал буоллун, Прокопий Викторович, сэргэх кэпсээниҥ иһин!
Нина ГЕРАСИМОВА.