Суруйуубун бу курдук төбөлөөтүм эрээри, дьиҥэ, кэпсэтиибит ис хоһооно мантан киэҥ буолла. Улуус дьаһалтарын кытта сибээстэһэн, төрөөбүт тылбытын – саха тылын – сайыннарыыга, атын тылга баһыйтарбакка, судаарыстыбаннай тыл таһымын тутан олороругар туох үлэни ыыталларын, ханнык-туох бэлиитикэни тутуһалларын, улуустарга тэриллибит тыл хамыыһыйалара тугу үлэлии-хамсыы олороллорун кэпсэттибит. “Тыл күнүгэр (декадатыгар) туох тэрээһини ыытаҕыт?” диэбиппэр хайа да улуус “тугу да тэрийбэппин” диэн “баһын быһа илгистибэтэ”. Бары сөбүгэр тэрээһин ыыта олороллор эбит (миэстэ кэмчитинэн сурукка киллэрбэтим). Ол – өйдөнөр.

1. Тыл бэлиитикэтигэр туох бырагыраамалааххытый?

2. Улууска салалта ыытар мунньахтара, тэрээһиннэрэ ханнык тылынан баралларый?

3. Дьыала-куолу ханнык тылынан толорулларый?

4. Тэрилтэлэр, уулуссалар ааттара сахалыы суруктаах дуо?

ТААТТА

Изабелла Сивцева, баһылык солбуйааччыта, улууска тыл хамыыһыйатын салайааччы:

1. Улууспутугар тыл хамыыһыйата үс сыллааҕыта тэриллибитэ. Ол иннинэ бэйэбит испитигэр араас хайысхаҕа үлэ ыытан кэлбиппит. Урут тэрилтэлэр үлэлэрин тус-туһунан былааннаан олорбут эбит буоллахтарына, кластер диэни тэринэн, билигин бары сүбэлэһэн биир сүрүн былааннаах үлэлиибит. Олунньу 13 күнэ биһиэхэ биир эрэ күннээх тэрээһин буолбатах. Тылга ыытар үлэбит сыллааҕы сыала-соруга быһаарыллар, үлэтэ-хамнаһа саҕаланар. Таатта улууһугар талааннаах суруйааччы элбэх. Муниципальнай тус сыаллаах бырагыраамаҕа киллэрэн, улуус иһинэн саха тылынан тахсар кинигэлэр бэчээттэнэллэригэр көмөлөһөбүт. Сүрүннээн, аймахтар, тэрилтэлэр кинигэлэрэ бэчээттэнэр. Сылга 30-ча кинигэ сахалыы бэчээттэнэн тахсар. “Уран” тыл уопсастыбаннай түмсүү сиэрийэ таһаарар. Олорго барыларыгар көмөлөһө олоробут. Итини сэргэ сахалыы өйү-санааны уһугуннарар, тарҕатар инниттэн норуот тылынан уус-уран уонна улуу суруйааччыларбыт айымньыларын мустан олорон ырытабыт. Соторутааҕыта Ойуунускай “Өй-сүрэх икки мөккүөрэ” айымньытын ырыппыппыт. Уопсастыбаннас ырытар, эмчиттэр, педагогтар, тыл үөрэхтээхтэрэ кыттыһаллар. Улууспутуттан тахсан Тааттаттан төрүттээх учуонайдары, идэлээхтэри кыттыһыннарыахпытын баҕарабыт да, бириэмэ ыгымынан ол кыалла илик.

2. Мунньахтарбыт сахалыы ыытыллаллар.

3. Боротокуоллары эмиэ сахалыы толоробут. Таатта улууһа борокуратуура, суут, силиэстийэлиир кэмитиэт өттүгэр Чурапчыга филиал быһыытынан киирсэр. Чурапчы борокуратууратыттан докумуон, дьыала-куолу сахалыы суруллан кэлэр. Биһиги кинилэргэ эмиэ сахалыы толорон ыытабыт. Ол оннугар Дьокуускайга, бырабыыталыстыбаҕа, министиэристибэлэргэ докумуоннарбытын нууччалыы тылбаастаан суруйабыт. Сорохтор “нууччалыы эрэ суруллубуту ылабыт” диэн модьуйаллар. Дьиҥэ, сахалыы да суруйан ыытыахха баар эбит.

4. Ирдэбил быһыытынан Таатта улууһугар тэрилтэлэр ааттара бары сахалыы суруллубуттара. 2014 с. сир-дойду ааттарын бэркэ сахатытан испиппит да, кэлин умнулла быһыытыйда. Уулусса ааттара уруккутун курдук нууччалыы суруллан тураллар. Итиннэ үлэлэһэр былааннаахпыт.

БҮЛҮҮ

Иван Евсеев, улуус баһылыгын маҥнайгы солбуйааччы:

1. Төрөөбүт тылбыт – саха тыла. Биллэн турар, араас хабааннаах, таһымнаах тэрээһин ыытыллар. Дьыктаантан, биктэриинэттэн саҕалаан улууһу бүтүннүү хабар тэрээһиннэрдээхпит. Мин өйдүүрбүнэн, тыл хамыыһыйата диэн биһиги улууспутугар суох.

2. Өрөспүүбүлүкэбитигэр икки судаарыстыбаннай тыллаахпыт. Онон мунньахтар, дьаһалта таһымнаах тэрээһиннэр икки тылынан ыытыллаллар. Оттон култуураҕа, саха эйгэтигэр сыһыаннаах тэрээһиннэрбит бары – сахалыы.

3. Докумуон, дьыала-куолу нуучча тылынан толоруллар. Өскөтүн сахалыы суруллубут ыйытыы киирдэҕинэ, биллэн турар, сахалыы хоруйдуубут.

4. Урукку өттүгэр тэрилтэлэр ааттарыгар улахан болҕомто ууруллубат эбит буоллаҕына, кэлиҥҥи сылларга үлэ барда. Билигин судаарыстыбаннай тэрилтэлэр ааттара бары икки тылынан суруллан, оннук ыйанан тураллар. Оттон уулуссаларбыт Бүлүү куоратыгар уруккуларын курдук нууччалыы суруллан тураллар. Сорох нэһилиэккэ, холобур, Бөтүҥҥэ, Хатыҥнаах, Сайылык уо.д.а. диэн ааттаах уулуссалардаахтар. Итиннэ маннык түгэн баар. Нолуок уорганыгар реестргэ киллэрэргэ сахалыы дорҕоону бэлиэтиир буукубалар суохтара улахан кыһалҕаны үөскэтэр. Судаарыстыбаннай тыллаах өрөспүүбүлүкэ буоларбыт быһыытынан итиннэ үлэ барара буоллар. Аны туран, бырабыыталыстыба мунньахтарыгар тута сахалыы тылбаастаан иһэр ньыманы тоҕо киллэрбэттэрий?

Светлана Иванова “Алгыс” киин иһинэн үлэлиир олоҥхоһуттар, тойуксуттар норуодунай кэлэктииптэрэ салайааччыта төрөөбүт тылга, култуураҕа сыһыаннаах ыытар үлэлэрин билиһиннэрэн баран, санаатын бу курдук үллэһиннэ:

– Бүлүү куорат оскуолаларыгар “Ийэ тыл күнүгэр оҕолорго саха аһын аһатыҥ” диэн туруорсабыт. Бу күн “Сбербаан” үлэһиттэрэ бары сахалыы таҥнан-симэнэн кэлэллэр. Сахалыы тыыннаах салайааччы баар буоллаҕына, ол – тэрилтэҕэ олус биллэр. Тэрилтэ аата икки тылынан суруллуохтаах. Бүлүү куоракка судаарыстыбаннай тэрилтэлэр ааттара эрэ оннук ыйанан турар. Олохтоох дьаһалтаҕа мунньах икки тылынан барар. Сахалыы тыл этиэн баҕарар киһи сахалыы этэр. Уопсайынан, биһиги, сахалар, сахалыы хаһыаттаахпыт, тэлэбиидэнньэлээхпит, араадьыйалаахпыт. Ол, биллэн турар, олус үчүгэй!

КЭБЭЭЙИ (СЭБЭЭН КҮӨЛ)

Сэбээн Күөл – эбээннэр түөлбэлээн олорор сирдэрэ. Төрөөбүт тылларын билэр, төрүт дьарыктарын тутан хаалар инниттэн хайдах дьаһанан олороллорун, тугу туруорсалларын ыйыталаһар санаалаах сибээстэһэ сырыттым.

Сэбээн Күөл нэһилиэгин баһылыга Таисия Кейметиноваҕа эрийэ сылдьыбыппар төлөпүөнүнэн хас да киһи эбээннии кэпсэтэрэ иһилиннэ. Мунньахтыы олороллор эбит. Кылгастык бу курдук кэпсээтэ:

– Биһиги төрөөбүт тылбытын үөрэтэргэ, сайыннарарга, эн эппитиҥ курдук, улахан бырагырааманы, стратегияны тугу да толкуйдаабаппыт. Бэйэ-бэйэбитин кытта эбээннии кэпсэттэхпитинэ, алтыстахпытына, эбээн тылын туттуллар эйгэтин кэҥэттэхпинэ тылбытын тыыннаах хаалларабыт, сайыннарабыт диэн өйдүүбүт. Ол иһин мунньах буоллун, кэнсиэр буоллун – барытын эбээн тылынан ыытабыт. Өскөтүн хайа эрэ тэрээһин сахалыы, нууччалыы барар да буоллаҕына, хайаан да эбээннии тылы, этиини, өйдөбүлү кыбытан биэрэбит. Ыытар тэрээһиммит элбэх. Холобур, “Көс ыал” диэн күрэхтэһии өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, биһиэхэ эмиэ уруккуттан баар. Аны тылбытын тутан хаалыахпытын баҕарар буоллахпытына, төрүт дьарыкпытын – таба иитиитин – төрүт эһиэ суохтаахпыт. Табабыт ахсаана аччаан, ыксал буолан, сайын аайы 40-50-ча оҕону ыстаадаҕа көмөлөһүннэрэ ыытабыт. Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүн эһиги курдук олунньу 13 күнүгэр бэлиэтиибит. Араас тэрээһини ыытабыт, дьыктаан суруйабыт. Сорох уулуссабыт эбээннии суруктаах, сорохтор уруккуларын курдук нууччалыы тураллар. Улахан тэрилтэлэрбит көрдөрөр-иһитиннэрэр суруктара (информациялара) эбээннии тылынан суруйбуппут. Сэбээн күөллэр “Кобяйский вестник” улуус хаһыатыгар эбээн тылынан таһаарар туспа сыһыарыылаахпыт.

ЭБЭЭН БЫТАНТАЙ

Эбээн Бытантай – национальнай ыстаатыстаах улуус. Манна олохтоох саха да, эбээн да ахсаана тэҥ. 1989 с. национальнай ыстаатыһы ылыммыт улуус ханнык тылы ордук туттар, ханнык тылынан докумуону, дьыаланы-куолуну толорор эбитий?

Улуус баһылыга Гаврил Гороховка сибээскэ тахса сырыттым.

1. Улууска 2850 киһи олорор (2010 с. биэрэпис түмүгүнэн эбээннэр – 1521 (53 %), сахалар – 1272 (44 %), нууччалар 25 (0,28 %). Кэпсэтэр, алтыһар тылбыт – саха тыла. 1989 с. национальнай ыстаатыстаах улуус аатын ылбыппыт. Эбээн тыла сүтэ, үөрэтиллиитэ тохтуу сылдьан баран, бу кэлиҥҥи сылларга дьэ ылсан үөрэтэн, сөргүтэн эрэбит. Мин Кустууртан төрүттээх дьиҥ саха киһитэ буолабын. Ол эрээри, национальнай ыстаатыстаах улууһу салайан олорор буоларым быһыытынан, бэйэм эмиэ тус интэриэспин көрдөрөн, эбээн тылын кыралаан үөрэтэр буолбутум. Улуус иһинэн бассаапка бөлөхтөөхпүт. Онно эбээн тылын үөрэтэбит, ырытыһабыт. Саккырыыр, Кустуур, Дьарҕаалаах оскуолалара эбээн тылыгар чаастаахтар, уһуйааҥҥа эмиэ үөрэтэллэр. С.С. Слепцов салайыытынан эбээн тылын сайыннарарга элбэх үлэ ыытыллар буолла, “Эбээн бытантайдар, сэргэхсийдигит” диэн атыттар да этэллэр.

2. Бары өйдүүр, кэпсэтэр буоламмыт, улуус иһинэн ыытыллар мунньахтар, дьаһалта таһымнаах тэрээһиннэр саха тылынан ыытыллаллар. Саха тыла – судаарыстыбаннай тыл. Оттон тастан кэлбит ыалдьыттар эбэтэр сахалыы өйдөөбөт дьон баар буоллахтарына, нуучча тылыгар көһөбүт. Эбээн ити таһымҥа киирсибэт буолан, билиҥҥитэ улахан мунньахтар эбээннии ыытыллыбаттар.

3. Саха да, нуучча да тылынан тэҥинэн толоробут. Федеральнай таһымнаах докумуон, сурук-бичик нууччалыы суруллар. Холобур, суут докумуона нууччалыы толоруллар, суут эмиэ нууччалыы барар. Ол эрээри, “нууччалыы өйдөөбөппүн, сахалыы саҥарабын” диир киһиэхэ тылбаасчыт булан биэрэбит.

4. Улахан тэрилтэлэрбит, холобур, улуус дьаһалтата, олохтоох дьаһалта, оскуола уо.д.а. ааттара үс тылынан – нууччалыы, сахалыы, эбээннии – суруллан тураллар. Оттон уулуссаларбыт ааттара (ул. Ленина, ул. Автодорожная, ул. Никитина, о.д.а.) уруккуларынан тураллар. Бэйэбит да аҕыйах уулуссалаахпыт. Кэлин саҥа уулуссалары арыйа иликпит.

Тэрилтэ, нэһилиэк олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын сүрүннээччи салалта буолар. Онон, сахалыы толкуйдаах, норуотум туһа диэн үлэлиир салайааччы үксээн иһэригэр баҕарыаҕыҥ.

Бэлэмнээтэ Диана КЛЕПАНДИНА.