Орто дойдуга төрөөн кэлбит киһи ыал буолан, оҕо төрөтөн, иитэн-аһатан, улаатыннаран бэйэтин солбуйар, олоҕун салҕыыр киһилээх буоллаҕына эрэ, олох ситимэ быстыбакка салҕанан, сайдан барар. Дьэ, ол иһин өбүгэлэрбит ыал буолуу, олох оҥостуу, дьолу түстээһин дииллэрэ. Кэргэн тахсыбатах кыыс, ойохтоммотох уол айылҕаттан аналын толорботох, олох саамай күндүтүн – ыал буолуу дьолун, кэргэн-оҕо тапталын толору билбэтэх “быһаҕас дьоллоох” киһинэн ааҕыллара. Оттон билигин олохпут укулаата уларыйан, дьон-сэргэ сиэр-майгы сатарыйыытынан, олох сыаннастарыгар сыһыан уларыйбытынан олоҕу оҥостууга, ыал буолууга эппиэтинэстээхтик сыһыаннаспат буолла. Ол түмүгэр, аҥардас икки өттүттэн туох да эбэһээтэлистибэтэ суох гражданскай эр-ойох буолан бииргэ олоруу, биирдэ-иккитэ кыыһырса түһээт, икки аҥыы барыы олохпут биир социальнай кыһалҕатыгар кубулуйда.
Соҕотох ийэ, соҕотох аҕа элбээбитэ олохпут нуорматыгар кубулуйда бадахтаах. Билигин оҕо быраабын кэһии, күөмчүлээһин курдук кыһалҕа дьиэ кэргэн иһигэр кытта баар буолла. Киһи кулгааҕар батан киирбэт ыарахан түбэлтэлэр, ол курдук кииринньэҥ аҕа кыыс оҕону күүс өттүнэн күүһүлээһинэ, кииринньэҥ ийэ, аҕа өттүттэн оҕоҕо хабыр, атаҕастабыллаах сыһыан хас биирдии дьиэ кэргэн, оҕо уйулҕатыгар олоҕун устатын тухары умнуллубат “хара мэҥ” буолан хаалан хаалар.
10-тан тахса сыл тухары оҕолорго ыар сыһыан
Бастакы кэргэммиттэн икки оҕолоохпун. Эрдэ кэргэн тахсыбытым, аҕыйах сыл олороот арахсыбытым. Иһэр-аһыыр киһини кытта олорор туох үчүгэйдээх буолуой? Оҕолорун оннугар бытыылканы ордорбута. Оҕолорум кыраларыгар олох олорор баҕаттан улахан таптала суох, оҕолорум аҕалаах эрэ аатырдыннар диэн санааттан, иккистээн ыал буолан хаалбытым. Уолум аармыйаҕа барбытын кэннэ, кыыһым оскуоланы бүтэрээри сырыттаҕына, кэргэним буолуохсут оҕолорбун хайдах курдук атаҕастаан олорбутун биирдэ дьэ билэммин “бабат” дии түспүтүм. Иккис эрбин кытта уонтан тахса сыл олорон баран, оҕолорбун миигин кытта саҥа холбоһоот кырбыырын, арыгылаан кэлэ-кэлэ мин көрбөппөр киэбирэрин, саҥа билбитим.
Дьэ ол маннык эбит... Арай биирдэ кэлбитим, кыыһым ытыы олороро. Аҕата буолуохсут кипятильнигынан көхсүн, буутун, харытын бүтүннүү күөх баламах буолуор диэри таһыйбыт. Буруйа диэн, уруок бүппүтүн кэннэ дьүөгэтинээн маҕаһыыҥҥа сылдьан дьиэтигэр хойутаан кэлбит. Дьэ, ити күн кыыһым уонтан тахса сылы быһа кистээн сылдьыбытын барытын кэпсээтэ: “Эн төһө да кистии сылдьыбытыҥ иһин, төрөппөтөх аҕабыт буоларын билэ-билэ биир тылы утары эппэккэ, барытын тулуйа сатаатым. Билигин кэлэн хайдах да тулуйарбыттан аастым. Оҕо эрдэхпиттэн эн көрбөккөр куруук сынньар, кырбыыр этэ. Төһөтө охсуллубуппутун, тэбиллибиппитин бэйэбит да билбэппит. Кырбаталаан, дэлби ытаталаан баран, дьэ ийэҕитигэр этэн көрөөрүҥ эрэ, өлөртөөн кэбиһиэм диэн саанааччы. Убайбар ийэбитигэр этиэххэ диэтэхпинэ, “кэбис ийэбит иккис олоҕун алдьатыахпыт дуо?” диэн саба саҥарааччы. Ийээ, мин тулуйарбыттан аастым, ньиэрбэм бүттэ”,- дии-дии кыыһым дэлби ытаата.
Мин 10-тан тахса сыл тухары кэргэним диэн бииргэ олорбут киһим оҕолорбор хайдах курдук ыардык сыһыаннаспытын билэн, истибэтэхпин истэн, көрбөтөхпүн көрөн, букатын тылбыттан маттым. Бу уонча сыл олорбутум тухары арыгылаан кэлэ-кэлэ миигин кырбаан, ытаан-соҥоон, кэтэххэ доргутуллан, төһөтө төбөҕө охсуллан, сискэ тэбиллэн олорбутум сөп этэ. Төттөрүтүн ону барытын оҕолорбуттан, аҕалара миэхэ куһаҕаннык сыһыаннаһарын билбэтиннэр-көрбөтүннэр диэн кистии сатаан эрэй бөҕөтүн көрбүтүм, ханна баарый?... Мин билбэппинэн оҕолорбун эмиэ атаҕастыы сылдьыбыт эбит. Кыыһым кэпсээбитин кэннэ, киэһэ утуйуу аҕай иннинэ тоҕо кыыскын атаҕастыыгын, кырбыыгын диэн кэпсэтэн көрөөрү гыммыппар, дьэ алдьархай ааттааҕа онно саҕаланна. Кыыһым хоһун хатанан олороро. “Таҕыс, кэпсээ, хайдах кырбаабыппын”,- дии-дии ааны хайа тэбээри гыммытыгар, сүүрэн тиийэн харытыгар түспүппэр, икки өттүбүттэн кулгаах тааска саайда, олоро кэлэн түһүөхпэр диэри оройго саайталаата. Мэй-тэй буоллум, кыыһым ойон таҕыста, нэһиилэ ыалга куоттубут. Ол кэнниттэн хас да хонук ыалга хонуктуу сылдьыбыппыт. Аҕабыт буолуохсут биһигини ирдээн, суоллаан булан, үҥэн-сүктэн, көрдөһөн-ааттаһан төттөрү аҕалтаабыта. “Көрөөрүҥ да истээриҥ, олох атын олоххо олоруоххут” диэн буолбута. Уһаабыта икки нэдиэлэ олордубут – эмиэ барыта уруккутун курдук хатыланна. Аны билигин, өйдөөҕөр да, итиригэр да барыбытын кырбаталыыр буолла. Эмиэ бастакы эрим курдук арыгыһыт киһи түбэһээхтээбитэ, барыта наар аанньа, дьэ түбэһэр киһитигэр түбэһэр буолар эбит... Бэйэм бачча сааспар диэри дьөрү сампааннара диэни айахпар таммалаппатах, амтанын билбэтэх киһибин.
Кырбаан туран астатар этэ
Олох кырабытыттан эһээлээх-эбээбитигэр дэриэбинэҕэ улааппыппыт. Ийэбит оччолорго улуус киинигэр олорор, үлэлиир этэ. Онон биһигини, оҕолорун, сыл баһыгар-атаҕар эрэ кэлэн көрсөн барар этэ. Эһээ-эбээ далбарыгар иитиллэн, кинилэр муннуларын бүөтэ буола сылдьыбыппыт. Онтон арай биирдэ кыра сырыттахпытына эһээлээх-эбээбит ийэлээх аҕаҕытыгар олоро бараҕыт диэн буолла. Биһиги олох төрүөхпүтүттэн кэриэтэ эһээ-эбээ оҕолоро курдук өйдөбүллээх буоламмыт барымаары, ытабыл-соҥобул бөҕөтө. Күүстэринэн кэриэтэ ыыттылар.
Онно биһигини ийэлээх-аҕабыт көрүстүлэр. Онон ийэ, аҕа көрүүтүгэр киирдибит. Быһа түһэн эттэххэ, кииринньэҥ аҕабыт буоларын алҕаска билэн турардаахпыт. Ол курдук, арай биирдэ дьиэ үрдүгэр тахсан оонньуу сылдьаммыт, интэриэһиргээн эргэ чымадааны арыйан ийэбит малын бүтүннүү сүргэйдибит. Биһиги төрөппүт аҕабыт ийэбитигэр суруйбут суруктарын уоран ааҕаммыт, билиҥҥи аҕабыт биһиги дьиҥнээх аҕабыт буолбатаҕын онно билэммит, соһуйуу бөҕөтүн соһуйбуппут, оччолорго иккиэн кыра кылаастарга үөрэнэ сылдьар кэммит этэ уонна бу туһунан ким да билиэ суохтаах диэн сүбэлэстибит. Кииринньэҥ аҕабыт ол иһин биһиэхэ хара бастакыттан олох куруубайдык сыһыаннаспытын онно өйдөөбүппүт. Наар куруук иккиэммитин ийэбит үлэтигэр сырыттаҕына мөҕөр, таһыйар, охсуолуур, ытатан сорбутун сордуур этэ.
Биирдэ убайбын оронугар утуйа сыттаҕына, оччолорго кыра кылааска үөрэнэр этэ, сиргэ сууллары тардан түһэрэн муннун тоҕо охсубута хаан ыһылла түспүтэ. Мин ону барытын уоран көрө сыппытым. Ол тухары ийэбитигэр тугу да эппэппит, төһө да охсулуннарбыт, тэбилиннэрбит барытын кистиир этибит. Куруубай, бардам куһаҕан майгылаах киһи этэ. Уон биирис кылааска үөрэнэ сырыттахпына, чөл өйүнэн сылдьан миигин саанан тирээн туран биирдэ эбиэт буһаттарбыттаах. Иннибэр, кэннибэр батыһа сылдьан саатын сомуогун тыаһата-тыаһата, чэчэгэйбэр тирээ да тирээ буолар. Мин кутталбыттан саҥам кыайан тахсыбат, атаҕым салҕалас, илиим салыбырас. Атахпар нэһиилэ уйутта сылдьабын, өйүм-санаам ыһыллан хаалла, ол курдук ньиэрбэм дэлби тыҥаата. Аҕам буолуохсут ол тухары миигин үөҕэр, ыыстыыр, кырыыр. Оннук эбиэт астатан турардаах. Ол да үрдүнэн ийэбэр ону кэпсээбэтэҕим, кистээн кэбиспитим.
Аны биирдэ, күрүлүүр күнүс оскуолаттан үөрэнэн кэлбитим кэннэ, хоско батыһан киирэн биир-биэс тыла суох хабарҕабын ыга тутан муомахтаан эрдэҕинэ, хаһыытаабыппар тастыҥ эдьиийим баар буолан, киирэн быыһаан турардаах. Уонтан тахса сылы быһа барыбытын кырбаталаан, бу санаатахха, террордаан олорбут эбит. Онон, оҕолор, кырабытыттан уйулҕабыт кэһиллэн улахан психологическай охсууну ылан улааппыппыт. Дьиҥинэн, кииринньэҥ аҕалана иликпитинэ куруук күлэ-үөрэ сылдьар, сымнаҕас майгылаах оҕолор этибит, ол бэйэбит “комплекстанан”, дууһабыт тууйуллан, ыгым, тордуос, өһүргэс майгыланан улааппыппыт. Онон кииринньэҥ аҕабыт хаҕыс сыһыаныттан быһыыбыт-майгыбыт уларыйан, ол охсуута билигин да олохпутугар биллэр.
Аҕам туһуттан барытын тулуйбутум
Ийэм мин уон саастаахпар олохтон соһуччу туораабыта. Төрөппүттэрбэр соҕотох оҕо этим. Аҕабын кытта ийэбин олус аһыйбыппыт, наһаа суохтуурбут. Бэйэ-бэйэбититтэн уора-көрсө харахпыт уутунан сууна сылдьар этибит. Ийэлээх аҕам бэйэ-бэйэлэригэр наһаа истиҥник, харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллар этэ. Олус үчүгэйдик олорбуппут. Ийэм кэрэ мөссүөнэ, сымнаҕас илиитэ, имэрийэ көрүүтэ, мааны майгыта, минньигэс аһа барыта бу баар курдук. Онон аҕам эрэйдээх эдэрчи сылдьан огдообо хаалаахтаабыта. Дьиэ-уот, хаһаайыстыба, массыына барыта баар ыала этибит. Аҕам хамнастаах, үчүгэй үлэлээх, майгылаах бастыҥа, дьахтар эрэ ымсыыра көрөр киһитэ этэ. Мин бу орто дойдуга киһи буолан төрөөн умса бырах, тиэрэ бырах ийэм барахсаны көрбүтүнэн төрөөбүппүн.
Ийэбит суох буолбута үс сыл ааспытын кэннэ, аҕам барахсан ээр-сэмээр соһутумаары сэрэнэн, “Сыллыый, саҥа ийэлэниэххин баҕараҕын дуо?”- диэн ыйыппытыгар, мин аҕам эрэйдээх хайдах соҕотохсуйан сылдьарын көрө-истэ сылдьар буоламмын, түргэнник сөбүлэспитим. Мин онно уон үс сааспын туолан дьиэ үлэтин түбүгүн билэн, акаары санаабар, дьиэ түбүгүттэн босхолонуом эҥин диэн үөрэ санаабытым. Биир үтүө күн аҕам эдэрчи көрүҥнээх дьахтары уонна түөрт саастаах уол оҕону батыһыннаран киирэн кэлбитэ. Биир көрүүттэн сэрэйбит да эбиппин, көрөөт да тоҕо эрэ сүрэҕим ыарыылаахтык мөҕүл гыммыта уонна бастакы көрүүттэн ол миэхэ ийэ буолуохтаах дьахтары испэр киллэрбэтэҕим. Аҕам бу “саҥа ийэҥ уонна быраатыҥ” диэн билиһиннэрбитэ. Кииринньэҥ ийэм миэхэ хара маҥнайгыттан тоҥуйдук сыһыаннаспыта. Саҥа улаатан эрэр кыыс оҕо тымныы сыһыантан ороһуйа санаабытым, ол эрэн аҕам эрэ дьоллоохтук олордун диэн барытын тулуйбутум. Саҥа бырааттаммыт киһи аны кинини көрөр-истэр түбүгэр түспүтүм, туох барыта мин үрдүбүнэн ааһар буолбута. Били, оҕотук санаабар, дьиэ үлэтиттэн босхолонуом дии санаабытым ханна баарый? Иһит сууйуута, дьиэ дьаһайыыта, оҕону көрүү барыта мин эбээһинэспэр киирбитэ. Кииринньэҥ ийэм хаһаайка быһыытынан олох мөлтөх, ас астаабат, наар кыһыл тылынан кыыра сылдьар дьахтар эбит этэ.
Миигин бастакыттан абааһы көрөрүн тылыттан-өһүттэн, аҥаардас сөбүлээбэтэх хараҕынан көрөрүттэн да сэрэйбитим. Эрэ суох сылдьан оҕоломмут, мин аҕабар аан бастаан кэргэн тахсыбыт этэ. Онтон кэлин дьиэ иһигэр тымныы сыһыан үөскээн кыраттан кыыһырар-тымтар, ньиэрбинэйдиир буолбутум. Улаатан эрэр кыыс оҕо итии-истиҥ сыһыаҥҥа наадыйар кэммэр өйүм-санаам отуора алдьаныах турукка тиийбитим. Кииринньэҥ ийэм наар мин төрөппүт ийэбэр майгынныырбыттан иҥнэн тахсара, аҕам ол иһин билигин даҕаны мин ийэбин өрүү өйдүү-саныы сылдьарын иһин, миигин сөбүлээбэтин куруук аһаҕастык этэ сылдьар буолбута. “Мин сорбор төрөөбүккүн, эн суоҕуҥ эбитэ буоллар, биһиги дьолбут толору буолуо этэ, хаһан улаатан дьиэттэн тахсан бараҕын”,- диэн арыт-ардыгар уһун суһуохпун эрийэ тардан, кытаанах-кытаанахтык саҥарталыыра. Мин тулуйбатаҕым, ытыы-ытыыбын аҕабар кииринньэҥ ийэм наар тылынан кыыран-суустаан миигин сүгүн олордубатын, мөҕөрүн-ыыстыырын, дьиэ үлэтин барытын миэхэ үлэлэтэрин кэпсээн биэрбитим. Ийэбэр майгынныырым иһин миигин абааһы көрөрүн ытыы-ытыы эппитим. Онтон сотору буолан баран аҕам барахсан кытаанах санааны ылынан, бэйэбит да олоруохпут диэн дьахтарын, хантан кэлбит сиригэр төттөрү утаарбыта.
Саргылаана БАГЫНАНОВА
