Билиҥҥи уустук олохпутугар күннэтэ сиэрэ суох быһыыны-майгыны көрсө сылдьан, бэйэбит да билбэппитинэн кыраттан кыйаханан, кыйыттан, кыыһыран туруохпутун сөп. Күүппүппүт күдэҥҥэ көттөҕүнэ, кэтэспиппит кэлэн быстыбатаҕына, оннук турукка кэлэрбит биллэр. Чахчы даҕаны, кэлэр сириҥ кэлии үүтэ, барар сириҥ баҕана үүтэ буоллаҕына, кыраны да энчи көрбөт үлүгэрэ буолаҕын. Маннык түгэҥҥэ киһи түргэнник истириэскэ ылларар, дэпириэссийэҕэ киирэр. Ол иһин бүгүҥҥү нүөмэргэ анал уйулҕаһыттар ыстатыйаларыттан ылан, хайдах гынан күннээҕи настарыанньабытын көтөҕөн, өрөйөн-чөрөйөн биэриэхпитин сөбүн суруйуохпут. Баҕар, тускутугар туһаныаххыт.4
Дьиҥэ, күннээҕи олохпутугар тугу оҥорорбут, тугу гынарбыт барыта үөрүүнү эрэ аҕалыахтаах буоллаҕа. Өскө ону үчүгэй туруктаах сылдьан оҥорботохпутуна, онтубут туох да туһаны аҕалбата биллэр.
Куруук настарыанньата суох сылдьар киһи,үөскээбит түгэни өйдөөн-дьүүллээн толкуйдаабат, балаһыанньаттан үүт-хайаҕас булан тахсыбат, уопсайынан, сөптөөх суолу-ииһи булбат буолан хаалар. Маннык туруктаах киһи түргэнник истириэскэ ылларар. Кыраттан да маннык истириэскэ ылларар буоллаҕына, онто улам ыарыыга кубулуйан, дэпириэссийэҕэ киириэн сөп. Кыыһырыа да суохтан кыыһырар, кыйыттар, тырыттар, өһүргэнэр, ытыыр, үҥсэргиир буолар. Аймахтарын, кэллиэгэлэрин, доҕотторун, бэл, саамай чугас дьонун кытары сыһыана буорту буолуон сөп.
Эмиэрикэ учуонайдара быһаарбыттарынан, киһи чаастатык маннык куһаҕан настарыанньалаах сылдьар буоллаҕына, мэйиитин килиэккэлэрин ситимэ быстан хаалар эбит. Ол түмүгэр киһи иһитиннэриини кыайан илдьиритэн, анаалыстаан толкуйдаабат, сыччах иэнийиитинэн (эмоциятынан) эрэ салайтарар буолан хаалар. Оннук дьон оҥоруохтарын оҥорон, буолуох буолан бүппүтүн кэннэ, дьэ кэлэн өйдөнөн кэмсинээччилэр.
Маннык балаһыанньаҕа киирбэт инниттэн тугу гыныахха? Күннээҕи настарыанньабытын түһэрбэт курдук, хайдах дьаһаныахха сөбүй?
- Куһаҕан иэнийиини (эмоцияны) эбэтэр настарыанньаны бэйэҕэ тутар кутталлаах. Түргэнник ыарыыга кубулутуохха сөп. Ол иһин, өскө дьиэҕэр ким даҕаны суох буоллаҕына, эбэтэр чугас ойуурга, айылҕаҕа тахсан ыһыытаан-хаһыытаан таһаарыаххын наада. Ону ылыммат буоллаххына, куолаһа суохпун, сатаабаппын диэбэккэ, ыллаан дьиэрэтиэххин сөп. Эбэтэр тэтимнээх муусука холбоон баран, үҥкүүлээн сахсыллан, кыһыыгын-абаҕын бүүс-бүтүннүү таһааран кэбис.
- Сирэйгин хайдах туттаргыттан настарыанньаҕын уларытыаххын эмиэ сөп эбит. Төһө даҕаны дууһаҕар ыарахан буоллар, хара күүскүнэн мичээрдээ. Бастаан сиэркилэҕэ көрүнэн туран мичээрдээ. Онтон уулуссаҕа тахсан утары иһэр билбэт киһигэр мичээрдээ. Мичээрдээҥҥин, бэйэҥ да билбэккинэн, эккэр-сииҥҥэр үөрүү хамаандатын ыытар эбиккин. Бу мичээр кэннэ, сотору буолан баран, чахчы, настарыанньаҥ көммүтүттэн бэйэҥ да соһуйуоҥ. Сөбүлүүр киһиҥ (кэллиэгэҥ) эбэтэр киинэ артыыһын хамсаныытын, туттарын-хаптарын үтүктүөххүн эмиэ сөп. Бу элбэх киһиэхэ туһалыыр эбит.
- Төбөҕүн аргыый аҕай имэринэн, илбийэн биэрдэххинэ,ыгылыйбыккын кыйдыаххын, уордайбыккын уҕарытыаххын сөп. Куйахаҕын илбийэ таарыйа, баттаххын тарааҕынан бытааннык, наҕыллык тараан. Маннык илбийии баттаххар да туһалаах, төбөҥ хаанын эргииригэр да үтүөнү оҥорор. Илиигин, ытыскын, тарбахтаргын дэлби имэрин, илбий.
- Сөпкө тыыныыттан эмиэ киһи уоскуйар эбит. Киһи ньиэрбинэйдээн киирэн бардаҕына, тыына ыһыллан хаалар, биир кэм буолбат, түргэтиир. Оннук буолбатын туһугар киһи бэйэтин тыынын билиэхтээх, иһиллэнэн көрүөхтээх. Тыыҥҥын көннөрөн биэрдэххинэ, киһи бэйэтэ да билбэтинэн уоскуйан, налыйан хаалар. Сөпкө тыыныы тиэхиньикэтэ маннык: түргэнник тыынна ыл, онтугун бытааннык аргыый аҕай таһаар. Маны настарыанньаҕыт көнүөр диэри хаста даҕаны оҥоруҥ.
- Сүүрүү, хаамыы, эрчиллии, үҥкүүлээһин, үлэ (сиэкис эмиэ киирэр), уопсайынан, хамсаныы-имсэнии киһи настарыанньатын көтөҕөллөр. Эт-хаан хамсаныытын кытары эндорфин диэн үөрүү гормуона үлэлээн барар. Ол иһин, киһи биир эмэ успуорт көрүҥүнэн дьарыгырар, кыратык даҕаны хамсанар, сүүрэр, фитнестиир, йоганан дьарыгырар, үҥкүүлүүр буолуон наада. Өскө хайатыгар даҕаны бириэмэҕит тиийбэт буоллаҕына, саатар, үлэҕитигэр сатыы сылдьыҥ, уһаайбаҕытыгар, дьиэҕит иһигэр харса суох үлэлээҥ. Күннээххэ айылҕаҕа тахсыҥ, хаамыҥ. Күн сылааһыттан киһи этигэр-сиинигэр серотонин диэн өссө биир үтүө гормуон үөскүүр. Бу гормуонтан киһи дьоллоох курдук сананар. Аһыырыҥ кытары эбиллэр, утуйар ууҥ тупсар.
- Өскөтүн эйигин тулалыыр дьонуҥ кириитикэттэн, бэрт былдьаһыыттан, ордук санааһынтан, дьону ырытыыттан атыны билбэт, уопсайынан, куһаҕан эрэ иэнийиини (эмоцияны) аҕалар буоллахтарына, кинилэри кытары көрсүбэт, кэпсэппэт буола сатаа. Сорох дьон олохторугар табыллыбатахтарын ытанан, дьиэ кэргэттэрин үҥсэргээн, харчы көрдөөн тахсааччылар. Сөп буолуо, маннык дьонтон дьалты тутун. Уопсайынан, кимниин доҕордоһоргун бэйэҥ билэҕин. Эйиэхэ үөрүүнү эрэ бэлэхтиир үтүө санаалаах дьону кытары доҕордос. Оннук дьону кытары алтыһар, кэпсэтэр астык буолааччы.
- Дьахтар киһи, хайаан даҕаны дөрүн-дөрүн дьүөгэлэрин кытары көрсөн, ирэ-хоро кэпсэтиэн, уруккуну-хойуккуну ахтан-санаан, күлүөн-үөрүөн наада. Онтон эмиэ настарыанньа көтөҕүллэр. Кэпсэтии тиэмэтэ туох баҕарар буолуон сөп, кылаабынайа, онтон эн дуоһуйуохтааххын. Бу бириэмэҕэ дьахтар доруобуйатыгар олус туһалаах прогестерон диэн эмиэ үтүө гормуон үөскүүр.
- Эр киһи эмиэ доҕотторун кытары тыаҕа, айылҕаҕа, булка-аска, балыкка сылдьан кэпсэттэҕинэ-ипсэттэҕинэ, күллэҕинэ-үөрдэҕинэ, настарыанньата лаппа бэттэх кэлэр.
- Хайа да куһаҕан балаһыанньаттан киһи туох эмэ үтүөнү сомсон ылыан сөп. Уустугу, ыараханы судургутук ылына сатаа. Ыркый быыһынан тахсар курдук санан. Өскөтүн олох эйиэхэ аһыйбыт лүмүөнү быраҕан биэрэр буоллаҕына, эн онтон үчүгэй амтаннаах лүмэнээттэ оҥоһун! Учуонайдар билгэлииллэринэн, куруук үөрэ-көтө сылдьар, үтүө санаалаах уонна холку дьон ыарыыга соччо бэриммэттэр уонна түргэнник үтүөрэллэр эбит. Оттон кыраттан кыйахана, тымта сылдьар дьон түргэнник ыарыыга ыллараллар. Кортизол диэн истириэһи үөскэтэр гормуон дьайыыны оҥорор.
- Дьыалаҕытын-куолугутун, үлэҕитин-хамнаскытын сөпкө аттараргытыттан эмиэ настарыанньа тутулуктанар эбит. Үлэҕит туох да үчүгэйи, үтүөнү, үөрүүнү аҕалбат буоллаҕына, бэйэҕит оннугу киллэрэн биэриҥ. Быыс булан дууһаҕытыгар киирэр муусуката истиҥ, доҕоргутун, дьүөгэҕитин,сөбүлүүр киһигитин кытары кэпсэтиҥ. Үтүө түгэни мүччү тутуу уйулҕаҕар охсуулаах буолар.
- Тугу даҕаны гыммакка сытан тахсар киһи тэһийбэккэ санааргыыр, мунчаарар, оннук балаһыанньаҕа ол-бу куһаҕан санаалар киирэллэр. Үлэлии-хамсыы, түбүгүрэ сылдьар, уопсайынан, күн бокуойа суох киһи санааргыырыгар бириэмэ көстүбэт. Тугу да гынаргыт суох буоллаҕына, саатар, аҕала сатаан аста астааҥ, ыскаапкытын хомуйуҥ, альбомна оҥостуҥ, иистэниҥ, быысыбайдааҥ, уһаныҥ. Таах сытыахтааҕар туох эмэ туһалааҕынан дьарыктаннаххытына, саатар, ону үмүрүтэн, түмүгүн көрөн үөрүөххүт.
- Сорох дьон настарыанньа көтөҕөөрү арыгы, кофе иһэр, табахтыыр, минньигэһи, саахары сиир. Бу бородуукталар туһаны аҕалыахтааҕар, төттөрүтүн, киһи этигэр-сиинигэр салгын киирэр ханаалларын бүөлүүллэр. Арыгы, санааҕытыгар, бастаан эрэ ыгылыйбыккытын устубут курдук буолуо да, бүтэһигэр,төттөрүтүн, сылайан-элэйэн бараҕыт, доруобуйаҕыт айгырыыр. Оттон кофе бастаан утаа үлэлиэх санааны киллэрбит курдук буолуо гынан баран, устунан сылайан, умуллан, тиһэҕэр настарыанньаҥ өссө алдьанан, ньиэрбинэйдээн киирэн бараҕын.Ол иһин сорох дьон норкуотук курдук, бэл, лиитирэ кофены иһэллэр. Онон бу бородуукталар буортуттан атыны аҕалбаттар. Бу кэриэтин мятаны, укруобу ыстакаан итии ууга суурайан күҥҥэ иккитэ-үстэ иһэ, сибиэһэй оҕуруот аһын, бурууктаны сии сылдьыбыт быдан ордук уонна туһалаах.
Туйаара Сиккиэр
