Владимир Иванов, Арассыыйа үтүөлээх тириэньэрэ, 2005 с. Иркутскай уобаласка ыытыллар Ердынскай оонньуулар биир тэрийээччилэрэ, “Чыҥыс Хаан кистэлэҥэ” киинэ (реж. А.С. Борисов) продюсера, “Үргэл” ХЭТ тэрийээччитэ, Н.П. Охлопков аатынан Иркутскайдааҕы судаарыстыбаннай академическай драмтыйаатыр 2015 с. “Александр Невскэй Орто дойдуга” диэн пьесаны туруорууну көҕүлээччи.
В.Д. Иванов
***
2022 с. Арассыыйа норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин сылынан биллэриллибитэ. Быйыл муус устар 29 күнүгэр “Өрөгөй” спорткомплекска “Эллэй эһэбит саҕаттан” диэн Арассыыйа аата буолбут Александр Невскэй уонна саха норуотун төрдө, бастакы ыһыаҕы ыһааччы Эллэй Боотур сүрүн дьоруойдардаах биллиилээх режиссёр А.С. Борисов тыйаатырдыы улахан көрдөрүүтэ буолан ааста. Владимир Давидовичтыын ити хайысханан былааннанар бухатыырдар оонньууларын, күрэхтэһиилэрин Евразиятааҕы бырайыактара ыччаты ботуруйуоттуу тыыҥҥа иитиигэ уонна креативнай экэниэмикэ сайдыытыгар туох оруоллаах буолуохтарын туһунан кэпсэтэбит.
– Сахалар бастакы “Чыҥыс Хаан кистэлэҥэ” киинэбит аан дойдуга ситиһиитин ааҕааччыларга өссө төгүл санатыахха эрэ...
– Бу киинэни 2009 с. кулун тутарыгар Арассыыйа, Казахстан 272 киинэ тыйаатырдара биир кэмҥэ, тэҥҥэ көрдөрбүттэрэ. Ааспыт 13 сыл устата бу рекорд турда.
Францияҕа Канны куорат киинэтин ырыынагар АХШ Epic Pictures тарҕатар хампаанньатын өйөбүлүнэн, саха киинэтэ аан бастаан 56 дойдуга тэҥҥэ көрдөрүүгэ тахсыбыта. 2009 с. киинэ аан дойду биэс саамай улахан, “А” категорияҕа киирэр, Монреаллааҕы (Канада) киинэ бэстибээлин куонкурустаһар бырагырааматыгар кыттыбыта. Тоҕус сылынан, 2018 с., Монреальга саха иккис киинэтэ Эдуард Новиков “Тойон көтөрө” тахсан бэстибээл бирииһин ылбыта. Арассыыйа гиэрбэтин көтөрүгэр сыһыаннаах бу киинэбит 2018 с. Москубатааҕы Аан дойдутааҕы киинэ бэстибээл Гран-при бирииһин ылбыта.
2009 с. “А” категориялаах Аан дойдутааҕы киинэ бэстибээллэригэр Арассыыйа биир да киинэтэ официальнай күрэстэһиигэ киллэриллибэтэҕэ, онон ити сыл сахалар бастакы киинэбитинэн бүтүн дойду аатыттан киирсибиппит. 2010 с. ыам ыйыгар киинэбит Монако киинэ бэстибээлигэр кыттыбыта. Онно билсибит дьоммун көмөлөһүннэрэн, 2011 с. «Благоухающая Гавань» (И.Энгелис, С.Ооржак) уонна 2012 с. « Саха снайпер » (Н.Аржаков) Монако бэстибээлигэр кыттыбыттара. Монако киинэ бэстибээлин ситэриилээх дириэктэрэ Жорж Шамшун 2013-2014 сс. хамаандатын илдьэ Дьокуускайга Аан дойдутааҕы киинэ бэстибээлин тэрийсэ кэлэ сылдьыбыттара. “Чыҥыс Хаан кистэлэҥэ” 2010 с. Нью-Йорка Арассыыйа киинэтин ырытыы бэстибээлигэр ыҥырыллыбыта. Арассыыйаҕа 5 киинэ бэстибээлигэр кыттыбыппыт. «ВГТРК – Россия» федеральнай ханаал саха киинэтин аан маҥнай 2010-2011 с. Арассыыйа үрдүнэн үстэ көрдөрөргө атыылаһан турар. Киинэ биир устуһааччыта Монголия 2009 с. киинэбитин “бастыҥ омук киинэтэ” диэн Эмиэрикэ “Оскар” киинэ бириэмийэтигэр түһэрбитэ. Арассыыйа киинэ акадьыамыйата “Чыҥыс Хаан кистэлэҥин” «Золотой Орел» номинациятыгар түһэрэ сылдьыбыта. 2010 с. муус устарыгар РФ Култууратын министиэристибэтин уонна РФ кинематографистарын аатыттан миигин “Снято” диэн продюсер бастыҥ дөбүүтэ диэн анал бириэмийэнэн наҕараадалаабыттара.
2017-2021 сс. Монголия «NTV» тэлэбиидэнньэтэ Саҥа дьылга уонна “Наадам” диэн национальнай бырааһынньыктарыгар көрдөрөр быраабы атыыласпыта. 2020 с. Монголия Иркутскайга генеральнай куонсула СӨ Ил Дарханыгар сахалар “Чыҥыс Хаан кистэлэҥэ” киинэбитин уонна кини туһунан кинигэни Монголияҕа Чингис Хаан түмэлигэр үйэ-саас тухары аныгы эспэнээт гынан уурарга көрдөспүтэ. 2021 с. ахсынньы 14 күнүгэр СӨ Тас сыһыаҥҥа уонна норуоттар дьыалаларыгар миниистирэ Г.В. Кириллин өйөбүлүнэн ааптардар Монголияҕа үөрүүлээх быһыыга-майгыга киинэ куоппуйатын уонна кинигэни туттарбыппыт.
“Чыҥыс Хаан кистэлэҥэ” киинэни устуу киэҥ далааһыннаах ыытыллыбытын бэлиэтиир тоҕоостоох. Хаһан да киинэ устубатах сахалар ыҥырыыбытын итэҕэйэн, ылынан, Монголия, АХШ, Кытай, Финляндия, Германия, Англия, Арассыыйаттан Саха сирин, Тыва, Бурятия, Алтаай, Иркутскай уобалас, Хакасия, Башкортостан кинематографистара кыттыбыттара. Киинэбитигэр Голливуд биллиилээх актёрдара Кэрри-Хираюки Тагава уонна Олег Тактаров уһуллубуттара. Киинэбит табаарынай бэлиэтин туһанан кытайдар арыгы, Арассыыйаҕа пиибэ, эмтээх бальзам оҥороллор. Кылаабынай дьоруой Эдуард Ондар ойуулаах хартыыналары байыаннай уонна устуоруйа туһунан араас сурунааллар, кинигэлэр тас сирэйдэригэр бэчээттииллэр.
– Чыҥыс Хаан албан аатынан саха киинэтин аанын арыйыы аан дойдуга дорҕоонноохтук ойдуоламмыт эбит. Хайдах саҕалыыгын да, аартык оннук арыллар дииллэр. Итэҕэй-итэҕэйимэ, саха киинэтин сайдыытыгар “Чыҥыс Хаан кистэлэҥин” ити сакральнай суола баара көстөр курдук буолбат дуо? Андрей Саввичтыын Чыҥыс Хаан уонна Александр Невскэй туһунан туруорууларгытыгар тирэҕирэн, Ыһыах уонна Ердынскай оонньуулар тиэмэлэрин Саха сирин тула сытар эрэгийиэннэргэ экотуризм сайдыытын көҕүлээри гынаҕын дуо?
– Кырдьык, үгэс буолбут култуура уонна креативнай индустрия төрүттэригэр олоҕуран, евразийскай таһымнаах бырайыактары оҥоруохха сөп. Курыканнар Ердынскай оонньууларын уонна Ыһыаҕы Моҕойу – Моҕолу – Баай Күөл чугаһыттан саҕаланар Өлүөнэ мууһун устуутун сааскы көмүөлүн сакральнай өйдөбүл сибээстиир. Былыр Моҕой Орто дойду буойуннарын уонна булчуттарын ымыылара буола сылдьыбыта чахчы. Биһиги Омоҕой Баай Моҕол ураһаны Өлүөнэ хочотугар муус устар кэмигэр туруоран, ыһыахтаан булчут боотурдар уонна моҕол (монгол) буойуннар оонньууларын тэрийбитэ диэхпитин баҕарабыт. Бу урааҥхайдыы былыргы киһи Евразия киэҥ иэнин айылҕаттан күүс ылан баһылаабыта диэн сабаҕа. Манна Тенгри итэҕэлин сабыдыалын арыйыыга бүрээттэри уонна тывалары көмөлөһүннэрэр баҕалаахпыт.
Былыр дьон моҕой күүһүн этиҥнээх ардаҕы, цунамины, булкааны, сир хамсааһынын, тымныыны, дьүкээбил уотун, акыйааны, муораны, тайҕаны, көмүһү, алмааһы уо.д.а. айылҕа биллибэт күүһүн кытта тэҥнииллэрэ.
Биһиги тэрийэр оонньууларбыт кыайыылаахтара бухатыырдар-боотурдар-батардар айылҕа күүһүн иҥэриммит Моҕол тотемын ылыахтаахтар. Кинилэр норуокка кырдьык иһин охсуһуу, сокуон, бэрээдэк, уйгу-быйаҥ, баай-дуол, былаас көмүскэлэ оруолланыахтаахтар.
– 2013 с. Ердынскай оонньуулар кэмнэригэр “Александр Невскэй Орто дойдуга” диэн киинэни устар идиэйэҕин Иркутскай оччотооҕу күбүрүнээтэрэ С.В. Ерощенко өйөөбүт эбит, ол ханна тиийдэ?
– Итинник кэпсэтии буолбутун СӨ успуордун оччолордооҕу миниистирин бастакы солбуйааччы Георгий Балакшин бигэргэтиэн сөп. Александр Невскэй илиҥҥи бэлиитикэтин туһунан киинэ бырайыагын бүрээттэр уонна сахалар төрүттэрэ былыргы курыканнар Ердынскай оонньууларын тилиннэриини уонна саҥа евразийскай бырайыактары кытта сибээстээри гынабыт. Александр Невскэй Чингис Хаан киин куоратыгар Каракорумҥа 1247 с. Русь кинээһин былааһын дьаралыгын ыла бара сылдьан, Ердынскай оонньууларга кыттыбыта диэн “Арассыыйа — мин устуоруйам” паарка научнай сабаҕатыгар тирэҕирэбит.
С.В.Ерощенко киинэни устар туһунан бэрэсидьиэн Е.А. Борисовка тахса сылдьыбыта да, 2015 с. кэннэ уурайан, бырайыак ыйанан хаалбыта.
Санаттахха, XIII үйэҕэ Киев кинээһэ Даниил Галицкай Кирилл Митрополиты кытта иирсэн баран, православиеттан аккаастанан, католиктар итэҕэллэрин ылан, арҕаа дойдулары кытта Православнай Русь утары сэриини саҕалаары гыммыта. Митрополит Александр Невскэйгэ көмө көрдөөн кэлбитэ. Кинилэр итэҕэлинэн хайдыспат чингизидтэр көмөлөрүнэн, нуучча итэҕэлин уонна судаарыстыбаннаһын быыһыырга, бөҕөргөтөргө туруммуттара. Бүгүн Украинаҕа буола турар быһыы-майгы – ол былыргы устуоруйа хатыланыыта.
– Евразийскай бырайыактары саҕалыырга туох оҥоһулунна?
– 2021 с. бэс ыйыгар Нуучча православнай таҥаратын дьиэтин бэрэстэбиитэллэрэ РФ култууратын миниистирин аатыгар эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы (Иркутскай уобалас, Бурятия, Саха сирэ) Ердынскай оонньуулары тэрийэр кэмитиэтэ А.Невскэй туһунан киинэ устар бырайыагын өйүүргэ көрдөһөн сурук түһэрбиттэрэ. Бу киинэ Сибиир уонна Уһук Илин эрэгийиэннэрин аан дойдуга ааттатар (бренд оҥорор) соруктаах. Киинэ идиэйэтин РФ Кинематографистарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Н.С. Михалков солбуйааччыта К.А. Лаврентьевтыын 2020 с. олунньутугар дьүүллэһэн турабыт. Ол кэннэ Михалковка сурукпар Сойуус тэрийэр кэмитиэтин салайааччыта М.Г. Калинин “күүт, сибээстэһиэхпит” диэбитэ.
2021 с. Екатеринбурга, мин үөрүөм быатыгар, Н.С. Михалков “Арассыыйа – мин устуоруйам” пааркаҕа «Александр Невскэй» быыстапкатын арыйбыта. Өссө Ташкеҥҥа «Жемчужина Шелкового пути» диэн саҥа киинэ бэстибээлин арыйбыта. Мин саныахпар, ити сахаларга Ердынскай оонньуулар тэрийээччи эрэгийиэннэри кытта кэпсэтэн, 2022 с. Ыһыахха РФ култууратын миниистирэ О.Б. Любимованы уонна Н.С. Михалковы, Сибиир, Уһук Илин норуоттарын айар түмсүүлэрин диэйэтэллэрин ыҥыран, А.Невскэй туһунан киэҥ кэпсэтиини ыытарга бэлиэ буолар.
В. Путин Александр Невскэй мемориалын арыйыыга. 2021 с.
– Быйылгы Олоҥхо ыһыаҕа Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллар, тэрийэр кэмитиэти кытта ити идиэйэлэри, бырайыактары кэпсэттигит?
– Олоҥхо ыһыаҕын кэмигэр Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга В.С. Поскачин Иркутскай уобалас Ольхон оройуонун баһылыга А.А. Тыхеевтыын оройуоннар бырааттыы буолууларын сөбүлэһиитин түһэрсиини дьүүллэһэн эрэллэр. Бэрт былыр курыканнар уонна хуннар Баай Күөлгэ олорор кэмнэригэр Ыһыах уонна Ердынскай оонньуулар биир силистээхтэрин дьоҥҥо өйдөтүөхтээхпит.
Ердынскай оонньуулар. Бурятия, Иркутскай култуураҕа миниистэрдэриниин. 2015 с.
– 2021 с. Дойдуга В.Путин ыйааҕынан А.Невскэй төрөөбүтэ 800 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэр аастылар. 2022 с. тохсунньуга Патриарх Кирилл Ил Дархан А.С. Николаевы Александр Невскэй уордьанынан наҕараадалаата. Оччотугар Саха сирэ Ердынскай оонньуулар кэмитиэттэрин кытта дойду таһымынан Александр Невскэй туһунан киинэ устуу туһунан этиитэ туох диэн буолла?
– Кырдьык, сахалар А.Невскэй илиҥҥи бэлиитикэтин туһунан киинэ устар этиибит Ил Дархан А.С. Николаев, Ю.П. Трутнев, Н.С. Михалков, О.Б. Любимова уонна С.М. Миронов өйөбүллэрин ыллахпытына кыаллыан сөп. Тоҕо “сиэрдээхтэри” аҕынныҥ диэтэххэ, Миронов быйыл кулун тутар 29 күнүгэр РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлигэр Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэ уонна арҕаалар сааҥсыйаларын кэмигэр ботуруйуоттуу хамсааһыны күүһүрдэргэ Култуура министиэристибэтин реформалыырга ыҥырбыта. Мин былырыын ыһыахха, А.Невскэй 800 сылын бэлиэтээһин кэмигэр көрдөрөөрү саха биллэр худуоһунньуга М.М. Лукинаҕа «Братание на Священном Байкале. Александр Невский. Сартак. Хубилай Хан» диэн 2х3 м кээмэйдээх холуста хартыынаны сакаастаабытым уруһуйданан бүтэн эрэр. Л.Н. Гумилев научнай сабаҕатынан, Батый Хаан уола Сартак Александр Невскэй ааттаммыт быраата этэ. Кэлин Кытай импэрээтэрэ буолбут Хубилай Хаан хартыынаҕа киириитэ Арассыыйа – Монголия – Кытай кыттыгастаах Евразия хаартатын сөҕүмэр далааһынын көрдөрөр.
Ердынскай оонньуулар кэмнэригэр бырааттаһыы сиэрэ-туома – тенгри итэҕэлин тутулунан ыытыллыбыт. Ыһыах Ытык Баай Күөлгэ – айылҕаҕа сүгүрүйэр хайа баҕарар истиэп олохтооҕун ытык сиригэр ыытыллыбыта чахчы.
Александр Невскэй туһунан киинэ биһиги уопсай өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан күүстээх Евразия судаарыстыбатын тэрийэргэ дьулуһуулаахтарын көрдөрүөхтээх.
– Александр Невскэй “Арҕаа – оборуонаны күүһүрдүөххэ, доҕоттору илин көрдүөххэ” диэбитэ дииллэр. 2021 с. балаҕан ыйын 11 күнүгэр В.Путин Чудской күөл кытылыгар “Александр Невскэй уонна кини дружината” диэн пааматынньыгы арыйбыта. Эн бырайыактарыҥ Александр Невскэйи үйэтитиигэ туох саҥаны эбиэхтэрэй?
– Александр кинээс 1242 с. тевтоннары «муустаах кыргыһыыга» тимирдэн, арҕааҥҥы ырыыссардар “кириэстээх похуоттарын” тохтоппута. Ол иннинэ 1240 с.Неваҕа шведтэри үлтүрүтэн, Невскэй диэн ааттаммыта. Пётр 1 XVIII үйэҕэ шведтэри хотон, Арассыыйа Балтийскай муораҕа тахсарын ситиһэн баран, А.Невскэй уҥуоҕун Владимир куораттан Санкт-Петербурга аҕалан Невскэй Лавраҕа уурбута. 1941-1945 сс. сэрии кэмигэр Александр Невскэй туһунан Сергей Эйзенштейн киинэтэ тахсан, Александр Невскэй фашизмы кыайыы символа буолбута. Ол кэннэ Кыһыл Аармыйа үрдүкү хамандыырдара “Александр Невскэй” уордьанынан наҕараадаланар буолбуттара.
Оттон бүгүн Александр Невскэй илиҥҥи бэлиитикэтин устуоруйатын сөргүтэр кэм кэллэ. 2021 с. ахсынньыга Ил Дархан А.С. Николаев аатыгар СӨ билимин, култууратын, успуордун диэйэтэллэрин аатыттан полпред Ю.П. Трутневтыын Александр Невскэй уобараһынан РФ Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин Евразия Сойууһун тэрийэр үлэтин кыаҕын күүһүрдэргэ Александр Невскэй туһунан киинэни устууну өйүүргэ, 2022 с. Ыһыаҕар О.Б. Любимованы, Н.С. Михалкову, В.Р. Мединскэйи, С.М. Мироновы, Митрополит Тихоны, А.Г. Дугины, И.И. Кобзевы, А.С. Цыденовы, Б.С. Хасиковы ыҥыран, киинэ устуутун, Сибиир, Уһук Илин сирдэрин баһылааһыҥҥа биллибэккэ хаалбыт “үрүҥ бээтинэлэри” арыйыыны дьүүллэһиэххэ диэн ис хоһоонноох көрдөһүү ыытыллыбыта.
– Украина, Казахстан кириисистэрэ, Арассыыйа уонна арҕаа дойдулар утарыта турсуулара, НАТО сэриитимсийиитэ «Вашингтон Пост» 2000 с. Чингис хааны мээнэҕэ “иккис тыһыынча сыллар улуу киһилэринэн” билиммэтэҕэ диир курдуктар. Чахчы туох эрэ көстүбэт, кистэлэҥ суолталаах символ баар быһыылаах. Ол кэннэ Кытай эмиэ бэрт дьиктитик Улуу Сэрииһити былдьаһан, Ордос куоракка Чингис Хаан Мавзолейын туппута. Ити символларынан улуу державалар “аныгы аан дойду бэлиитикэтигэр, экэниэмикэтигэр “Чингис Хаан оруолун” биһиги толоробут” диэн этэллэр дуо?
– Геобэлиитикэ, кырдьык, итинник илдьиттиир. XXI үйэ Азия үйэтинэн билиниллэр. Арассыыйа чингизидтэри кытары дириҥ устуоруйалаах дойду буоларын санатан уонна Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэни ыытарынан, АХШ-ка уонна арҕаа дойдуларга “Чингис Хаан тыына биһиэхэ эмиэ баар” диэн көрдөрөн эрэр курдук.
– РФ Оборуонатын миниистирэ Сергей Шойгуну норуокка Тываҕа тахсыбыт суруйууларга олоҕуран, Сүбэтэй – Чингис хаан урааҥхайдартан төрүттээх полководеһыгар тэҥнииллэр. Оттон 2015 с. Иркутскайга туруоруллубут “Александр Невскэй Орто дойдуга” испэктээги Дьокуускайга, Москубаҕа эбэтэр ВЭФ кэмигэр Владивостокка туруорар санааҕыт суох дуо?
– Биһиги Александр Невскэй туһунан продюсерскай бырайыакпытын СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ А.С. Борисов интэриэһиргээтэ. Биллэн турар, Улуу Александр Невскэй илиҥҥи бэлиитикэтин туһунан киинэ эпопеята уһуллара Ил Дархан А.С. Николаев, РФ Норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин сылынан дьарыктанар федеральнай структуралар болҕомтолорун ыллаҕына кыаллыан сөп. Оттон ити испэктээкили туруоруу Уһук Илиҥҥэ Саха сирин лиидэр эрэгийиэн буоларын өссө төгүл бигэртэрэ уонна саха киинэтин сайдыыта саҥа таһымҥа тахсарыгар төһүү буолара саарбаҕа суох. Г.В. Ксенофонтов “Урааҥхай сахалар” кинигэтигэр “урааҥхайдар Чингис Хаан сэриитигэр чугас турбуттара” диэбит этэ. Ол иһин мин 2017 с. Дьокуускайга “Арассыыйа – мин устуоруйам” пааркаҕа РФ Оборуонатын миниистирэ, Нуучча Географическай Уопсастыбатын бэрэсидьиэнэ С.К. Шойгу "Урянхай Тыва Дептер” диэн кинигэтин сүрэхтэниитин тэрийбитим.
– Түмүктээн эттэххэ, бэрт интэриэһинэй, сакральнай кистэлэҥнэрдээх кэпсээниҥ иһин махтал! Александр Несвкэй туһунан киинэ устар бырайыагыҥ табылыннын, Ыһыахха ыҥыран кэпсэтэр баҕалаах дьоҥҥут бары кэллиннэр! Александр Невскэй илиҥҥи бэлиитикэтин туһунан киинэ Арассыыйа кэскилини бөҕөргөтөр символ буоллун! “Чыҥыс Хаан кистэлэҥэ” киинэҕэ этиллэринии, “Халлаан билэр, Сир билэр”. Ситиһиини баҕарабын!
Владимир СТЕПАНОВ