Саха бастакы поэтессата Варвара Потапова төрөөбүтэ 75 сылыгар аналлаах таһаарыыга киирбит ахтыыттан
Федот Федотович 1985 с. Москубатааҕы Щепкин аатынан театральнай студияны бүтэрбит Павел Борисовы, Афанасий Карамзины, Александра Мучинаны, Щепкин училищетын 1974 с. бүтэрбит Василий Бурнашову, Сунтаар Хоротуттан төрүттээх кылыһахтаах Люба Романованы, Хабаровскай институтугар култуура салаатын бүтэрбит Даниил Марковы уонна миигин артыыһынан, Изабелла Антипинаны литературнай салаа сэбиэдиссэйинэн, Дария Дмитриеваны худуоһунньугунан анатан, 1985 сыл күһүнүгэр үлэбитин саҕалаабыппыт.
Маҥнайгы испэктээкпит Иван Гоголев айымньытынан «Остуоруйа киэһэтэ» этэ, мин Ньирэй куукулатын хамсатан саҥардыбытым. Онтон «Куобах тоҕо кутуруга суох буолбутай?» диэҥҥэ – Өкөөрөй эмээхсини.
Куукуланы төбөтүн, куорпуһун хамсатарга таҥаһын алын өттүнэн тутан салайаҕын. Арай репетиция кэмигэр Василий Бурнашов көрөн олорон саҥа аллайда: «Сөдүөт Сөдүөтэбис, кэбис, кэбис, миэхэ хаһан даҕаны дьахтар куукулатын биэрээйэҕин, хайдах дьахтар ырбаахытын иһинэн киирэн тутуохпунуй?» – диир.
Дьэ, ити курдук олох билбэт эйгэбэр үлэбин саҕалаабытым.
Үс сыл ааһа охсубута. Нерюнгрига оччолорго тэлэбиисэргэ сахалыы биэрии кэлбэт этэ. Хата, араадьыйа тиһигин быспакка кэпсиирэ-ипсиирэ.
Арай соҕурууттан, «материктан», биэриилэргэ Владимир Высоцкай ырыалара тиһигин быспакка иһиллэр буоллулар. Ити иннинэ, «бунтарь ырыаһыт, иһээччи, наркоман» диэннэр, ырыаларын истибэт буолбут кэмнээх этибит. Онтон биир сарсыарда, араадьыйаҕа Владимир Высоцкайы истэн баран, Сөдүөт: «Варвара Потапова бириэмэтэ кэллэ быһыылаах», – диэтэ.
Варя Потапова... Мин кинини маҥнай, 1968-1969 сс., Саха театрыгар артыыһынан ылыллан баран билбитим. Оччолорго эдэр айар үлэһиттэри ыччакка билиһиннэрэллэрэ, чуолаан, СПТУ үөрэнээччилэрин кытта көрсүһүүлэри тэрийэллэрэ. Биир оннук түгэҥҥэ Саха театрын эдэр көлүөнэ артыыстара, Геннадий Сивцев (оҕолорум аҕалара) уонна мин, комсомол обкомун сорудаҕынан көрсүһүүгэ барар буоллубут. Ленин проспегар турар обком таһыгар тиийдибит. Арай мээнэ тарҕана илик муоданан олус үчүгэй таҥастан тигиллибит бүрүүкэлээх, пиджактаах, санныгар куоракка олох да көстүбэт, дьоҕус, хас да сиэптээх хараҥа хоҥор тирии суумканы уһун быатыттан санныгар иилиммит кылгас уол оҕолуу кырыллыбыт баттахтаах, ачыкылаах кыыс уазик массыына иһигэр олорор. Сүрдээх боччумнаах, мичээр кыыма тохтооботох сирэйдээх, кэҕис гынан дорооболосто. Биһигини обкомол бастакы сэкирэтээрэ Светлана Ефимовна Николаева атаарда. Айаннаан истэхпитинэ, аргыспыт кыыс лоскуй кумааҕылары көрдөрдө. «Бу саҥа кинигэм тахсан эрэр, сигнальнайын көрдөрө биэрдилэр», – диир. Күлбэт-үөрбэт, эмиэ сүрдээх боччумнаахтык туттан хоһоон бэчээттэммит лиистэрин уунна.
Дьэ, итинник Варя Потапованы аан маҥнай көрбүтүм.
Үөһээ Бүлүү улууһугар Далыр орто оскуолатын 1961 с. бииргэ үөрэнэн бүтэрбит табаарыһым Николай Афанасьевич Герасимов-Айталын «Эдэр коммунист» хаһыакка эрэдээктэрдии олордоҕуна сырыттым. Эрэдээксийэлэрэ Ленин проспегар турар биир этээстээх мас дьиэҕэ баара. Бииргэ үөрэммит дьон быһыытынан күлэ-үөрэ кэпсэтэ олордохпутуна, арай Варя Потапова киирэн кэллэ. Эмиэ урукку муодунай таҥаһын кэтэ сылдьар, эмиэ сүрдээх боччумнаах көрүҥнээх. Эрэдээктэр киһи соһуйда: «Хайа?!» – диир. «Ээ, бэйэм... ыллым да кэллим...» – диэн хоруйдуур. Ньукулай миэхэ туһаайан: «Бээрэ, бу Варя Намҥа командировкаҕа барбыта ээ», – диэбитигэр, мэһэйдээмээри тахсан барбытым.
Онтон 1972 с. Варя «Күннээх халлаан» кинигэтэ таҕыста.
Урукку кэмҥэ дьахталлар хоһоонноро туспа кинигэнэн тахса илигэ. Анна Неустроева хоһоонноро, Калисфена Платонова кэпсээннэрэ баара.
Нуучча суруйааччыларыттан оскуолаҕа сылдьан Вероника Тушнова хоһооннорун халандаар лииһиттэн бэчээттэммитин быһа тардан ааҕарым. Эмиэ халандаар лииһиттэн ким эрэ хоһоонун аахпытым өйбөр быстах өттө хатана сылдьар:
Для чего же, бросив друга
И кудрявого ребёнка,
Бросив город мой любимый
И родную сторону,
Чёрной нищенкой скитаюсь
По столице иноземной...
Анна Ахматова диэн суруллубут этэ. «Тоҕо, туох санааттан?..» – диэн оччолорго санаабытым баара.
Салгыы, Москубаҕа үөрэнэ тиийбитим. Сильва Капутикян хоһоонноро устудьуоннуур сылларбын сырдаппыттара, аралдьыппыттара. Тус олохпор элбэх муммут ыйытыкпар кини айымньытыттан хоруй булан уоскуйарым.
Оттон билигин саха кыыһын бастакы кинигэтэ күн сирин көрбүтүн тутан турарым. Ол поэзияҕа холонооччу устудьуоннар айымньылара (кинигэлэрэ) холбоспут «Чэчир» диэн хомуурунньук этэ.
Варя Потапова хоһоонноро дьикти таайтарыылаах, киһи дэбигис өйдөөбөт, судургута суох ис хоһоонноохтор: «Билигин историктары билиммэппин...», «Хатырбыт атахпын салыыра...», «Курус санаа генийэ Кутурҕан Куо...».
Театр фойетыгар, быстах арыйталаан, туох түбэһэринэн ааҕабын. Онуоха театр электригэ Федя Канаев, табахтыы олорон: «Хайдах-хайдах тыллаах поэт кэлбитий? «Историктары билиммэппин» буолан, оччоҕо кими билинэбит, доҕоттоор?» – дии-дии, күлэр, Сталин курдук хойуу бытыга хамсыыр, хамсалаах табаҕын соппойбохтуур. «Сталин» диэччибин, кырдьык да, бытыктыын, хамсалыын майгынныыра.
Варя Потапова хоһооннорун маҥнай дьэ итинник ылыммытым. Ити кэмҥэ суруйар поэттарбыт хоһоонноруттан ойуччу турар өйдөөх-санаалаах суруйуулара дьиктилэрэ, киһи өйүгэр супту киирэн хатаммат курдуктара.
Дьыл-хонук ааһан испитэ. Варя Потапова хоһоонноро бэчээккэ урукку курдук судургутук тахсыбат буолбуттара. Кинигэтэ да ити «Чэчиргэ» тахсыбыт «Күннээх халлаанынан» бүппүт эбит.
Саха театрын 1980-1981 сыллаах репертуарыгар Иван Гоголев «Харах уута» диэн саҥа суруйбут пьесата «испэктээкил буолан тахсар» диэн былааҥҥа киирбитэ. Туруорааччы режиссёрунан Федот Потапов анаммыта. Бу айымньы – арыгы содулуттан буомурбут олохтоох дьон тустарынан. «Бич» («бывший интеллигентный человек» диэн быһаараллара) диэн ааттаммыттар биир сиргэ мустар ордуулара көстөр. Театр кулисаларын барытын суйдаан, аһаҕас, тырыттыбыт истиэнэлээх, арыгы бытыылкаларын таарата остуоллаах, олоппостоох, алдьаммыт раскладушкаҕа олорон, Тэлэмээсэп (артыыс Тимофей Сметанин) Омар Хайям хоһооннорун ааҕар. Киниэхэ ыалдьыттыы Поллитра-Полфёдра (артыыс Спиридон Игнатьев) бытыылка тутуурдаах көтөн түһэр. Кинилэргэ эбиилик буолан, бу ичигэс, бэйэ-бэйэни туох баарынан ылынар да, туох баарынан күндүлүүр да арҕахха Халыан Галка (артыыс Зоя Багынанова) көтөн түһэр уонна кэтэ сылдьар «прощай, молодость» буоталаах атаҕын күүскэ өрө тэбэн саайар. Ол буотата, халлаантан кыырайан кэлэн, бытыылка тааратыгар түһэр. Галка аны частушкалыы-частушкалыы үҥкүүлүүр: «Ехала-махала – хаптатыы, одним словом – ньиргитии...» Дьэ, итинник оруолга тиксибитим.
Тоҕо бу Халыан Галка Тэлэмээһэпкэ кэлэрий? Оруолу байытарга киһи араас ньыманы туттар. Сөдүөттүүн сүбэлэһэн, Уйбаантан көҥүллэтэн, бу соторутааҕыта олохтон күрэммит Варя Потапова «Күннээх халлаан» кинигэтиттэн икки хоһоону кыбыппытым: «Мин да оҕо этим...», «Эбэм миэхэ кэпсээбитэ...» Баҕар, Галка, тулаайах муҥнаах, төрөппүттэрэ эрдэ өлбүттэрэ буолуо... Эбэтигэр хаалбыт кыысчаан өйдөнөр сааһыгар киириитэ эбэтэ өлөн, чороҥ соҕотох хааларын, иһээччи эрэ дьоҥҥо «сээн» дэппит кыыс дьылҕатын оҥорон көрөн, ити Галканы оонньообутум.
Оччотооҕу «Кыымҥа» култуура сонуннарын суруйар Федора Егорова төлөпүөннээтэ: «Ити тугу аахтыҥ, ким хоһооннорой?». «Варя Потапова хоһоонноро», – диибин. «Ол иһин да! Уйбаан Гоголев булкуллан итинник хоһооннору айдаҕа дии санаатым», – диэн Федора сонньуйда.
Биһиги ыал олохпутугар дьулаан 1983 сыл кэлбитэ. Олохпут оннук салаллыан сэрэйбэккэ сылдьан, саас эдэр суруйааччылар мустар сийиэстэрэ дуу, сүбэ мунньахтара дуу буоларын истэн суруйар, бэчээккэ тахсыбыт айымньылаах дьахталлар хоһооннорун ааҕар санаа киирбитэ. Сөдүөттүүн, библиотеканы хасыһан, элбэх хоһоону мустубут.
Арай уулуссаҕа Василий Гольдеровы көрсө түстүбүт. Главпочтамт иннигэр оптуобус тохтобулугар турар эбит. Былааммытын кэпсээн, Саргылана Гольдерова хоһооннорун рукопиһын уларсарыгар көрдөстүбүт. Баһылай үөрүүнэн сөбүлэстэ. Бэрт сотору, омуннаатахха, биир көтөх рукопиһы аҕалан биэрдэ.
Элбэх ааптар хоһооно киирэринэн хас биирдиилэриттэн биир-икки эрэ айымньыны таллыбыт. «Композиция сөп буолла» дии санаан, саха телевидениетигэр программабын илдьэ тиийдим. Ол кэмҥэ араадьыйаҕа да, тэлэбиисэргэ да биэриилэр анал бэрэбиэркэни ааһаллара. Биэриилэр эҥкилэ суох баралларын иһин эппиэттиир үлэһит илии баттаан көҥүллээтэҕинэ эрэ, эфиргэ тахсара. Оччолорго биэриини бэлэмниир литературнай эрэдээктэр Николай Иванович Максимов этэ. Кини миэхэ мэлдьи ытыктабыллаахтык сыһыаннаһара. Ол эрээри бу сырыыга, ааптардар ааттарын көрөн баран, Варя Потаповаҕа тохтоото. Мин хоһоон ааҕа олордохпуна, ким айымньытын ааҕарым экран аллараа өттүгэр суруллан иһиэхтээҕэ. Ону Николай Иванович: «Чэ, барыларын аах, ол эрээри ким-ким хоһооно буоларын суруйбаппыт, Варвара Потапова аатын сөбүлүөхтэрэ суоҕа», – диэтэ. «Оттон «Тэһийбэт тэһииккиир киэһэҕэр» диэн хоһоон туох да дьиэгэ суох, таптал туһунан ээ, Николай Иванович», – диэн көрдүм. «Буоллун, син биир баайсыахтара», – диэтэ.
Дьэ, оннук биир да кыыс аатын ааттаабакка, ханнык айымньылааҕын суруйбакка, соннук уу судураай биэрии ааспыта. Үчүгэйэ диэн оччолорго быһа биэрии: тугу саҥарбытыҥ эфиргэ тахсар уонна сотуллан иһэр.
Ол былааннаммыт эдэр суруйааччылар түмсэр мунньахтара тоҕо эрэ буолбатаҕа.
Эфиргэ тахсар күнүм кэлэригэр биһигини театртан үүрбүт кэмнэрэ түбэстэ. Аны, билиҥҥи курдук, эфиргэ тахсыахтаах биэриини эрдэ суруйан бэлэмнээбэттэр, биэрии барыта быһа тахсар. Театртан үүрүллүбүт киһи, туох аанньа буолуохпунуй?! Ол эрээри, ылыммыт сорукпун толорон, хоһооннору барытын өйбөр сааһылаан, нойосуус ааҕыахтаахпын. Арфистка Лидия Новгородованы (кэлин – СӨ норуодунай артыыһа) кэпсэтэн, арфаҕа доҕуһуоллатан, элбэхтик репетициялаатыбыт. Анал былаачыйа тигинним, дьэ, тэринэн, ааҕаары, студияҕа киирдим. Мин иннибинэ диктор Виктория Максимова, эфиргэ саҥара олорон, тылын умнан дуу, бөтөн, тохтоон ылла. Мин дьэ ыксаатым. «Арай хоһоонум тылын умнан кэбиһиим?.. Субу театртан туораппыт дьон туох диэхтэрэй? Сэтэриэхтэрэ... «Дьоҕура суох артыыска кэргэнэ, режиссёр буолан, оруол биэрэр этэ!..» диэхтэрэ... Кэбис, ааҕар кыаҕым суох, тылбын умнан саакка киириэм...» Дьэ, итинник санаалар киирэннэр, хоһооннорум тылын олох да умнан кэбистим. Ол икки ардыгар, диктор саҥаран бүппүт кэмигэр, режиссёр Татьяна Петрова кэлэн: «Что с Вами? Возьмите себя в руки!» – диэтэ. «Нет, не могу, я всё забыла... Разреши, я с бумажкой буду читать...» – диибин. «Всё! Давай! Микрофон включён!» – диэтин кытта, Лидиям барахсан арфатыгар Валерий Ноев «Кыыс Амма» мелодиятын оонньоон барда. «Амма... Амма барахсан... Сөдүөтүм дойдута...» Улам уоскуйан, хоһооннорбун сааһылаан, налыйан ааҕан бардым...
Сарсыныгар Анегина: «Нойосуус билэр эрээри, туох ааттаах улахан лииһи тутан олордуҥ?» – диэн сэмэлээбитэ.
Василий Гольдеровка рукопиһы төннөрөөрү, эмиэ главпочтамт иннигэр көрүстүбүт. «Биэриигитин иһиттибит, арай Күннүк Уурастыырап мунаарар, «бэрт тыыппалаах хоһооннору айар кыргыттар бааллар эбит да, ааттара суруллубата дии, кимнээх айымньылара буолла?..» диэтэ», – диир.
Ол биэриигэ Саргылаана Гольдерова «Алаас» хоһоонун аахпытым. Инники тахсыбыт «Аһаҕас сурук», «Дьолго айан» кинигэлэригэр бу хоһоон киирбэтэх. «Бу эдэр эрээри, саха алааһын тоҕо хасыһар кыыһый? Аласный патриотизм!» – диэбиттэр. Хата, үһүс «Хатыҥ уута» кинигэтигэр бэчээттээбиттэрэ.
Зоя БАГЫНАНОВА, САССӨ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа.
«Күрүлгэн» альманах муус устардааҕы нүөмэригэр, З.П. Багынанова 80 сааһын туолуутугар ананан, балта М.П. Неймохова бэрт истиҥ суруйуута тахсыаҕа.