Иван Петрович Ушницкай «Таатта Ытык Күөлүгэр «Эдэр саас» хаһыат күннэрин ыытабыт, бара сылдьаҕын дуо?» диэн ыйытар. Мин Ытык Күөл олохтооҕо 82 саастаах Андросов Егор Дмитриевич диэн сир түннүгэ оҕонньору кытта респрессия туһунан үс чаас кэриҥэ кэпсэппиппин cанаан ыллым.
НКВД-лар, киин былааска үтүөмсүйэн дьону сордоон-муҥнаан, саҥарыа да суоҕу саҥардан, этиэ да суоҕу этитэн, Тааттаҕа тыһыынча кэриҥэ киһини буруйдаабыттарын, Таатта ыччатын уонча сыл кэриҥэ үөрэххэ ылбат суруллубатах сокуон оҥорон атаҕастаабыттарын эмиэ санаатым уонна «Кыттыам, уонча мүнүүтэлээх тыл этиэм» диэн эрэннэрдим. Тиийбитим Олоҥхо оонньууларыгар анаан тутуллубут үс тыһыынча киһи киирэр стадиона тобус-толору ыччат, улахан дьон эмиэ бааллар. «Таатта дьыалата аны хаһан да хатыламматын» диэн тыл эттим. Иһиттилэр.
Михаил Ефимович репрессияны ис иһиттэн билэн, кэпсэтии бөҕөнү ыытан, туруулаһан, тылын ылыннаран, дьонун-сэргэтин аатын Арассыыйа Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан тилиннэрбит үтүө өҥөлөөҕүн билэр буолан, ити сырыым кэнниттэн кинилиин санаабын атастастым. Киһим кэпсии олорон «Биир да киһини уган биэрбэтэх Суорун Омоллоон эрэ баар. Кини биһиги Ытык кырдьаҕаспыт». Биир биллэр аҕай киһини «Хобулуур киһитэ олохтон туораан, онон-манан аат оҥосто сылдьар» диэтэ.
Суорун Омоллоон дьон ортотугар сорох «мин аҕай» дэммит үрдүк сололоох дьону саҥарар тыла-өһө кытаанаҕыттан толлор этим. Ийэм кыра эрдэхпититтэн «кырдьа барбыт киһи тыла ыарахан буолааччы, саастаах дьону кытта бочооттоспот буолаарыҥ» диэн куруук этэрэ өйбөр хаалан хаалбыт. Бэрэсидьиэним Дмитрий Кононовичка үтүө сыһыаннааҕын, кинини ис иһиттэн ытыктыырын билэр этим. Аны Дмитрий Кононович мин кэбиниэппэр биирдэ да киирэ сылдьыбатаҕа, ол эрэн тэрийэр тэрээһиннэригэр куруук кумааҕы ыытан, эбэтэр киминэн эмэ этиттэрэн ыҥырар этэ. Оҕонньор биһиги харчыбыт суоҕун билэр буоллаҕа. Кырдьык, харчы олох суох кэмигэр үлэлээбит эбиппит. Михаил Ефимовичка киирэн «харчыта суох хайдах үлэлиибин» диэтэхпинэ, киһим холку баҕайытык «идеологпын диигин дии, тылгынан үлэлээ» диир. Ити тылы хаһан да айах атан саҥарбатах тылым да буоллар, Бэрэсидьиэним мин ыйытыыбыттан, кыахпын улаатыннаран, куотунар куоһурун өйдөөтөрбүн да, хайыамый. Куолулаан үлэлиирбэр эрэ тиийэбин.
Суорун Омоллооннуун онно-манна сылдьан көрсөбүт, үчүгэй баҕайытык кэпсэтэбит. Ол эрэн тугу эмэ сүбэлээбитин өйдөөбөппүн. Арай биирдэ туризм туһунан ыйыппыппар «Ити мин тэрийэн үлэлэтэр сирдэрбин сайын кэрийэн көрөөр, өйдүөҥ» диэбитэ. Кэлин Суотту түмэлин аллараа, өрүс диэкки өттүн киирэн, сирин-уотун халдьаайыларын, мырааннарын көрөн, Чөркөөх түмэлэ турар сирин, былыргы устуоруйатын, Хадаайы хочолорун, кырдалларын, хонноҕун-быттыгын сиһилии кэрийэн көрөн, билэн бараммын, дойдубут айылҕата дьикти да кэрэ көстүүлээҕиттэн, ото-маһа, сибэккитин арааһа элбэҕиттэн, сырдык сылаас уута ырааһыттан аһара астыммытым. Ити сирдэртэн киһи олох тэйиэн баҕарбат эбит этэ. Суорун Омоллоон чахчы саха омугун Ытык кырдьаҕаһа диэн Бэрэсидьиэним эппитин сүүс бырыһыан ылыммытым.
2000 сыллаахха Бэрэсидьиэн ыҥыран «Администрацияҕа кэлэн үлэлээ» диэтэ. Сэкирэтээрдээх кэбиниэт биэрдилэр. Ыҥыран ылан «Миигин эрэ кытта үлэлиигин» диэтэ. Иккис күммэр Суорун Омоллоон киирэн кэллэ, ону-маны сэһэргэстибит. Онтон киһим эйиэхэ этиилээх кэллим диэтэ. «Бииктэр, дьонуҥ тылгын истэр сиригэр кэллиҥ. Бастатан туран, хаһан да нуучча норуотун куһаҕаннык саҥарыма. Нууччалар баар буоланнар, биһиги омук быһыытынан тыыммыт уһаата, эмтэнэн-томтонон уонна кэлимсэ үөрэхтэнэн. Иккиһинэн, биһиэхэ сахаларга «Кырдьаҕаһы хааһахха уга сылдьан сүбэлэт-амалат» диэн өс хоһооно баара. Ол билигин үлэлээбэт. Нууччаларга «Не слушай каждого старого, слушай бывалого старого» диэн баар, ону тутус» диэтэ.
Мин ити тыллары тоҕо эрэ олох умнубаппын, өйбөр куруук тута сылдьабын уонна быһаарыы көрдүүбүн. Айыылар ыйаахтарынан киһи бэйэтин олоҕун бэйэтэ оҥостуохтаах эбит, судаарыстыба ол эйгэни тэрийэн эрэ биэрэр соруктаах буоларын сайдыбыт Хоту сытар дойдулар олохторо көрдөрдө. Хайа баҕарар киһи тус олоҕун, айар дьоҕурун уһугуннаран, муннунан тыыран оҥоһуннаҕына эрэ, өйдүүр дьоҕура өйгө - олох уопутугар тиэрдэрин оҕонньор эппит эбит.
Аны биһиги хомуньуустар тутулларыгар, былаас бэлэмигэр олорон мындыр өйбүт сүппүтүн быһаарыым. Былыргы өбүгэлэрбит хас эмэ тыһыынчанан сылларга айылҕаттан ылбыт үгэстэрин умнан, атын омуктар итэҕэллэриттэн саҕалаан бырааһынньыкпытыгар тиийэ арҕаа дойдулары үтүктэн, тугу гынарбыт ис өйдөбүлүн билбэккэ, ээл-дээл сылдьан эрэбит. Ыччаттарбытын бэйэбит хааммытыгар баар үгэстэрбитинэн сатаан уһуйбакка, үөрэппэккэ, такайбакка, бачча баай дойдуга сөптөөх олоҕу кыайан тэрийбэккэ, оҕолорбутун дойдуларыттан күргүөмүнэн куоттаран эрэбит. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, сир баайынан, уутунан-хаарынан, салгына чэбдигинэн биһиги дойдубут курдук өҥ дойду суох ээ. Лондон кулууба 70-с сыллартан Арассыыйа илин, хоту өттүн «хартленд» (сир сиһэ) диэн ааттаан былдьаһыктаах дойду оҥорбута сэриинэн ааҥнаата. Ону билэн атын омук бөҕө кэлэн эрэр, кэлиэ да турдаҕа. Ити санааларбыттан сиэттэрэн, «Олоҕу хоһуйууга холонуу» диэн олох тутулун хайысхаларыгар сыһыаран кинигэ суруйбуппун биир да салайааччы ааҕа илик быһыылаах.
Кэлин ону маны ааҕан, истэн билэн бараммын, оҕонньор мындырыттан сөҕөбүн эрэ. Американецтар уон үс мөлүйүөн биһиги курдук индеецтэри, сүүс уон мөлүйүөн африканецтары кыргыбыттар. Киһи төбөтүгэр баппат быһыыны олохтообуттар. Үрүҥ субалаах американец индееһы өлөрдөҕүнэ куйахатын тириитин сүлэн аҕалан харчы ылар эбит. Оннук дьону эрэйдиир-муҥнуур тимирдэрин, хандалыларын, малларын-салларын туоһута Канада Икалуит диэн куоратын музейыгар барыта хараллан турара эмиэ биир дьикти майгы. Африка дьонун баттаан-атаҕастаан, кулутурдан баржа трюмнарыгар ыга симэн атыылыы илдьэллэр эбит. Ол эрэйдээхтэр араас ыарыыттан сыстыһан бүүс-бүтүннүү өлөн тиийэллэрин кэпсээбиттэр. Аны кырбыы-кырбыы үлэлэтэн төһөлөөх киһини суорума суоллаабыттара барыта ити этиллибит сыыппараҕа тэҥнэспит. Төһөлөөх элбэх үчүгэй олоҕу тэриниэх буолбут дойдулары ыспыттарын соторутааҕыта кытайдар бэчээккэ таһаарбыттара. Дьэ, оннук тыыннаах абааһылар салайар дойдуларыгар биһиги ыччаттарбыт талаһан бараллар.
Мин билиҥҥи санаабар Ытык кырдьаҕаспыт Сивцев Дмитрий Кононович-Суорун Омоллоон миэхэ анаан-минээн киирэн, тылбын ылыныа, кэриэспин дьоммор-сэргэбэр тиэрдиэ диэн эппитин эһиэхэ тиэртэҕим буоллун.
