Бассаапка, телеграм ханаалларга сахалыы хомоҕой ырыаны ыллыыр эр киһи биидьийэтин кытта тэҥинэн тарҕаммыт “сылгыһыт үһү” диэн кыбытык кылгас этиини көрөөт, кинини булан, хайаан да кэпсэтиэхпин баҕарбытым. Норуоттан тахсыбыт талаан, үлэ киһитэ, буолаары буолан, өссө сылгыһыт! Бэрт сотору Сунтаар Дьаарханыттан төрүттээҕин, Стас Архипов диэн ааттааҕын билбитим. Онтум олох да бииргэ үөрэммит дьүөгэм эрин аймаҕа эбит. Анаабыт курдук, куоракка кэлэ сылдьар буолан биэрдэ. Дьэ, дуо!
Онон, билсиҥ – айылҕаҕа сылдьан, ат арҕаһыгар олордо да, ырыа арааһын ыллыырын, төрөөбүт дойду көй салгынын тыынарын ис сүрэҕиттэн таптыыр Стас Борисович Архипов! Кини Орто туруу дойдуга олорбут 39 сылыттан 21-с сылын түөрт түөрэм туйахтаах сылгыны иитиигэ үлэлэһэр.
Стас сылгыһыттары батыһан, тыаҕа өрөбүллэргэ тахса сылдьан устунан сылгыга сыстан, 2002 сыллаахха КПга сылгыһытынан киирбитин, онно 5-6 буолан үлэлээбиттэрин кэпсиир. Бу идэтигэр, сылгыны иитии ньымаларыгар бииргэ үлэлээбит сылгыһыттарыттан, чуолаан Гаврил Трифоновтан элбэҕи үөрэммитин этэр.
Настаабынньыга Гаврил Трифонов
2007 сыллаахха Сунтаарга киирэн, кэтэх дьон сылгытын көрө сылдьыбыт. 2010 сылтан саҕалаан, 9 сыл ат баайарынан дьарыктаммыт. Ардыгар аттарын бэйэтэ эмиэ сүүрдэр эбит. Ол курдук, бэйэтэ этэринэн, Дьокуускайга аан бастаан кинини 2013 сыллаахха ат “сиэтэн аҕалбыт”, оттон бу сырыыга – ырыа. Ол сүүрдүүгэ 800 м уһуҥҥа биир сылгыта бастаабыт, оттон 1600 м уһуҥҥа Баламат диэн сылгыта биэтэги иккиһинэн булбут.
Оттон быйыл Ньурбаҕа буолбут Сылгыһыт күнүн чэрчитинэн сылгыһыттар хамаанданан күрэхтэригэр 20 хамаанда күөн көрсүбүтүттэн кинилэр бастакы хамаандалара – 7-с, иккистэрэ 9-с миэстэ буолан эргиллибиттэр. Күрэххэ сыарҕалаах атынан сүүрдүү, аты ыҥыырдааһын, биэс ураҕас быыһынан эргийэ айан, сылгыһыт бэрэмэдэйин көхтөхпүтүнэн сүүрэн, сыарҕаҕа тиэрдии түһүмэхтэрэ бааллар эбит.
Урут түһэн эттэххэ, бу аҕыйах хонуктааҕыта Оҕо дыбарыаһыгар ыытыллыбыт “Дьаархан күннэригэр” кэнсиэр көрдөрдүлэр. Ол иннинэ Хатаска ыллаан киирбиттэр. Бэнидиэнньиккэ төрдүө буолан, “Саха” НКИХ “Дорҕоон дойду” биэриитигэр кытыннылар. Стас:
– Оскуола сылларыгар ырыа ыллаабатах, биирдэ да сыанаҕа тахсыбатах киһи этим. Кэлин, тыаҕа үлэлии тахсан баран, ким да истибэтигэр, атым үрдүгэр олоруом эрэ кэрэх, айылҕаҕа тахсыбычча, дуоһуйа ыллыыр, эрчиллэр идэлэммитим. Бастакы истээччилэрим атым уонна ыттарым этилэр. Саҥалаахтара буоллар: “Бу киһи ырыатын, толоруутун сороҕун эрэ билэҕит, дьэ, биһиги барытын истэбит”, – диэхтэрэ эбитэ буолуо (күлэр). Кэлин сыыйа кыралаан үбүлүөйдэргэ, нэһилиэк кэнсиэригэр кыттар буолбутум. Дьон тоҕо ытыс таһынар, хайгыыр баҕайыный диэн, ыллыырбын туораттан истиэхпин баҕарарым. Арай биирдэ, 2013-2014 сыл эргин, Сунтаарга докумуон оҥорторо киирдим. Онтум табыллыбата. "Ээ, дьэ, хайдах халтай сырыы буолуохтааҕый?!"– диэтим да, туох да сэрэтиитэ суох фонограмма оҥорор Родион Омоновка ойон тиийдим. Хата, табыллыам быатыгар, дьиэтигэр баар эбит. “Уруккуттан этэрим дии”, – диэн, сөбүлэстэ. Тамара Попова-Хадаана “Барытыгар эн эрэ” диэн ырыатын сакаастаатым. Төрөөбүт күнүм утаата этэ, онон, бэйэбэр бэлэх оҥосторго санаммытым. Оччолорго суотабайым да суох. Туохха уган биэрэбин диэн соһуйбутугар, флешка илдьэн биэрдим. Оҥордо да, табаарыспар биэриэх буолла. Мин тыабар таҕыстым. Напарник сылгыһытым төлөпүөннээх, “фонограмма оҥортордум, ыыттаран истиэхпит” диибин. Киһим соһуйда. Үс күнүнэн туттубут. Эдьиийим аахха ыыттым. Дьэ, ол ырыам бассаап бөлөхтөрүгэр тарҕанан хаалбыт этэ. Дьиҥэ, бэйэм истээри уһултардаҕым. “Бу эн дуо?” диэн ити ыыталлар, бу ыыталлар. “Одун” кулууп дириэктэрэ, табаарыһым, ыҥыран: “Дьон итиччэ сэргээбитин кэннэ, 4 ырыаны бэлэмнээ, быыһыгар бэйэҥ тускунан кэпсиэҥ”, – диир. Инньэ гынан, онлайн-кэнсиэрдиир буоллум. Биир эрэ фонограммалааҕым. Онон, төлөпүөн атыылаһан, бэлэм бааллары туһанным уонна биир ырыаны байаанынан доҕуһуоллаппытым. Анастасия Готовцева “Чараҥ вальсын”, Ангелина Файрушина “Баҕа санаа”, “Кэтэһэбин” диэннэрин уонна Авраам Руссо “Ты одна” диэнин. Ол кэнниттэн Сунтаарга, улахан уораҕайга, 4-тэ хаста ыллаатым. Сунтаар “Долгун” араадьыйатын муҥутуур элбэхтик сакаастанар ырыалар диэн күрэхтээх. Онно бастакы ырыам уон бастыҥ иһигэр киирбитэ. Онон, бу тиийэн баран, гала-кэнсиэргэ кыттыахтаахпын. Кэлин Родиоҥҥа өссө 3 ырыабын оҥорторбутум. Бу кэлэ сылдьан, бастыҥ ырыам ааптара Тамара Попованы көрсөн махтанным. Аан бастаан илэ көрүстүм. Өссө да ырыаларын биэриэх буолла.
Ырыатын ааптара Хадааналыын
– Хата, докумуонуҥ табыллымына, олус сөпкө дьаһаммыккын. Дьоҥҥуттан ким эмэ ыллыыр дуу?
– Оннук. Баҕа санаа эрэ быһыытынан хаалыан сөбө. Бииргэ төрөөбүт үһүөбүт. Балтым Ульяна Тюкянова Үөһээ Бүлүүгэ олорор. Кини оскуолаҕа үөрэниэҕиттэн ыллыыр, оһуокай тылын таһаарар. Быраатым Савва Федоров култуура колледжыгар үөрэнэр. Үҥкүүлүүр. Савваны “Бииргэ төрөөбүттэриҥ ыллыыллар, онон ыллаа” диэн хаайаллар үһү. Ийэм Валентина Софроновна дьиэтин иһигэр ыллааччы. Эһэм – Софрон Николаевич диэн. Эбэм Ульяна Иннокентьевна Васильева аатырбыт ыанньыксыт этэ. Кинилэргэ иитиллибитим. Дьонум, быһата, үйэлэрин тухары пиэрмэҕэ үлэлээбиттэрэ.
Бииргэ төрөөбүттэриниин
– Сыарҕалаах атынан күрэхтэспиккитин этэн аһардыҥ. Билигин сыарҕа оҥорор да киһи ахсааннаах дии, быһыыта? Уопсайынан, быйыл сылгы кыстыга хайдаҕый?
– Сыарҕа, дьэ, – дэписсиит. Урукку оҕонньоттор курдук ким да дьаныһан туран оҥорбот. Былыргыны оҥостон, сэлбинэн сылдьабыт. Сүрүнэ, сыҥааҕа тостубатар эрэ, киһи син сөргүтэн, саҥардан туттар. Миэнэ эмиэ сэбиэскэй кэмнээҕи. Ыччат сылгыттан тэйдэ. 50 саастарыттан аҕа дьон сылгыһыттыыллар. Холобур, биһиэхэ миигиттэн эдэр сылгыһыт суох. Сүүрүк аттарга син сысталлар да, онно да модьуйуу, көрдөһүү күүһүнэн.
Быйыл биһиги диэки хаар чараас, от да кэмчи. Ол да буоллар эбии от биэрэбит. Бурдук суох. Кулуннааһын да ханна барыай, баар. Төрөөбүт күммэр, кулун тутар 30-гар, тиийбитим бэйэм биэм быйылгы бастакы кулуну төрөөбүт этэ. Дьэ, мантан инньэ төрөөн барыахтара. Кэтэх дьон сылгытын көрөбүн. Ыһыгынан, уматыгынан хааччыйаллар, харчынан да биэрэллэр. Базабытыгар дьон сайылыкка таҕыстаҕына эрэ, уот холбонор. Онтон атын кэмҥэ диисэл холбуубут. Уматык барбахтаһар.
– Уоппуска, бүлүтүөн көрүллүбэт. Ол да буоллар, бэйэ кэтэх сылгытыгар эбии дьон киэнин көрөн, туһалыыргыт үчүгэй буоллаҕа. Быыһыгар бултааччыгын дуу?
– Кустуубун, балыктыыбын, улахан булка да сылдьабын. Айылҕаҕа сылдьарбын туохтааҕар да ордоробун. Иллэҥ кэммэр кинигэ, хаһыат, сурунаал ааҕарбын сөбүлүүбүн. “Байанайы”, “Аар тайҕаны” уонна “Кыымы”.
– “Кыымы” диэтиҥ? Сөбүлүүр ырыаһыттарыҥ?
– Дьэ, Куоһаан дьиэтин иһэ (сылгыларын базата баар учаастагын аата –Л.) барыта – “Кыым”.
Ырыа суруйааччы – барыта үчүгэй. Ураты буочардаахтар, этэр иэйиилээхтэр.
– Сахалыы таҥас тиктэрбит эбиккин? Оттон ити бассаап бөлөҕүн бараабыт, истээччи болҕомтотун ылбыт саппыкылаах туран ыллаабыт ырыаҕын ити ханна толорбуккунуй?
– Иистэнньэҥ Светлана Григорьеваҕа бу куоракка кэлэрбэр анаан тиктэрбитим. Кинини КП-га үлэлиир кэмиттэн билэбин. Ити – Ньурбаҕа, били, Сылгыһыт күнүн тэрээһинигэр этэ. Мин ыллыыр санаата суох, көстүүмэ суох тиийбитим. Ону хайаан да ыллаа диэн буолбутугар, хайдах аккаастыамый? Итиннэ бары сылгыһыттар олоробут. Остуол аннын көрбүт киһи, саппыкылаах эрэ элбэх этэ (күлэр).
– Оннук ээ. Абыраллаах таҥас. Ордук өйдөнөн хааллын диэн, туһунан ньыма да быһыытынан сыаналыахха сөп. Үлэ киһитин уобараһа. Сөбүлүүр, табыллан астыыр бүлүүдэлээххин дуу?
– Сахалыы-махалыы аһы ордоробун. Тымныыттан тоҥон-хатан кэллэххэ, ууга буспут эт, итии чэй – туох да ааттаах үчүгэй ас. Ордук булт аһын сөбүлүүбүн.
– Алаадьыны ааһан иһэн астыырыҥ буолуо? Сири-дойдуну аһатаргар.
– Тыаҕа бараары гыннахпына, дьоҥҥо сакаастаан буһартарааччыбын. Сиэри-туому тутуһан бөҕө.
– Стас, кэпсээниҥ иһин махтанабын. Куоракка бастаан – сылгы, онтон ырыа сирдээн, “сиэтэн” аҕалбыт диэтиҥ. Үһүскэр кийиит кыыс сирдээн аҕалара хаалбыт. Ырыа куттаах киһи, сыанаттан тэйимэ, көрөөччүлэргин өрүү да үөрдэ, кынаттыы сырыт.
– Үчүгэй буолуо этэ (күлэр). Ол эрээри үлэни да үлэлиэххэ наада. Солбугум кэтэһэн эрдэҕэ. Сылгыларбын бэйэм да суохтуу быһыытыйдым. Аны, ытым оҕоломмута. Бу сылдьан, аанньа көрө, ааттаталыы да иликпин.
– Этэҥҥэ буол!
Татьяна Захарова-ЛОһУУРА.