Эльбрус... Киһи эрэ барыта санаммат үрдүгэ: муора таһымыттан 5642 м үөһэ сытар. Аан дойду саамай үрдүк 7 чыпчаалын иһигэр киирэр. Кавказ олохтоох омуктара карачай-балкардар Эльбруһу “Минги-Тау” о.э. “мэҥэ хайа”, черкестэр “Ошхамахо”, о.э. “дьол хайата” диэн ааттыыллар.
Дьэ, бүгүн бары истэн билэр улуу сирбитигэр сылдьан кэлбит биир идэлээхпит, “Бэлэм буол+” хаһыат сүрүн эрэдээктэринэн үлэлии сылдьыбыт, билигин М.К. Аммосов аатынан ХИФУга үлэлиир Анна Захарова кэпсээнин эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабыт.
Биир бөлөх – биир тэтим
Биһиги атырдьах ыйын 16-тан 24 күнүгэр диэри, 9 күн сырыттыбыт. Бөлөхпүтүгэр 21-бит: Арассыыйа араас уһуктарыттан, Москубаттан, Иркутскайтан уонна Саха сириттэн. Хайа чыпчаалын дабайыыга биир күн бэриллэр. Үс-түөрт күн Эльбрус анныгар хайа салгыныгар, килиимэтигэр үөрэнэҕин, эрчиллэҕин, бэлэмнэнэҕин. Киһи этэ-хаана хайа салгыныгар уларыйар, онон, доруобуйаны, дабылыанньаны эҥин кэтээн көрүү ирдэнэр. Эбэн эттэххэ, бөлөхтөн икки уолбут бу иккис сырыылара эбит этэ, бастаан кэлиилэригэр чыпчаалга тиийбэккэ төннүбүттэр.
Айаннаан тиийбит бастакы күммүтүгэр бырагыраамабытын кэпсээбиттэрэ, түһэр сирбитин билиһиннэрбиттэрэ. Биһиги Эльбруска соҕуруу өттүнэн, о.э. бэлэмэ суох дьоҥҥо, бэйэбит курдук туристарга анаммыт сиринэн тахсыахтаахпыт. Хотугу өттүнэн эмиэ тахсыахха сөп эбит эрээри, усулуобуйа суох, хаамар сириҥ эмиэ быдан ыраах. Бу суол, арааһа, бэйэтигэр эрэллээх, хайаҕа сылдьа үөрүйэх дьоҥҥо ананара буолуо.
Иккис күммүтүгэр “олохтоох килиимэккэ үөрэнэ” диэн, Терскол дэриэбинэттэн чугас баар Чегет хайаҕа тахсыбыппыт. Манна туристарга усулуобуйа бэркэ тэриллибит. Биһиги гиидтэрбит “бөлөх дьоно биир киһи курдук тэтимнээх хаамыахтааххыт, тыынаргыт эмиэ тэҥ буолуохтаах” диэн үөрэтэллэрэ. Ол күн, атырдьах ыйын 17 күнүгэр, 34-35 кыраадыс итии турбута. Бытааннык хаампыппыт, итинник хаамтахха, бастатан туран, хаан эргиирэ сөпкө барар, сүрэх тэбэр тэтимэ ыһыллыбат, хайа килиимэтигэр сыыйа үөрэнэҕин. Иккиһинэн, аа-дьуо хаамыыга сэниэ бараммат, үсүһүнэн, бэйэ-бэйэ тиэмпэтин билэҕин. Чегет үөһэ сынньанар сир, ас-үөл атыыта баар. Түһэрбитигэр канат быанан түспүппүт. Үһүс күммүтүгэр өссө үрдүккэ, 3400 м үрдүктээх “Обсерватория” диэн сиргэ малбытын-салбытын, халыҥ таҥаспытын, 5-6-та аһыыр өйүөбүтүн сүкпүтүнэн тахсыбыппыт. Таарыйа “Девичьи косы” диэн күрүлгэни көрбүппүт. Бара-кэлэ, уопсайа, 22 килэмиэтир. Тахсарбытыгар күүспүтүн харыстаан 50 мүнүүтэ хаамабыт, онтон 5-10 м сынньанабыт. Суола, биллэн турар, чэпчэкитэ суох. Ханна эрэ олус туруору сирдэрдээх, ханна эрэ бүтүннүү таас үрдүнэн хаамаҕын. Саамай үөһэ 3400 м тахсан баран 1 чаас сынньаммыппыт. Ити кэм иһигэр этиҥ-хааныҥ сынньанар, үрдүккэ үөрэнэр. Итинник сарсыарда 8-ка тахсан баран күнүс 4-кэ төннөн кэлэн сынньанабыт, гиидтэр киэһэ 9-тан утуйарбытыгар сүбэлээбиттэрэ. Киһи үчүгэйдик утуйдаҕына күүһүн-уоҕун мунньунар буоллаҕа дии.
Бу дойду айылҕата олус кэрэ, дьон бөҕө сынньана, күүлэйдии кэлэр эбит. Сорохтор “джип-турга” массыынанан, сорохтор атынан кытта тахсаллар. Саамай сөбүлээбитим – “Девичьи косы” күрүлгэн. Терсколга дьиэлэрэ-уоттара таас, биһиэхэ курдук, 4-5 этээстээх дьиэлэр бааллар.
База олоҕо
Төрдүс күммүтүгэр “На гору” хампаанньабытыттан эрдэттэн таҥас-сап, хайаҕа аналлаах сэп-сэбиргэл: каска, ледоруб, альпинист бачыыҥкатын, “кошка”, халыҥ куурка, ыстаан, хайыһардьыт мааскатын, анал үтүлүк уларсыбыппыт. Сыаната удамыр этэ, ити эппит малбын барытын 11 тыһ. солк. уларсыбытым. Итинник 3700 м үөһэ турар базабытыгар малбытын канатынан бырахтаран баран, айаннаабыппыт. Олорор сирбит тутааччылар вагончиктарыгар майгынныыр. Уу суох, уот баар, онон “тепловой пушкаларынан” сылытыллар. Итинник биир вагоҥҥа дьахтар, эр киһи диэн арахсыбакка, 11-дии киһи буолан, иккилии этээстээх хаптаһын наараларга түспүппүт. Аһыыр, астанар сирбит эмиэ туспа вагон, оттон чэпчэтинэр сирбит хайа кытыытыгар баар. Аны, күүстээх тыал түстэҕинэ, ол тутуубут аллара куугунуу туруон сөп курдук. Базаҕа дьонтон ас бэриһиннэрэ үөрэнэн, саһыллар кэлэллэр этэ. Манна саһылтан атын кыылы-сүөлү, бэл чыычааҕы, көрбөтөҕүм.
Уу үөһэ суох, онон суунар-соттор табыллыбат. Дьиҥинэн, чугас үрэх ааһар этэ да, “үөһэттэн ол-бу уматык, бэнсиин тохтор, уута кирдээх” диэн тыыттарбаттар. Тиис суунарга диэн чааскы түгэҕэр уу кутан биэрэллэр, онон бүтэр. Сирэйгин-хараххын сииктээх салпыакканан эрэ соттоҕун.
Дьэ онтон күнүс 1 ч. бары тутуспутунан, 3700 м үрдүкпүтүттэн салгыы 4100 м таҕыстыбыт. Базабыт таһыттан саҕалаан 4100 м диэри хаарынан хаамтыбыт. Салгын эмиэ биллэ уларыйан, тыалыран, 26 кыраадыска диэри тымныйда. Биһиги хааман иһэр буолан тоҥмоппут. Ол эрээри, “кошкаларбыт” (атахха кэтиллэр тимир боккуоп) биирдиилэрэ 3 кг ыйааһыннаах буолан, сырабыт-сылбабыт бараммыта. Аны, хаара суох сиргэ ол “кошкаҕын” устар кыһалҕалааххын, таастаах сиргэ кэттэххэ, тимирэ аалыллан, сыппаан хаалар тэрил эбит. Онтубутун уларыттаары олорорбутугар-турарбытыгар мэйиибит эргийэр. Бөлөхпүтүгэр бэйэ бэйэбититтэн 1,5 м курдук тэйиччи сылдьабыт, онтон ырааппаппыт. Үөһэ тахсан баран ледорубунан туттарга, “кошканан” хаамарга үөрэппиттэрэ. “Седло” дэнэр 5100 м страховкалыыр быалаах хаамаҕын, онно сыыра аһара үрдүк. Онон, биир эмэ киһи халтарыйан аллара курулаатаҕына, быанан бааллан иһэр дьон бары түһүөхтэрин сөп. Куттал суоһаатаҕына, тута “срыв!” диэн иһиллэр гына хаһыытыахтааххын. Дьэ, ыксаллаах түгэҥҥэ бэлэм буолар курдук, арыый кыра үрдэл баарыгар сатаан охторго, ледорубу туһанарга эрчиллибиппит. Итинник эрчиллэн баран, төттөрү 3700-пүтүгэр түстүбүт, үөһээҥҥи акклиматизациябыт маҥнайгы күнэ этэҥҥэ ааста.
“Штурмҥа ким барара биллиэҕэ”
Сарсыныгар “4700 м тахсабыт, маны аастаххытына үөһэ штурмҥа ким барара биллиэҕэ” диэн буолла. Дьон бу үрдүгү тахсарыгар ыарырҕатар, били этэр “горная болезнь” диэннэригэр ылларар эбит. Оннук ыалдьыбыт киһи күүскэ төбөтө, иһэ ыалдьар, хотуолуур, тэмпэрэтиирэлиир, салгына тиийбэт. Канатка киэһэ 4-кэ эрэ диэри үлэлиир, ыалдьыбыт киһини төттөрү түһэрии ыарахаттардаах. Бөлөххө ким хайдах туруктааҕын кэтииллэр. Ыалдьан хаалар түгэҥҥэ хамаанданы түһэн биэриэххин сөп буоллаҕа.
4700 м тыбыс-тымныы буолар, үрүсээкпитигэр пуховиктаахпыт. Ону таһынан, ледорубпут, мааскабыт, кааскабыт, үтүлүкпүт. Аспыт – сакалаат, кэмпиэт, үүттээх чэй. Протеиннаах батончик эҥин дьайыыта бытаан, эриэхэ туһата биллибэт этэ.
Үрдүккэ тахсарга сарсыарда өттүгэр арыый чэпчэки, онтон күн тыган, хаар ууллан барда да, ыараан барар. Хаар ирэн батарыта түһэ сылдьар буолаҕын. Оннук бүтэһик “рывокпутугар” кэлэн баран үөһэ көрөбүн. Баҕалаах 4700 миэтэрэбитигэр диэри 300-чэкэ м хаалла. “Хайдах итинник туруоруга, итинник үрдүккэ тахсабын” диэн киһи самнан хаалар. Аны гиидтэрбит уһуну-киэҥи толкуйдата барбакка, “хомуннубут, 1 чааһынан тахсабыт” диэтилэр. Тахсан истэхпитинэ – буурҕа түстэ. Тулабын көрөбүн – туох да көстүбэт. Барыта муус маҥан, киһи саҥата да иһиллибэт күүстээх тыала. Кааскам көлөһүннүрэр, ону сотоору уһуллахпына тугу да көрбөппүн, бэрчээккибин уһуллум да тарбахтарым хамсаабат буола тоҥоллор. Хата, 40 мүнүүтэнэн этэҥҥэ дабайдыбыт.
Хас да киһибит нэһиилэ таҕыста, биир кыыс төбөтө ыалдьан тулуйбакка аара батынна. Икки уол эмиэ чыпчаалга тиийбэккэ, “хайа ыарыытыгар” ылларан аллара түспүттэрэ. Үөһэ ыттан баран, 1 ч. сынньанан олордубут. Ол тухары тыалбыт күүһүрэн иһэр. Биһиги күүспүтүн мунньунан, эппитин-хааммытын үөрэтэн булгуччу сынньаныахтаахпыт. Түһүү эмиэ туспа остуоруйа, накаас эбит. Аллара төкүнүйэн хаалбакка түһүөхтээхпит. Сотобутун ааһар хаары кэһэ сылдьабыт да, ыйааһыннаах бачыыҥкабыт дэлби аалан атахпыт ыарыыта сүр.
Аллара түспүппүтүгэр, халлааммыт буурҕатын мэлдьэһэн кэбистэ. Бүтэһик “штурмҥа” 18 буолан тахсар буоллубут. Киэһэ хааммыт баттааһынын көрүннүбүт, 4700-тэн 3700-кэ түспүт буолан, төбөбүт ыалдьар этэ. Эмп испиппит.
Алтыс күммүтүгэр бэлэмнэннибит, таҥаһы-сабы кууртубут, сынньанныбыт. Онтон киэһэ, аһаан-сиэн баран, 9 чаастан штурмҥа тахсыбыппыт. Халлаан хабыс-хараҥа, ый бүтэн эрэр буолан соччо сырдаппат, сулустар субу турар курдук улаханнар. Туохха да тэҥнэммэт кэрэ көстүү! Итинник киэһэ тоҕустан сарсыарда 8 ч 22 мүн. ааһыар диэри, ол аата 11 чааһы быһа хааман, 5642 м тахсыбыппыт.
Киһи биир кэм хаамартан, үрдүктэн, уһуннук куттанартан сылайар. Хайа кылаан кытыытынан хааман иһэр буолан, туора ону-маны мээнэ көрбөккүн, биир кэм иннигэр иһэр киһи үрүсээгин уонна атаҕын эрэ көрөҕүн. Ол – салгымтыалаах. Үөһэ тахсарбытыгар көмөҕө 5 гиид кэлбитэ, кинилэр биир-биир кэлэн хайдах баран иһэрбитин туоһулаһаллар, турукпутун көрөллөр-истэллэр, аралдьыталлар. Биһиги нэһиилэ соһуллан иһэр буоллахпытына, гиидтэрбит букатын сүүрүүнэн сылдьаллар. Хайа салгыныгар, үрдүккэ үөрүйэх дьон буоллаҕа.
Саамай сэрэхтээх Седло диэн сирбитигэр кэллибит, били страховкалыыр быабытын баанан тахсыахтаахпыт. Кырдьыгынан эттэххэ, мин сэниэм букатын эстэн, “айака, түксү” диэх курдук санаа кииртэлээн ылбыта. Саатар, кыргыттар иккиэбит эрэ, биир Юля диэн нуучча кыыһа баар. Кини эмиэ олох быстан, гиидпит бэйэтигэр быалаан соһон кэриэтэ таһаарбыта. Онон, хамаандабыт өйөөн, санаабытын көтөҕөн, күүспүтүгэр күүс эбэн салгыы айаннаатахпыт дии. Баран иһэн биир гиид миэхэ: “Көрөҕүн, ол күн тахсан эрэр. Эн билигин күн уота түһэр сиригэр тиийдэххинэ, иккис тыын киириэ”, – диэтэ. Чахчы, онно тиийэн баран “тиллэн”, сэниэлэнэн бардым. Олус дьикти турук этэ!
Биир үрдэли аастыбыт, гиидтэрбит аны “Зомби Тропа” кэлэр диэтилэр. “Тоҕо оннук ааттаммыт баҕайытай?”— дии саныы-саныы, салгыы хаамтым. Чыпчаалга диэри 60 м хаалла. Бу этэргэ эрэ субу турар курдук, хаамтахха кэлэн испэтэ сүр... Арай эппит сирдэригэр чугаһаан иһэн көрөбүн: дьонум бары били киинэҕэ көстөр зомбилар курдук хаамаллар! Атахтара эрэ хаамар, онтон үөһээ өттүлэрэ субу охтуох курдук босхо хамсыыр. Бэйэбин өйдөөн көрбүтүм, кинилэртэн туох да атына суохпун.
Дьэ, итинник сыралаһан сыалбытын ситтибит, баҕалаах үрдүкпүтүн дабайдыбыт – Эльбрус чыпчаалыгар үктэннибит. 18 киһи бары бииргэ тутуспутунан! Арай, биир уолбут чыпчаалга тиийэн баран кислорода тиийбэккэ кислородтаах баллоннаммыта. Кини түһэригэр 5100 м снегоход ыҥырбыттара.
Чыпчаал! Манна туран көрдөххө, ыраахха диэри хайалар кэчигирэһэллэр. Туохха да тэҥнэммэт, киһи тылынан тиэрдибэт кэрэ көстүүтэ! Бэйэм чыпчаалга тахсан баран олох чэпчээн хааллым, туох баар санаам барыта сайҕанан хаалла, сылайбытым эҥин мэлис гынна.
Аатырбыт Эльбрус чыпчаалын дабайар ыра санаа миэхэ бастаан 2020 с. киирбитэ. Ол ырабын быйыл олоххо киллэрбиппиттэн дьоллоохпун!
Мария САННИКОВА.
