– Афанасий, эн мин устудьуонум буолаҕын. Хаһан эрэ миигиттэн интервью ылбытыҥ. Билигин эн СӨ суруйааччыларын сойууһун сүбэтигэр бааргын, альманах эрэдээктэрэҕин. Аны эйигиттэн интервью ылар буоллаҕым. Ити эн омуктары кытта сырыттаххына, кинилэртэн туох да атына суох курдуккун. Төрүккүн төһө билэҕин?
– СӨ норуодунай суруйааччыта Сэмэн Уруукап «Кэриэс» диэн айымньытыгар маннык этэн турар: «Нуучча, чэркиэс, тоҥус хаана / Булкаастаах да буолларбын, / Билэбин – туох даҕаны сахсаана / Суох мин дьиҥнээх сахабын!» Миэхэ чэркиэс хаана баарын-суоҕун билбэппин. Оттон төрдүбэр нуучча, тоҥус баара чахчы.
Ийэм – Зедгенидзева. Ол аата, грузин хаана баар.
Биир хос эбэм – Бекренёва. Сылыктаатахха, татаар төрүттээх хаһаактар сыдьааннара буолуо. Бекренёвтар төрүттэрэ Дьокуускайтан Сунтаарга XVIII үйэ бүтүүтүгэр кэлбит. Улууска улахан суолу-ииһи хаалларбыттар. Хос-хос эһэм Исидор Феодорович бэдэрээччит быһыытынан туттарбыт оскуолатын дьиэтэ Сунтаар сэлиэнньэтигэр билигин да турар. Үөрэх улуустааҕы түмэлин дьиэтэ.
Бекренёвтарынан барар төрдүм Сунтаар сэлиэнньэтигэр бастакы сиэркэби туттарбыт, кэлин аар аҕабыыт солотун сүкпүт Василий Егорович Поповка эмиэ тахсар. Великэй Устюгка төрөөбүт киһи. Сунтаарга Үөһээ Бүлүүттэн кэлбит.
Биир хос-хос эбэм – Порядина. Мэҥэ Мооругуттан төрүттээх, сахаттан бастакы дуу, биир бастакы дуу биэлсэр үөрэхтээх Прокопий Филиппович Порядин кыыһа. Прокопий Филиппович Порядин Казань куоракка үөрэммит. Бүлүү уокуругар уоспа хамсыгын кэмигэр быһыы бөҕөтүн оҥорбут. Сахалыы-нууччалыы тылдьыт оҥорбутунан эмиэ биллэр. Санкт-Петербурга көмүллүбүт. Аҕата Силип уус тыллааҕа үһү. Манчаары доҕоро эбит, суукка дьону көмүскүүрэ диэн суруйаллар. Бу дьон Порядин диэн араспаанньаны биэрбит төрүттэрэ Сибииртэн кэлбит нуучча диэн.
Дьаархан ууһуттан төрүппэр биир үһүс хос эбэм туһунан сэһэн баар. Быстарбыт дьон, туох омуктара буолла, суолга көрсөн көмөлөһүннэрэн, тыыннарын салҕатан баран, Олоохунаттан дуу, Тайҕаттан дуу иһэр Сунтаар Дьаарханын чуукаардарыгар аҕыйах ыйдаах кыыс оҕолорун биэрбиттэр. Бука, суолга быстыа диэн, бэйэлэриттэн куоттардахтара буолуо. Көскө кэлэн иһэр дьон эбитэ дуу, туох эрэ айанньыттар эбитэ дуу – биллибэт. Биир тохтобул кэмигэр, хааһахха угулла сылдьар оҕо эмискэ ытаабытыгар, чуукаардар аттара, соһуйан, кыыл баран хаалбыт. «Оҕону окко-маска сабыа, өтөҕөр син биир тиийиэҕэ» диэн сырса сатаабатахтар. Сарсыныгар-өйүүнүгэр Чуукаардарыгар тиийбиттэрэ, аттара өтөҕөр кэлэн сылдьар эбит. Сэрэнэн туппуттар, оҕо хааһаҕар утуйа сытара үһү. Ол кыыһы, иитиэх оҕо гынан, сааһын сиппитин кэннэ биир уолларыгар ойох гыммыттар. Киниттэн элбэх төрүөх барбыт.
Аҕам өттүнэн эһэм дьоно – Күндэйэ Хаҥалас уустара; эбэм аҕатынан дьоно эмиэ онно Эбэт диэн сиргэ олорбуттар – Мөскөтөрдөр диэннэр. Хайалара да киэҥник ууһаабыт дьон.
Ийэбинэн эбэм удьуор ситимэ, номох сэһэн быһыытынан, Маччаҕа Бөҕөҕө тиийэр. Бүлүүчээн урут Маччаҕа нэһилиэгэ диэн буола сылдьыбыт. Маччаҕа Бөҕө, сабаҕалаатахха, XVII үйэ ортотун диэки кэм киһитэ, оннооҕу, оччотооҕу Нөөрүктээйи ууһун баһылыга быһыылаах. Кинини кытта ситимнээх Сэрии Киирбит диэн сир оччолорго нөөрүктээйилэр киэннэрэ. Кини Дьөгдьөйөр диэн кыыһынан барбыт салаа сыдьаанабын. Онуоха наахаралар, мэйиктэр хааннара да былааспыкка дылы. Бу салааҕа сыһыаннаах олус дьикти сэһэннэр бааллар. Холобур, биир төрүппүт номох сэһэҥҥэ Ыллыыр Күөрэгэй диэн аатынан үйэтийбит. Уус чаччыыната дуу, буолас (нэһилиэк) кинээһэ дуу эбит. Чэпчэтии эҥин туруорса сатаабыта буолуо, дьаһах түһээнин хомуйааччы хаһаак, ону күлүү-элэк гынан, сыһыы ортотугар үөһэ битийэ сылдьар күөрэгэйи көрдөрөн баран: «Эйигин бэргэн да дииллэр, илбис тыллаах да дииллэр, дьэ эрэ, ох сааҕынан түҥнэри ытан түһэр, апкын-хомуһуҥҥун көрдөр, биир сыллаах түһээнтэн дьоҥҥун босхолуубун», – диэбит. Онуоха биирдэрэ, кэһэҕиттэн оноҕоһун сыыйан ылан, ботугураан алҕаабыт уонна ол күөрэгэйи чахчы бааччы бурҕас гыннаран түһэрбит. Ол түгэҥҥэ күөрэгэй эрдэҕэс улар саҕа буолан көстүбүтэ үһү. Саллыбыт түһээнньит тылын толорбут.
Хос эһэм Иван Иванович Зедгенидзев – билиҥҥи Кириэс Халдьаайыга төрөөбүт киһи. Ньурбанан, Сунтаарынан үлэлээбит. Учуутал, саалтыырдьыт, нэһилиэккэ сэбиэттээбит, «бандьыыттааһыҥҥа» кыттыыга буруйданан иккитэ хаайылла сылдьыбыт, бастакытыгар ол кэмҥэ, эмтэнэ барбыт Ойуунускайы солбуйан, СКСК (ЯЦИК) бэрэссэдээтэлэ буолбут Мегежекскэй көмөтүнэн босхоломмут. 1919 с. тэриллибит Бүлүүчээн оскуолатын бастакы сэбиэдиссэйэ, учуутала.
Хара балыырдаах үҥсүү киирэн, 1930 с. учууталыттан туоратыллыбыт. Куолаһа быһыллыбыт, кулаактаммыт. Ол уурааҕын төттөрү көтүртэрбит-хайаабыт. Ити кэмҥэ Үлэ Геройа буолбут Пётр Хрисанфович Староватов хаһыакка суруйан көмүскэһэ сатаабыт.
Архыып докумуоннарын ылан көрбүтүм – дьэ, сүрдээх дьыала. Оҕону оскуолаҕа үөрэттэрэр иһин кырымахтаах саһыл тириитин, улахан эһэ тириитин уонна биир аты бэрик биэрбиттэр, ону ылбыт диэн. Ким бэрик биэрбитэ биллибэт, аата ааттаммат. Үҥсэр дьонтон ким даҕаны «мин биэрбитим» диэбэтэх. Сорохторо оччо бэриги биэрэр кыахтара, баайдара да суох дьон эбит. Билигин үрдүк үөрэххэ үөрэттэрии иһин оччо бэриги биэрэллэрэ эбитэ дуу? Оттон ити сүүсчэ сыллааҕыта, тыа сирин кыра түбэтин оскуолатыгар. Быһата, соруйан, сойуолаан, куомуннаһан дьыала тэриллибитэ мунааҕа суох.
Онно эбии «псаломщик-эксплуататор», «үөрэнээччилэри көлөһүннүүр, кырбыыр» диэн үҥсүбүттэр. Бу 24 сыл эҥкилэ суох учууталлаабыт киһини үҥсэллэр. Оннук киһи, ама, үөрэнээччилэри көлөһүннүүр, кырбыыр сатамматын өйдөөбөтө буолуо дуо?!
Дьыаланы көрдөххө, оччотооҕу сэбиэскэй былаас чыыскалыыр дьаһалларыгар тус өһүөннэрин ситиһээччилэр мэҥэстибиттэр. Ол курдук, ити иннинэ, сүрүн үҥсээччи киһи Ассай атыыһыт соҕотох мааны кыыһын ойох ыла сылдьыбыт, биир сыл олорбокко арахсыбыттар. Ол – мин эбэм. Эһэбэр, Иван Иванович Зедгенидзев уолугар, иккистээн кэргэн тахсыбыт. Сүрүн үҥсээччи ону өһүөннээн ситиһэ сатаабыкка дылы.
Ол эһэбин «сыарҕалаах атынан Алдаҥҥа тиийэ эргинэ-урбана сылдьыбыт» эҥин диэн буруйдаан эмиэ куолаһын быспыттар. Аҕа кынныгар, Ассай атыыһыкка, көннөрү араспаанньатын ыйан туран, «үлэһит быһыытынан сылдьыбытым, киниттэн ыйытыҥ» диир эбит. Оннук сүбэлэстэхтэрэ буолуо. Ылымматахтар, иккиэннэрин кулаактаан кэбиспиттэр. Дьиҥэр, Сунтаартан Алдаҥҥа сыарҕалаах атынан тиийиэххэ диэтэххэ, сүрдээх айан эбээт. Дьон хоһууна, кэпсэтиилээҕэ буолан оннук сырыттахтара.
Аны туран, хос эһэм биир уола, куппуу сорудаҕын толоро сылдьан, үрүҥ-кыһыл сэриитин кэмигэр Бүөт Баабылап этэрээтигэр сылдьыбыт, чахчы «бандьыыт» диэххэ сөптөөх киһи илиититтэн суорума суолланар. Иннокентий Иванов «Чуумпу Бүлүү: алмаас уонна харах уута» арамааныгар ити түгэн уус-ураннык ойууланар.
Өрөбөлүүссүйэ иннинэ атын уола, Дьокуускайга үөрэнэ сылдьан, «иконоборцы» диэн Святейшай Синодка тиийэ көрүллүбүт дьыалаҕа эриллэр. Ол кэннэ Германияны кытта сэриигэ тылланан баран өлөр.
Аҕата Иван Иннокентьевич – Олоохунаҕа төрөөбүт киһи. Оччотооҕу Байаҕантай, Боотуруускай улуустарыгар саалтыырдьыттаабыт. Ытык Күөлгэ церковнай-приходскай оскуолаҕа үөрэппит. Алампа үөрэммит кэминээҕи хаартыскаҕа баар. Иккис кэргэнэ – аар аҕабыыт Дмитриан Попов кыыһа Калисфена. Бастакы кэргэнэ Акулина Петрова диэн. Хос эһэм төрөппүт ийэтэ. Эрдэ өлбүт быһыылаах. Байаҕантай сыдьааннааҕа эбитэ дуу... Төрдүгүн биллэххинэ, итинник уустук ииччэх-бааччах арыллан иһэр. Ону түөстэххэ, түөрдэххэ, ымпыгын-чымпыгын тистэххэ, быйыл кэпсэтэн бүппэппит. Сэбиэскэй кэмҥэ умнуу, умуннарыы барбыта сүрэ бэрт эбит.
– Олус кэрэхсэбиллээх эбит. Бу туһунан салгыы чинчийэн, ырытан кинигэ суруйуохтаах эбиккин. Манна диэн эттэххэ, устудьуоннуу сылдьан айымньыны бэртээхэйдик ырытар этиҥ. Ол кэмтэн ыстатыйаларыҥ бэчээттэнэн барбыттара. Саха салаатыгар туох эрэ соруктаах үөрэнэ киирдэҕиҥ?
– Дьиҥэр, үһүс куурустан суруналыыстыкаҕа барар санаалаах этим. Свердловскайга Ураллааҕы университекка. Оннук кыах баарын билэн киирбитим. Уларыта тутуу тыынын, күүрээнин сабыдыала диэххэ сөп. Уонна ити кэмҥэ суруйан, бэчээттэнэн да барбытым. Уххан «үөрэнэ кэл» диэн ыҥырар этэ. Үөрэнэ сылдьан, Рафаэль Баҕатаайыскай «Ыйдаҥа түүн» диэн поэматыгар анаарыы суруйан турабын. Онно булан көрсүбүтэ, дьиэтигэр сырытыннарбыта. Кэлин «эн биһиккини уус-уран айымньы билиһиннэрбитэ, доҕордоһуннарбыта, ол олус күндү, бигэ буолар» диир этэ. Оннук да буолан, «Алмаас уонна хара дьай» диэн детектив сэһэни кыттыһан суруйдахпыт. Кинилиин Порядиннарынан биир төрүттээх эбиппит. Эрдэ билбитим буоллар, күлүү бөҕөтүн күлүөхпүт хаалбыт...
Саха салаата факультет буолбут үөрүүтүн ыһыаҕа. Тэрийбит бөлөх (хаҥастан): Майя Власьева, Варвара Борисовна Окорокова, Афанасий Гуринов-Арчылан, Любовь Николаевна Прокопьева, Константин Стручков, Саргылаана Олесова, Евгений Соловьёв. Туймаада, 1992 с.
– Литератураҕа аспирантураҕа киириэ дии санаабытым. Интэриэһиҥ да элбэҕэ бэрт. Тылынан дьарыктанаҕын. Тыл төрдүн ырытан бэртээхэй ыстатыйалары суруйаргын дьон наһаа кэрэхсиир этэ, туспа кинигэнэн тахсара буолуо диэн күүппүттэрэ.
– Үгүс дьон оннук санаатаҕа буолуо, үөрэҕим сорудаҕынан Ойуунускай «Кыһыл Ойуунун» туһунан үлэ суруйбуппун Василий Никитич Протодьяконов, Евдокия Михайловна Поликарпова бэркэ сэҥээрбиттэрэ. Аны, үөрэнэр кэммэр «Сахаада» хаһыат иһинэн «Алыптаах түгэн» диэн хоһооннорум хомуурунньуга тахсыбыта. 1990 сыллаахха. Арчылан диэн аан бастаан онно ааттаммытым. Уххан «айар ааттаныаҥ этэ» диэбититтэн сэдиптээн. Ол хомуурунньукпун профессор Николай Демьянович Дьячковскай бэйэтэ таҥан, эҕэрдэ суруктаан, өйдөбүнньүк буоллун диэн бэлэхтээбитэ. Ону ууруна сылдьабын. Эмиэ ити кэмҥэ Кудай Бахсы диэн аат төрдүн туһунан суруйбутум. Онтубун киниэхэ уонна профессор Николай Климович Антоновка көрдөрбүтүм. Иккиэн санааларын эппиттэрэ, биһирээбиттэрэ. Тыл төрдүн ырытыыга туһуланыым онтон тирэх ылбыта. Онуоха Гавриил Васильевич Попов, Багдарыын Сүлбэ уо.д.а. чинчийээччилэр үлэлэрин билсиим эбии буоллаҕа. Тыл төрдүн ырытар ыстатыйаларбын түмэн кинигэ оҥорор бэрт этэ.
Дьиҥэр, тыл кафедратыгар үлэлээн, аспирантуралаан испитим. Ол гынан баран, ол кэмҥэ университекка хамнас кырата, дьиэнэн хааччыйыы мөлтөҕө. Онон, ыал киһи, халыйан хаалбытым. Софрон Данилов тылын-өһүн уратытын көрдөрөр үлэни суруйан көмүскүөхтээх этим. Онно ылбыт билиибин «Ол түгэн уораана» сэһэммин суруйарбар туһаммытым. Софрон Данилов, прототип быһыытынан, Алаастыырап диэн аатынан киирэн сылдьар.
– Эрэдээктэр быһыытынан «Күрүлгэн» альманаҕы, «Кыымҥа» «Кулуһун» уус-уран сыһыарыыны таһаараҕын. Айан-суруйан эрэр дьону өйүүгүн, бэчээттиигин, араас куонкурустары ыытаҕын, саҥа ааттары арыйаҕын. Үйэлэрин тухары эйигин махтана ахтыахтара. Айар суолларын булбут дьонтон кимнээҕинэн киэн туттаҕын?
– Альманахха, хаһыакка үгүс айымньы киирэр. 2006 сылтан элбэх киһи суруйуутун таһаардаҕым. Суолталаах, тоҕоостоох, табыллыбыт диэбиппин таһаара сатыыбын. Ол быыһыгар тугу эрэ мүччү туппутум, кыайан көрбөккө, болҕойбокко хаалбытым да баара буолуо. «Кыымҥа» да, «Күрүлгэҥҥэ» да тирэнэн балай эмэ күрэҕи ыыттыбыт. Быйыл иккис төгүлүн «Айыы арчыта» диэн хоһоон-кэпсээн күрэҕин биллэрбиппит. Биир күрэҕи сенатор Александр Акимов өйөбүлүнэн ситиһиилээхтик ыыппыппыт. Быйылгы күрэхпит Ил Дархан граныгар тирэнэр. Үчүгэйэ диэн, бу күрэхтэрбитин ХИНТуоКИ, ГЧИ уонна «Айар» кинигэ кыһата өйүүллэр. Маннык күрэхтэргэ айар-суруйар дьоҥҥо көх уһуктар, бэлиэ айымньылар суруллаллар. Ол – тылбытын-сурукпутун сайыннарыыга улахан суолталаах. «Күрүлгэҥҥэ», «Кулуһуҥҥа» Даана Сард, Огдо бастакы сэһэннэрэ бэчээттэммиттэрэ. Леди Муус, түһүмэх-түһүмэх бэчээттэнэн, «Ахтылҕан» арамаанын суруйан кэбиспитэ. Ымыы, Муттуххай Бороҥ хоһоонноро ааҕааччы киэҥ араҥатыгар «Кулуһуҥҥа» бэчээттэнэн тиийбиттэрэ. Ымыы онно тахсыбыт хоһооннорун Эрхааҥҥа биэрэммин, барыларыгар ырыа суруллан хаалбыта. Кэнники кэмҥэ Күлүмүрэ айар дьоҕура арыллыытыгар тирэх буоллубут. Аны, Иннокентий Иванов «Чуумпу Бүлүү: алмаас уонна харах уута» диэн бөдөҥ айымньытын таһаарыыга улахан үлэни оҥордубут. Билигин нууччалыы тахсыытын хааччыйа сатыыбыт. Итиэннэ элбэх кинигэ тахсыытыгар тэрийсээччи уонна эрэдээктэр быһыытынан үлэлээтим.
– Урут көр-күлүү жанрыгар үлэлиир диир этим. Билигин хас да сэһэниҥ таҕыста. Бу соторутааҕыта «Ийэлэриэм, мин кэллим!..» диэн сэрии тиэмэтигэр суруйууҥ таҕыста. Ону ааҕан баран сөхтүм, саха да уолаттара бэрт сытыы, харса-хабыра суох буолаллар эбит. Ити сэриини ымпыктаан-чымпыктаан суруйбуккун сөхтүм. Билэриҥ бэрт эбит. Бэйэтэ киинэ буолуон сөп. Эһиги көлүөнэ кэнниттэн сэриини суруйааччылар суох буолаллара буолуо.
– Күлүү киһи үйэтин уһатар диэн буолар. Онон даҕаны ити хайысханы кэрэхсээтэҕим буолуо. Киһи олоҕун чэпчэтэ сатыырга дьулуһар. Буолаары буолан, икки атах олоҕун суола кыһалҕа аргыстаах. Сэрии даҕаны букатын тохтообута диэн суох курдук. Ол быһыытынан сэриини суруйуу син биир баар буолуоҕа. Саха уран суруга даҕаны күн сарсын симэлийэн хаалыа дии санаабаппын.
Ити сэһэним сүрүн прототиба – Василий Давыдович Иванов-Тоҥсуо Баһылай. Олус дьикти дьылҕалаах киһи. Сталинград кыргыһыытын туораабыт, бандеровецтары ылҕааһыҥҥа кыттыбыт, Берлини ылсыбыт, Геббельс өлүгүн харабыллаабыт, Потсдам конференциятын, Нюрнберг процеһын харабылыгар турбут, Сталин, Черчиль, Рузвельт курдук дьону уу хараҕынан көрбүт саха хоһууна. Кини ахтыытыгар олоҕуран суруйдум. Ону сэргэ атын дьон ахтыытын туһанным. Тимофей Сметанин прототип быһыытынан кытта баар. Маннык айымньыны суруйарга чинчийээччи буоллаххына сатанар, оччоҕо эрэ ааҕааччыны итэҕэтэҕин. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотурун» отут араас олоҥхоттон таҥмытын курдук, ити сэһэммин элбэх ахтыыттан, чинчийииттэн түмэн суруйа сылдьабын. Иккис кинигэтэ эһиил тахсыахтаах. Василий Давыдович Иванов төрөөбүтэ 100 сыла туолуутугар. Төрөөбүт-үөскээбит дойдутун дьоно, бүлүүлэр, үөһээ бүлүүлэр, ону болҕойдоллор бэрт этэ.
– Аны туран, тылбааска күүскэ ылыстыҥ. Хантан итиннэ бириэмэ буларгын сөҕөбүн эрэ. Эпоска үлэлээтиҥ, аймах омуктарбыт айымньыларын тылбаастаатыҥ. Аны Джек Лондон дьикти, өтө көрөр айымньытын тылбаастаабытыҥ наһаа интэриэһинэй.
– Тылбааска суруйааччылары кытта билсэн, дьон этэн ылыстым диэххэ сөп. Сорох түгэҥҥэ хардарыта тылбаастаһан даҕаны. Холобур, башкорт суруйааччыта, «Агидель» эрэдээктэрэ Мунир Кунафинныын, түүрк суруйааччыта, «Гүндьэл санат» сурунаал эрэдээктэрэ Арслан Байырдыын. Владимир Фёдоровтыын билсэрбитигэр кини «дойдум дьоно миигин сахалыы ааҕа илик» диэн эппитэ сөхтөрбүтэ. Сахалыы тылбаастаныан баҕарар эбит этэ. Ол иһин кини хас даҕаны айымньытын тылбаастаатым. Биир кэпсээнэ Виталий Андросовка анаммыта миэхэ эмиэ чугас буолбута. Виталий Тимофеевичтыын бэрт истиҥник кэпсэтэр этибит. Итинник үлэ баран, бэйэм айымньыларым нуучча, түүрк, кыргыз, башкорт тылларыгар тылбаастаммыттара. Онуоха саха атын суруйааччыларын айымньыта атын омуктар тылларыгар тылбаастанан бэчээттэниитин эмиэ тэрийбитим. Кыргызстан норуодунай суруйааччыта, «Ала Тоо» сурунаал эрэдээктэрэ Кеҥеш Джусупов уонна эмиэ аксакал суруйааччы Шаршеналы Абдылдаев айымньыларын тылбаастаан «Күрүлгэҥҥэ» таһаарбытым «Ала Тоо» сурунаал биир нүөмэрэ бүтүннүү саха уран суругар ананан тахсыытыгар тирэх буолбута. Оттон «Манаас» тылбааһыгар убай доҕорум Сэмэн Уруукап миигин ити үлэни тэрийбит, сүрүннээбит Александр Николаевич Жирковка мэктиэлээн кыттыспытым. Баһаам быһаарыыны оҥорбутум тахсыбакка хаалбыта. Кээмэйэ хааччахтанан. Джек Лондон сэһэнин араадьыйа суруналыыһа Иван Тарасов-Эрэл Эрилик этэн тылбаастаабытым. Айымньы ис хоһооно сөхтөрбүтэ. Джек Лондон фантастиканы суруйарын билбэт даҕаны этим. Аудио кинигэ оҥорон, араадьыйаҕа таһааран, бэрт сонун хардыы буолла. Ону салгыыр санаалаахпыт. Грант ыларга бырайыак суруйбуппут. Түмүгэ күһүөрү биллиэҕэ.
– Поэзия туһунан ыйыппакка хаалаары гынным дии. Поэзия соһуччу, үлэлии-хамсыы сырыттаххына айыллан кэлэр дуу? Ырыа буолбут хоһоонноруҥ элбээтилэр быһыылаах. Ол барыта кинигэнэн тахсар дуо?
– Түөрт уонча ырыа айылыннаҕа буолуо. Аны, «День Победы», «Катюша», «Танец маленьких утят», «Мои цыплятки» курдук ырыалары тылбаастаабытым. Кэлиҥҥи кэмҥэ Луҥха Өлөксөйдүүн бэрт айымньылаахтык үлэлии сылдьабыт. Онон саҥа ырыалар тахсан иһиэхтэрэ диэн эрэнэ саныыбын. Хоһоон, үксүн, туох эмэ сонун этиини таба тутууттан айыллан тахсар. Ол сүрүнэ-сүмэтэ, кырдьык, соһуччу кэлэр. Салгыы, ону сымсаппат курдук, уус-уран киэпкэ кутуу, таҥыы үлэтэ барар. Лирикам кинигэтин таһаарар баҕа баар эрээри, билиҥҥитэ кыалла илик.
– Үгэс курдук, бүтэһиккэ, инники былааннарыҥ диэн ыйытар буоллаҕым.
– Санаа-толкуй син баар. Чугастааҕыны ыллахха, сэһэммин түмүктүөм. Ити үс гыммыт биирэ эрэ таҕыста. Биир башкорт суруйааччытын тылбаастыахтаахпын. Ити эн бэлиэтээбитиҥ курдук, хос эһэм Иван Иванович Зедгенидзев туһунан чахчылаах кинигэни суруйуохпун саныыбын. Сунтаарга Күүстээх Күүрүн, Быччыҥнаах Быычын диэн аатынан номоххо киирбит тастыҥ абаҕам дьылҕатыгар олоҕурбут уус-уран сэһэн суруйуохха дуу диибин. Саха байыаннай оскуолатыгар үөрэммит киһи. Үҥкүү тылын олус үчүгэйдик таһаарара үһү. Эмиэ бэрт дьикти дьылҕа. Оттон ыра санаам диэн: саха уонна нуучча тылын чахчыларыгар олоҕуран, тыл түҥ былыргы алтыһыытын көрдөрөр тылдьыты оҥоруу. Ол сака-скиф үйэтин, Сах саҕанааҕыны, сабаҕалаан көрүү буолуо этэ. Ол, дьэ, олус улахан ыра санаа буолуоҕа.
Кэпсэттэ Варвара Борисовна ОКОРОКОВА