Эрчим Баппаҕай 23 эрэ саастаах бэрт эдэр киһи. Ол эрээри спортка ситиһиитэ аатын курдук баһырхай. Былырыын сайын Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллыбыт Манчаары Оонньуутугар мас тардыһан муҥутуур кыайыылаах буолбута. Арассыыйаҕа, аан дойдуга ыытыллар күрэхтэһиилэри көтүппэт.
– Эрчим, кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын?
– Мин Үөһээ Бүлүү Тамалакааныттан төрүттээхпин. Бииргэ төрөөбүт – алтыабыт (биэс уол, биир кыыс). Мин – иккис оҕобун.
– Тамалакаан улахан ааттаах-суоллаах спортсменнар төрүүр сирдэрэ эбит дии.
– Оннук, Сардаана Трофимова Тамалакаантан төрүттээх. Биллэр бөҕөс Айаал Лазарев эмиэ Тамалакааҥҥа төрөөбүтэ.
– Эрчим Баппаҕай диэн мадьыныга олус барсар аат.
– Абаҕам Миитэрэй Баппаҕай диэн өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр киһи, төрүт култуураҕа аналлаах хас да кинигэ ааптара. Кини Үөһээ Бүлүү гимназиятыгар биология учууталынан үлэлээбитэ. Билигин ону-маны уһанар, кыыл-сүөл чуучалатын оҥорор. Дьиэтэ олох түмэл курдук. Кини мин 9-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына: “Мас тардыһыытынан олус сөбүлээн дьарыктанаҕын, Баппаҕай диэн араспаанньаны ылын”, – диэбитэ. Ити этиитин ылыммытым, онон онус кылааска киирэрбэр Баппаҕай диэн араспаанньаламмытым. Пааспар ыларбар араспаанньам итинник суруллубута.
– Эн билигин устудьуоҥҥун дии?
– Дьокуускайдааҕы спорт институтун бүтэрэн баран, билигин иккис сылбын магистратураҕа үөрэнэ сылдьабын.
– Вязьма мадьыныта Виктор Колибабчугу Саха сиригэр билбэт киһи диэн суох. Кини уратыта туохха сытарый?
– Бастатан туран, кини олус күүстээх, ырычаах курдук тарбахтардаах. Маһы харбаата да тарбахтарын саараама араарбат. Иккиһинэн, уҥуоҕунан олус улахан. Уруккута баскетболист, үрдүгэ – 2 миэтэрэ 5 см. Ол иһин кыратык иҥнэх гынаат, туора охсон кэбистэҕинэ, кинитээҕэр кыра уҥуохтаах дьон эргичис эрэ гынан хаалаллар. Аны туран, ыйааһына – 150 киилэ. Колибабчук кыратык өндөс гынна, кэннин өрө көтөхтө да, дамкыраат курдук буола түһэр. Аны туран, итиччэ уһун киһи “устуойкалаан” (өндөс гынаат, тыыллан кэбиһии – Ф.Р.) саайар ээ.
– Күрэхтэһии иннинээҕи кэпсэтиилэр эйиэхэ хайдах дьайалларый? Холобур: “Ол киһи Баппаҕайы кыайыам диэн, олох анаан-минээн дьарыктана аҕай сылдьар үһү”, – диэн буоллун.
– Итинник хабааннаах кэпсэтиилэр мэлдьи бааллар. Ханнык баҕарар мадьыны элбэх күүстээх утарылаһааччылаах. Уонна хайа да спортсмен кыайыам-хотуом диэн туран дьарыктанар буоллаҕа дии. Дьарык кэмигэр (арыт күлүү-оонньуу да курдук) араас кэпсэтии тахсааччы. Ону истэн эрэ кэбиһэр буоллаҕыҥ дии. Саамай сүрүнэ – былаан быһыытынан дьарыктаныахтааххын, төһө кыалларынан мөлтөх өрүттэргин туората сатыахтааххын.
– Арыт ыйааһыннарынан лаппа араастаһар мадьынылар киирсээччилэр. Ыйааһынынан лаппа баһыйар мадьыны бэйэтин бөҕөх соҕустук сананар буолуохтаах?
– Уонча киилэнэн араастаһыы өссө син аҕай ээ. Мадьынылар бэйэлэринээҕэр лаппа ыйааһыннаах утарылаһааччыларын кыайар түгэннэрэ элбэхтик тахсааччы. Ол эрээри, кырдьык, ыйааһынынан, уҥуоҕунан лаппа улахан киһи бэйэтин бөҕөхтүк сананар бөҕө буоллаҕа дии.
– Сайын кэпсэтиибитигэр: “Баһыйа тутар утарылаһааччыларбар “устуойка” диэн ньыманы туттааччыбын”, – диэбитиҥ. Оттон тэҥ баайыылаах дьону кытта хайдах киирсэҕиний?
– Хас биирдии хапсыһыы бэйэ-бэйэтигэр майгыннаабат. Хапсыһыы саҕалана да илигинэ, тутталларыттан-хапталларыттан, маһы хайдах харбыыларыттан бэйэҕин кытта тэҥ баайыылаах мадьынылар буолалларын тута сэрэйэҕин. Утарылаһааччыларыҥ хайдахтарыттан көрөн тарбах күүһүн тургутуһуу, хара күүһүнэн тардан хачыгыратыһыы, санныларгынан туора-маары охсон көрүү барар.
– Мас тардыһыытын саамай ыарыылаах “туочуката” – түсүһүү саҕаланыыта. Манна мадьынылар бэйэлэригэр табыгастаах балаһыанньаны көрдөөн, маһы эпсэри тутан баран, бэйэлэрин диэки тарт да тарт буолаллар. Судьуйа тардар мас тэбинэр дуоска ортотун буллаҕына: “Чэ!” – диэн хамаандалыахтаах. Ити хамаанда сорох мадьыны табыгастаах балаһыанньаҕа олордоҕуна түбэһэн хаалар. Тоҕо диэтэххэ, чыпчылыйыах түгэнэ кэмҥэ балаһыанньа уларыйа охсор буоллаҕа дии.
– Итиннэ саҥа саҕалаан эрэр, күрэхтэһиини сууттуур улахан үөрүйэҕэ суох судьуйалар сыыһаны-халтыны таһаарааччылар. Кинилэр тардыһар мас тэбинэр маһы кытта тэҥнэспит курдук буолла да, хамаанда биэрэллэр. Оттон уопуттаах судьуйа тардыһар мас араа-бараа биэтэҥэлиир тэтимҥэ киирэрин ситиһэр уонна түһэртээн кэбиһэр. Саҥа саҕалаан эрэр судьуйа араастаан алҕаһыан сөп. Холобур, биир мадьыны маһы бэйэтин диэки эпсэри тутан баран ыыппакка олоруо. Ону кыра-кыратык тэбинэр дуоскаҕа чугаһата сатыы сылдьан, ол мадьыны утарылаһааччыта олох да бэлэмэ суох олордоҕуна түһэртээн кэбиһиэн сөп. Онон түсүһүү саҕаланыытыгар судьуйа оруола олус улахан.
– Мас тардыһыытыгар саҥаны киллэриигэ мөккүөр бөҕөтө тахсар. Холобур, атах тэбинэр мас үөһээ өттүттэн тирэниэ суохтаах, хапсыһыы иннигэр мадьынылар бэйэ-бэйэлэригэр сүгүрүйүөхтээхтэр (бокулуоннуохтаахтар) диэннэргэ.
– Атах “аллара түһүүтэ” бастаан дьикти баҕайы курдук этэ. Киһи сатаан үөрэниэ суох курдуга. Онтон анаан-минээн дьарыктанан бардахха, киһи үөрэнэр эбит. Билигин, төттөрүтүн, атах “үөһэ таҕыстаҕына” дьикти баҕайы курдук буолбут. Холобур, эрчиллэрбитигэр булуок тардабыт. Ол аата утарылаһааччыҥ оннугар тимир “олорор”, онно ыстаанга төгүрүктэрин иилтэлээн баран, анал торуоһунан тардыалаан эрчиллэбит. Итинник эрчиллиигэ атаххын үөһэ уурдахха, хайдах эрэ сатала суох. Оттон ити бокулуоннааһыны наһаа оннук үчүгэй идиэйэ диэбэппин.
– “Утарылаһааччыгын ытыктыыргын, сүгүрүйэргин көрдөрөҕүн”, – диэн буолар дии.
– Инньэ дииллэр. Дьиҥинэн, ити эмиэ да сөптөөх дьаһаныы. Илии тутуһуутугар сорохтор ытыскар бистибит магнезияҥ бурал гыныар диэри күүскэ баҕайы саайаллар. Итинниккэ анал турукка киирбитиҥ да ыһыллар буоллаҕа.
– Күүрээннээх күрэхтэһии кэнниттэн хайдах сынньанаҕыный?
– Күрэхтэһии кэнниттэн өр сынньаммаппын, саамай уһаабыта нэдиэлэ курдук сынньанабын. Аралдьыйа таарыйа киинэ тыйаатырыгар барыахпын сөп. Айылҕаҕа сылдьарбын сөбүлүүбүн. Быйыл, холобур, табаарыһым Дмитрий Попову кытта Уус Алдаҥҥа бултаабыппыт.
– Олоххо өссө туох интэриэстээххиний?
– Ас астыырбын сөбүлүүбүн, үчүгэйдик астааччыбын. Астыырбын оҕо эрдэхпиттэн сөбүлүүбүн. Туох баар бүлүүдэни барытын астыыбын. Бэрэски да буоллун, бөрүөк да буоллун... Оскуолаҕа сылдьан аатырбыт асчыт Иннокентий Тарбахов ыытар сэминээригэр сылдьыбытым. Бэл, биир кэмҥэ: “Кондитер-кулинар идэтигэр үөрэммит киһи дуу?” – диэн санаталыы сылдьыбытым. Онтон успуорт эйгэтигэр бигэтик киирбитим кэннэ, ити санаам хааллаҕа дии.
– Кэргэннээххин дуу?
– Кэргэним суох, билсэр кыыстаахпын.
– Бу сайын: “Ыраас ыйааһыным – 118 киилэ. Өссө 7-8 киилэни эбиэхпин, ол аата 125 киилэни аһара үктүөхпүн сөп. Оччотугар аан дойду ааттаахтарын кытта тургутуһан көрөр кыах үөскүө этэ”, – диэбитиҥ.
– Оннук, ыйааһыным 115-118 иһигэр халбаҥныыр. Саатар, 123 киилэни үктээбит киһи дии саныыбын. Мин ыйааһыны эбэрбэр эрэсиими халбаҥнаабакка тутуһа сатааччыбын. Ол кэмҥэ күҥҥэ сэттэтэ эҥин кыра-кыратык аһыыбын. Анал успуорт аһылыгын кыратык туһанабын. Протеин эҥин курдуктары.
– Эн тириэньэриҥ Петр Давыдов дии?
– Оннук, киниэхэ 2015 сылтан дьарыктанабын. 2016 сылтан номнуо үчүгэй түмүктэри көрдөрөн барбытым. Киниэхэ кэлиэм иннинэ чэпчэки соҕустук дьарыктанар эбиппин. Сүүрэн хайаан. Оттон Петр Николаевич пауэрлифтинг систиэмэтинэн дьарыктыыр.
– Күрэхтэһии кэнниттэн видео-устууну көрөҕүн дуу?
– Мэлдьи көрөбүн. Манчаары Оонньууларын, Арассыыйа чөмпүйэнээтин кэнниттэн бары хапсыһыылар “ютубка” тахсааччылар. Ону, дьэ, үчүгэй баҕайытык, наллаан олорон сиһилии көрөөччүбүн. Син биир кыра да сыыһа-халты тахсыбыт буолааччы. Ол көрө олорон: “Инникитин итинник сыыһаны таһаарыа суохха наада”, – диэн санаа хайаан да киирэр.
– Кыргыттар, дьахталлар ыстаанганы көтөҕөллөр, тусталлар, буоксалаһаллар. Мас тардыһыыга да кэрэ аҥаардарбыт бааллар. Кыргыттар мас тардыһыы курдук көрүҥүнэн дьарыктаналларын туох дии саныыгыный?
– Тус бэйэм кэргэммин мас тардыһыннарыам суоҕа. Кыыс диэн, этэргэ дылы, сибэкки. Кини кэрэ, нарын буолуохтаах. Ити аата кыргыттар успуордунан дьарыктаныа суохтаахтар диэбэппин. Фитнес эҥин курдук көрүҥнэринэн, баһаалыста, дьарыктанныннар. Ол гынан баран айылҕа модьу-таҕа, күүстээх-уохтаах гына оҥорбут кыргыттара бааллар. Кинилэр мас тардыһыытынан дьарыктаныахтарын сөп.
– Кэпсэтиибит түмүгэр өссө тугу этиэҥ этэй?
– Мэлдьи күүс-көмө, өйөбүл буолалларын иһин аймахтарбар барыларыгар махталбын биллэрэбин. Кинилэр үбүнэн да көмөлөһөллөр, успуонсары да бэйэлэрэ көрдүүллэр.
– Соҕуруу күрэхтэһэ бараргытыгар успуонсардар көмөлөһөллөр дуо?
– Саас Казахстаҥҥа Аан дойду Куубагын бастакы түһүмэҕэр барарбар өрөспүүбүлүкэ уйуммута. Онно Саха сирин бастакы нүөмэрэ этим. Оттон бу соторутааҕыта Венгрияҕа барарбар айаным, аһылыгым, хонук сирим ороскуотун Үөһээ Бүлүү дьаһалтата уйуммута. Аймахтарым эмиэ көмөлөспүттэрэ. Тоҕо диэтэххэ, ыйааһыммар иккис нүөмэр быһыытынан барбытым.
– Эрчим, кэпсээниҥ иһин улахан махтал! Күрэхтэһиилэргэ кыттыыларгын кэтээн көрүөхпүт. Ситиһиилэри!
Федор РАХЛЕЕВ.