Олох кыра сырыттахпына, дойдубар саҥа кулууп аһыллыбыта. Онно “Ыһыах” ВИА кэлэн оонньообута. Кэлин бу ансаамбыл “Оһуокай” буолбута, онтон “Айталы” тыйаатыр-устуудьуйа дэммитэ, ол кэннэ “АйТал” бөлөх үөскээбитэ.
“Ону аһара өйдүүбүн, оччолорго киэҥ да киэҥ кулуупка улахан тыастаах-уустаах кэнсиэри биэрбиппит”, – диир “АйТал” биир тутаах киһитэ Александр Спиридонов.
Убайдыы-бырааттыы Александр уонна Юрий Спиридоновтар быйыл үбүлүөйдэрин бэлиэтииллэр – 65 уонна 60. Бу аҕыйах хонугунан Юрий Спиридонов-Сиэн Тиитэп Дьокуускайга улахан кэнсиэрин көрдөрөөрү сылдьар. Бу күннэргэ айаннаан кэлиэхтээх. Оттон бүгүн “Кыымҥа” убай киһи Александр ыалдьыттыыр.
Бастакылар
– Ол “Ыһыахха” быраатым Сиэн Тиитэп суох этэ. Музыкальнай училищеҕа үөрэнэ сылдьар кэмэ. Ол кэннэ “Чорооннору” кытары Москубаҕа Эстрада мастарыскыайыгар үөрэнэ барбыта.
Дьиҥэр, аан бастаан 1968 с. биһиги “Кырыымпа” диэни тэрийбиппит. Сунтаар официальнайа суох гииминин айбыт Коротов Валерий, милииссийэ полковнига буола үүммүт Генеров Анатолий, гитарист Степанов Анатолий уонна кулуупка худругунан кэлбит Лебедянцев Александр бааллара.
Өссө биһиги иннибитигэр, 1965-66 сс. быһыылааҕа, биллиилээх суруналыыс Вячеслав Степановтаах аркыастыр тэрийэ сылдьыбыттара, духобуой сиэксийэлээх-эҥиннээх. Эрэпэтииссийэлэригэр сылдьарым, инньэ гынан аркыастыры истэргэ кинилэртэн үөрэммитим. Онон бу хамсааһын Сунтаарга саҕаламмыта ыраатта.
Кинилэр оскуоланы бүтэрэн барбыттарын кэннэ, аны, биһиги оонньоон барбыппыт. Гитаара суох буолан, бэйэбит паньыараны кыһан, звукоснимателин бэйэбит эрийэн оҥосторбут. Аппаратура булар – бэйэтэ уһун устуоруйа. Оннук икки сыл оонньоон баран, аармыйаҕа барабыт. Кэлээт, хос мустабыт. Композитор Аркадий Самойлов кыттыспыта. Семенцул диэн духобуой аркыастыры салайбыт киһи “Вельтмайстер” диэн орган аҕалбыта. РДК-ҕа үҥкүүгэ оонньуурбут, кэнсиэрдиирбит, бэл, кыралаан гостуруоллуурбут. Биллиилээх тириэньэр Анатолий Афанасьев --биһиэхэ ырыаһыт.
Арай, министиэристибэттэн биһигини истэ диэн кэллилэр. Уонна: “Эстрада мастарыскыайыгар үөрэнэ бараҕыт дуо?” – диэтилэр. Биһиэхэ саатар эрэ буоллаҕа. Ол эрээри, биирдэ таансыга оонньуу турдахпытына, түөрт омук киһитэ кэлбитин, Толябыт “сытыартаан” кэбистэ. Ыһылыннахпыт ол. Туох мастарыскыайа кэлиэй... Бары тус-туспа үөрэххэ барбыппыт.
“Ыһыах” тэриллиитэ
– Дьокуускайга кэлэн баран, оҕо эрдэҕинээҕи доҕорум Третьяков Гошаны кытта “Сэргэлээх уоттарын” тэрийбиппит. Бу бөлөҕүнэн, бэл, Сойуус устун гостуруоллаабыппыт. Таарыйа “Медик” бөлөххө аатырбыт анестезиолог Ли-Фу Сашаны кытта оонньоһорум. Аркадий Алексеевтаах “Айан” квартеттарыгар доҕуһуоллаан эмиэ ылбыппыт.
Үөрэхпин бүтэрэн баран, Дьокуускайга эрэстэрээннэргэ ыллыы, оонньуу сылдьыбытым. Онно, кырдьык, улахан оскуоланы ааспытым. Тоҕо диэтэххэ, маннык мусукаан дьон баҕарарын тыаһатыахтаах, ханнык баҕарар үстүрүмүөҥҥэ импровизациялаан оонньуохтаах.
Оннук сырыттахпына, оччолорго райисполком бэрэссэдээтэлэ Климент Егорович Иванов көрсөн: “Манна булкулла сылдьыма, Сунтааргар баран, бөлөхтө тэрий, харчы биэрэбин, сарсын-өйүүн көт”, – диэтэ. Третьяков Гошалыын көтөн тиийээппитин кытта, култуура салалтата бирикээс таһаара оҕуста. Уонча тыһыынчаны биэрдилэр, оччолорго -- иирбит харчы. Тута Мииринэйинэн Москубаҕа көттүбүт. Аппаратураны, туох баар үстүрүмүөнү бүтүннүү тиэйэн таҥхалытан аҕаллыбыт. Нэдиэлэттэн эрэ ордук бэлэмнэнэн баран, тута ыһыахха оонньоотубут. Уонна ансаамбылбыт “Ыһыах” диэн буолла.
“Оһуокай”
– “Ыһыаҕынан” балайда үлэлээтибит. “Норуодунай кэлэктиип” аатын ыламмыт, Арнольд Иванов (бас-гитарист) биһикки ыстаакка киирдибит. Ол эрээри, култуура салалтатын кытары ар-бур дэһэн, мин уурайан хааллым. СПТУ дириэктэрэ Семен Александрович Зедгенидзев көрсө түһэн, бэйэтигэр ыҥырда: “Мин даҕаны барытын булан биэрэбин, кэлэн үлэлээ”, – диэтэ. Онно тиийэн “Оһуокай” диэн ааттанабыт. Бэстибээл бөҕөтүн кэрийэн кыайталыыбыт. Таарыйа СПТУ уолаттарын оонньотобут. Кэлин улаханнык биллибит мусукааннар Владислав Васильев-Кылыһах, Николай Пономарев, Николай Алексеев-Бытык Коля, Егор Евдокимов, Владимир Матаннанов-Монтана, Юрий Иванов, Михаил Сивцев эҥин бары биһигинэн ааспыттара.
Ол сырыттахпытына, “Чороонтон” араҕан быраатым Дьууруй тиийэн кэлэр. Онтон ыла күн бүгүҥҥэ диэри бииргэ сылдьабыт. Бэйэтэ ырыа бөҕөтүн айар этэ. Ону балтыбыт Лена ыллыыра. Эбиитин Тумус Мэхээлэ ырыаларын булбут. Онон хайысхабыт сыыйа уларыйан барда.
“Айталы”
– Ити сылдьан, хайдах эрэ муунтуйан бардыбыт. Туохпут да тахсыбат, ээл-дээл оонньуур курдукпут. Оннук муна сырыттахпытына, Тумус Мэхээлэ тиийэн кэлэр уонна Дьууруйга түһэ сытан, “маннык оонньуохтааххыт, оннук сахалыы буолуохтаах” диэн төбөтүн үлтү ытыйар.
Дьэ, доҕор, онтубутугар сүрдээх ыарыылаахтык киирдибит. Тус бэйэбэр урут ылбыт таһаҕаһым улаханнык туһалаабата. Импровизацияттан ураты. Тоҕо диэтэххэ, дьиҥ сахалыы ырыаҕа-тойукка муусука сокуона үлэлээбэт. Айылҕа дорҕооно, чыычаах ырыата, ынах маҥырыыра эҥин – барыта наһаа үчүгэй гармония дии! Оннук буолуохтаах – муусука диэн. Төһө да уустуктук киирдэр, ылынныбыт.
Ити 1986-87 сыллар. Бу хайысхаҕа үлэлээн бардыбыт. “Айталы” тыйаатыр-устуудьуйа тэриллибитигэр, онно киирдибит. Элбэх испэктээк турбута, ол муусукатын оҥоробут. Артыыстарбыт диэн – уулуссаҕа сылдьар уолаттары хомуйталаан талааннарын арыйабыт. Тыйаатырбыт хозрасчекка олорор буоллаҕа. Оччолорго туох хамнаһа кэлиэй? Өйөбүл суох. Тыйаатырбыт икки хас сыл таһаарыылаахтык үлэлээн баран, кыаммата -- ыһыллан хаалла.
Мюзикл дуу, рок-опера дуу...
– Ити да гыннар, муусука бөҕөтүн оҥоробут. Холобур, Дьууруй сорудах биэрэр – бу эргэ өтөх турар, күһүҥҥү хараҥа, соҕотох ат тыбыыра сылдьар. Ити курдук тиэмэни булан, уруһуйдьут кыраасканан ойуулуурун курдук, араас тыаһынан-ууһунан оҥоро үөрэннибит. Онтубут кэлин биһиэхэ аһара туһалаабыта.
Онтон туран, Дьууруй Сайаны кытары үлэлээн, “Айыы дьонугар аман өс” диэн үс дойдуну хабар айымньыны суруйаллар. Дьэ, маны оҥорорбутугар оччолорго колледжка үөрэнэ сылдьар Степан Семеновы ыҥыран аҕаллыбыт. Кини Үрүҥ Аар Тойону, Орто дойду айанньытын, Аллараа дойду абааһы уолун толорор. Лена айылҕаны, ийэ уобараһын эҥин биэрэр. Ити, арааһа, мюзикл эбитэ дуу, рок-опера буолара дуу... Бастакы холонуубут ити этэ.
Онтубутун режиссёр Карл Сергучев “мусукаалынай тыйаатырга туруоруохха” диэн ыҥырда. Кэлэммит, икки күн тэбинэн туран кэнсиэр биэрдибит. Киһи лыык курдук. Ити 1988-89 сыллар. “Мин – сахабын” диэн өйдөбүл саҥа уһуктан эрэр кэмэ. Тас дойду тыйаатырдарыттан кэлэн көрөннөр, уһаппатылар ээ – икки ыйынан Финляндияҕа таһаардылар. Соһуйан эрэ хааллыбыт.
Ити кэмҥэ Тумус Мэхээлэ, аны, “Чорооннор” өйдөрүн ытыйан, мусукаалынай испэктээк оҥороллор. Онон икки бөлөх буолан Финляндияҕа бардыбыт. Туох да аһара ситиһиилээхтик сырыттыбыт.
“АйТал” билигин да баар
– Онно тиийэн, үчүгэй аппаратураны саҥа көрдөхпүт дии. Аара Москуба аатырбыт “Горбушкатыгар” эҥин оонньуубут. Оччолорго москубалар “этно-муусука” диэҥҥэ олох наадыйбаттар, арҕааҥҥылартан оруобуна сүүрбэ сыл хаалан иһэллэр эбит этэ.
Кэлин, сүүрбэччэ сыл буолан баран, Москуба аатырбыт рок-кулууптарыгар сыл аайы кэриэтэ баран оонньуур буоллубут. Билигин да баран кэлэбит. Москуба, Туймаада, Сунтаар ыһыахтарыгар оонньуубут.
Бу былырыын саҥа альбом оҥорбуппут. Сиэн Тиитэп ырыаларынан. Онтубут араадьыйаҕа иһиллэр эбит. Билигин да мустаат, кыратык эрэпэтииссийэлии түһэн баран, хаһан баҕарар оонньуу сылдьабыт.
Үөһээттэн айдарыылаахтар
– Кэлиҥҥи сылларга ыччаттар баҕаран туран тыыннаах муусукаҕа ылсыбыттарыттан үөрэбин. Араас бөлөх баар. Бары бэйэлэрин хайысхаларын булан эбэтэр көрдүү сылдьаллар. “Байҕал” бөлөҕү аһара хайгыы көрөбүн. Уонна Сунтаар “Хаһыыларын”. Үстүрүмүөнү күүскэ баһылаан, олох идэтийбит таһымҥа оонньууллар.
Аны туран, кырдьаҕас мусукааннар аһара бэркэ уһуйаллар. Холобур, Михаил Перетертов. Айылҕаттан айдарыылаах дьиҥнээх мусукаан. Мин мусукааннары икки бөлөххө араарабын. Биирэ – мин курдук көннөрү, судургу мусукаан. Иккиһэ – чахчы, Үөһээттэн айдарыылаахтар. Онно мин саамай бастакынан Миша Перетертовы киллэрэбин. Туох да анал үөрэҕэ суох эрээри, бэйэтэ анаан дьарыктанан үөрэммит уонна мэйиитигэр ис хаан бырагыраама киирэ сылдьар курдук киһитэ. Итиэннэ Айаал Малышев, Георгий Сергучев, Лэкиэс – бары дьиҥ аркыастырдыы толкуйдаахтар. Оннук толкуй мээнэ киһиэхэ бэриллибэт ээ. Өссө “Сэргэҕэ” Егор Копылов баара, “Чорооҥҥо” Петр Корнилов уонна Ким Никита бааллара – супер-мусукааннар кэлэн барбыттара.
“Дорҕоон дойду” диэн баар эбит
– Кэлиҥҥилэртэн да бааллар. Бэйэм дьиэм-уотум суох буолан, куоракка олорботох оройуонум суох быһыылаах. Холобур, аэропорка гарааска оонньуур нуучча уолаттара бааллара. Туох да Арассыыйа таһымнаах мусукааннар. Ол эрээри ханна да дьоҥҥо тахсан оонньуур кыахтара суох.
Хата, бу “Дорҕоон дойду” диэн түһүлгэ баар буолбутуттан олус үөрдүм. Герасим Павлов олус улахан үлэни оҥоро сылдьар эбит. Ким барыта кэлэн оонньоон, эрчиллэн барар базата баара аһара үчүгэй. Бу Сиэн Тиитэп кэнсиэрин иннигэр манна кэлэн дьарыктанар эбиппит.
Сиэн Тиитэп үбүлүөйдээх киэһэтэ
Мин “АйТал” бөлөх мусукааннарыгар махталым муҥура суох. Аармыйаттан кэлэн баран, Женя Тазетдинов уонна Юра Иванов буолан, бөлөх тэринэргэ санаммыппыт. Сиэн Тиитэпкэ тиийбиппит (оччолорго Юрий Спиридонов бу аатын ылына илигэ). Массыынатыгар олорон кэпсэппиппит. Бэрт судургутук: “Кэлэҥҥит оонньооҥутууй”, – диэбитэ. Ол курдук, “АйТал” аппаратуратыгар, “АйТал” үстүрүмүөннэринэн оонньоон саҕалаабыппыт. Сааһыгар бастакы “Табык”-пытыгар кытта кэлбиппит. Уонна билигин да ол дьарыкпытын ыһыктыбакка сылдьабыт.
Олунньу 27 күнүгэр 19.00 чаастан “Сэргэлээх уоттара” култуура киинигэр Сиэн Тиитэп үбүлүөйдээх киэһэтин тэрийэр. Онно кинини өйүү, кини ырыаларын ыллыы кэлиэхтэрэ: Е., А. Егоровтар салайар “Сэргэлээх сулустара” ансаамбыллара, Ый Кыыһа, Анастасия Готовцева, Ирена Файрушина, Ваня Трофимов, Геннадий Семенов-Урааҥхай, Сиэн Тиитэп кыыһа Аюна Спиридонова, Сиэн Тиитэп тэрийбит, иитэн таһаарбыт бөлөхтөрө “Хаһыы”, уонна “Ойдуо”, Сунтаар култууратын салайааччыта Мария Кобельянова-Тускулаана, Лидия Кириллина уонна Сахаайа Нохсорова.
Хайаан да кэлэн көрөөрүҥ. Сиэн Тиитэп Сунтаар курдук ыраах сиртэн сыл аайы кэлэн кэнсиэрдээбэт, күн аайы үбүлүөйдээбэт буоллаҕа. Биһиги кэммит биир бастыҥ мусукаанын айымньыта сүрэххитигэр-быаргытыгар умнуллубат өйдөбүлү хаалларыа диэн бүк эрэнэбин.
Мэхээс СЭМЭНЭП-СЕРКАН.