1993 сыл ыам ыйын 19 күнүгэр Бэрэсидьиэн ыҥырар диэтилэр. Тыый, хаһан да айах атан кэпсэппэтэх киһим, көрөн эрэ билэбин. Тиийдим. Кабинекка киирбиппэр ис киирбэх сэбэрэлээх, киппэ соҕус эттээх-сииннээх, кыратык кыырыктыйбыт хойуу баттахтаах орто саастаах киһи дорооболоһон илиитин уунна. Илиитин туппутум сып-сылаас, хайдах эрэ ис испиттэн эрэниэх санаа киирдэ.
Ханна, хайдах үөрэммиппин, дьонум кимнээхтэрин, дьиэ кэргэммин ыйыталаһан баран «Холбоһуктаах министерство тэрийэбит, ыччат, спорт, туризм. Онно миниистиринэн үлэлээ» диэн баран илиитин биэрдэ. Мин, туох үлэҕэ түбэспиппин иһин-үөһүн билбэккэ да, илиитин туттум уонна тахсан баран биирдэ өйдөннүм. Бээрэ, ыччат – иитии, үүнүү, үөрэх, политика; спорт – сэниэ, күүс-уох, дьарык технологията, күрэс; туризм – айылҕа, культура, экономика, инфраструктура, сынньалаҥ. Күнү-түүнү быһа төбөм иһэ хайдах үлэлиибин, туох дьоҕурдаах дьону булан үлэлэтэбин диэн хааһыланан, буккуллан утуйар уум көтөн, аһыыр аһым амтанын билбэт да буоллум. Ыам ыйын 21 күнүгэр уураах таҕыста.
Ыччаты кытта үлэлии олорбут дьону кытта билистим, хайдах эрэ астымматым, атыҥыраатым, бэйэлэрэ айан үлэлииллэрэ суоҕун кэриэтэ эбит, киинтэн кэлбит дьаһаллары толорор соруктаахтарын өйдөөтүм. Кырдьык даҕаны, хомсомуол диэн судаарыстыба бу кэмҥэ баар идеологиятын саллааттарын бэлэмниир үлэ буоллаҕа. Тугу эрэ саҥаны, бэйэбит көрүүбүтүн олоххо киллэриэхтээхпитин Бэрэсидьиэммит ыытар политикатыгар баар дии саныыбын. Тэриһи көрүстүм, тылын-өһүн, өбүгэлэрбит итэҕэллэрин, үгэстэрин кэпсиирин ис-испиттэн ылынным.
Бастакы сорукпут тыһыынчанан сылларга омук өйүн-санаатын, олоҕу көрүүтүн торумнаабыт, нууччалар кэлиэхтэриттэн бобуллубут үгэстэрбитин үөскэппит итэҕэлбитин тилиннэрии дуу диэх санаа киирдэ. Күрэс түһүлгэтин соругун билэбин, икки сыл съезд тэрийэн, Россияҕа бастакынан сокуон ылларан, үлэлээн кэллэхпит дии. Биир сорукпутун Бэрэсидьиэммит бэйэтэ үөрэҕи өрө тутуохтаахпытын этэрин киһи бары билэр. Дьэ туризм миэхэ улахан кыһалҕа буолла: тымныыбыт, кумаарбыт, кыырдаайыбыт, кыымаайыбыт, суолбут-ииспит, кэлбит дьону сырытыннарар-сынньатар, кэпсиир-ипсиир кыах олох кыра. Аны тэрилтэлэр барыыга үлэлииллэр эбит, киириигэ Элиэнэ очуостара, ЛОРП уонна Баһылай Атласов кэргэнинээн эрэ, дөрүн-дөрүн кистии-саба дьону аҕалан бултатарга үлэ эмиэ баар курдук. Атласовтары өйүүргэ сананным. Күһүөрү өйбөр син туох эрэ ситим курдук ойууланна: үгэстэрбитин тилиннэриэхтээхпит, өйбүтүн-санаабытын, эппитин-сииммитин, куппутун-сүрбүтүн чэбдигирдиэхтээхпит, үөрэҕинэн бэйэбитин сайыннарыахтаахпыт. Аны ити хайысхаларбыт олохпут хайа эйгэлэригэр ананыахтаахтарый диэн ыйытыы ыйанан хаалла. Ол сылдьан, улахан тугу да этэрим суох да буоллар, ыччат дьону кытта көрсөр үлэбин эмиэ толоро сатыыбын.
Күһүөрү, халлаан балай да сөрүүдүйбүтүн кэннэ, тоҕо эрэ ис-испиттэн таттаран, атаһым Григорьев Гавриил Гаврильевич дойдутугар Ытык Күөлгэ тиийдим. Ыччаттары кытта көрүстүм. Кэпсэттибит. Администрация таһыгар гостиницаҕа түһэрдилэр. Онно хоно сыттахпына били мунчаарар эйгэлэрим сарсыарда түөрт чаас саҕана тиийэн кэллилэр. Ойон туран суруна оҕустум: предпринимательство; тутуу; оҥорон таһаарыы; иитии; үөрэх; айылҕа харыстабыла; сынньалаҥ. Куоракка тиийэн дьэ ити эйгэлэри үөрэтиим саҕаланна.
Ону-маны оҥорон, атыылаан-эргинэн бэйэтин көрүнэн олорор дьон элбэҕиттэн судаарыстыба кыаҕырар эбит. Дьиэ тутуутун сыаната чэпчэкитэ дьон ороскуота кыччаан, үптэрин-харчыларын оҕолоругар-урууларыгар, мал-сал булуналларыгар, аһынан-таҥаһынан хаачыналларыгар ананыахтаах эбит. Оҥорон таһаарыы дойду бэйэтин бэйэтэ хааччынарыгар сүдү суолталаах эбит. Оҕо иитиитэ омук ылыммыт итэҕэлигэр, үгэстэригэр тирэҕирэр буоллаҕына иитии биир өйгө-санааҕа киириитэ кэлимсэ буолар эбит. Үөрэх айар дьоҕуру сайыннардаҕына, чулуу дьон уһуйуллан-такайыллан тахсара элбиир эбит. Аан дойду туохтааҕар да улахан кыһалҕатынан экология буолбут, онно киһи аймах сырдык ыра санаата ноосфера таһымыгар тиийэрэ ирдэнэр эбит. Аны киһи-аймах төрөөбүт-үөскээбит сириттэн мэйиитэ таҥыллар уонна салайыллар буолан айылҕатын тэтимин тутуһан олордоҕуна чөл туруктанар эбит.
Дьэ, тугу үлэлиэхтээхпин сабаҕалаан баран, кыһыары Москваҕа баран тойотторбун кытта билсэр санаалаах сөмөлүөккэ киирэн олордум. Көтөн истэхпинэ стюардесса дьахтар кэлэн Бэрэсидьиэн ыҥырар диэтэ. Өйдөөбөккөбүн «ханна?» диэтим. «Там на носовой части у него комната» диир. Тиийбитим түөрт киһи олорор кириэһилэлэр, остуол уонна ширма кэннигэр диван баар эбит. Михаил Ефимовичтыын илии тутуһан баран ону-маны кэпсэттибит. Онтон ас аҕаллылар уонна биир бытыылка коньяк. Аһаан ортолоон иһэн киһим көтөхтөрдө, мин охсуһуннаран баран остуолга үрүүмкэбин ууран кэбистим. Киһим кыратык истэ уонна тугу да диэбэтэ. Аһаан бүтэн баран «арыгыны тоҕо испэккин?» диэн ыйытта. Мин «хомсомуол үлэтин уларытан ыччаты кытта үлэ программатын оҥороору «тилиннэрии, чэбдигирдии, бэйэни сайыннарыы» диэн концепция суруйа сылдьабын. Чэбдигириэххэ диэн саҥа таһааран баран арыгы иһэ сылдьарым олуона баҕайы. Уонна саха ыччата арыгыттан тэйдэҕинэ эрэ дьоммут-сэргэбит сайдыа дии саныыбын. Правительство дьоно балай да банкеттыыллар эбит. Ол аһылык кэнниттэн аҥаардарын суоппардара соһон-сыһан массыынаҕа таһаараллара көрөргө сүөргү баҕайы» диэн саныы сылдьар санаабын аһаҕастык эттим, кэпсээтим.
Москваҕа салайааччыларбын кытта билистим, ким да тугу да ыйыппат, бэйэлэрэ да оннук үлэлээ, маннык гын диэн этии суох. Мин концепциябар ким да наадыйбат эбит. Дьиэбэр кэлэн бииргэ үлэлиир дьоммун кытта төгүрүк остуоллаан сороҕун ылынаран, сороҕор мөккүһэн син торум курдук оҥордубут. Ол сырыттахпына Кириллин Баһылай Баһылайабыс эрийэр «Доо, эн Михаил Ефимовичка туох тылын эппиккиний, синонимна бул диэбит сорудаҕын толорбоккобун моһуокка ыллардым» дии-дии күлэр. Баһылайдыын аһары тапсан үлэлээбиппит. Киһи быһыытынан холкута, дьону билэринэн, ону ааһан ааҕара-суруйара элбэҕинэн, кэпсэтэрэ-ипсэтэрэ сэргэҕинэн хайа баҕарар киһини сэҥээрдэр кыахтаах саха этэ. Бэрэсидьиэн этиитин барытын кини эрэ суруйар.
«Эдэр саас» диэн ыччат сөбүлээн ааҕар хаһыат сыһыарыытын тэрийэн, айар, салайар дьоҕурдаах Уйбаан Бөтүрүөбүс Ушницкайы анаан, айбыт үлэбититтэн астынар этибит. Элбэхтик олох-дьаһах, ыччат, политика, былаас, сахалар уруккуларын-аныгыларын ырытан, ыраҥалаан, кинини кытта кэпсэппитим мин үлэбэр улаханнык туһалаабытын ахтан, билигин да киниэхэ махтана саныыбын.
«Сарсын киирэ сылдьыам» диэтэ. Сарсыныгар киирэн мин чэбдигирии диэн тылы эппиппин дьээбэлээн күлэр эбит. «Синоним булбакка балай да хаһыстым ээ» диир. «Хата Суорун Омоллоон «чөл олох» диэн этэн биэрэн быыһаата» дии дии күлэр.
Хаартыска: Николаев-Киин
Бэрэсидьиэни кытта 18 сыл бииргэ үлэлээбит Виктор Ноговицын.
