Айылҕа чөл туругун мэктиэтэ уонна онуоха сыһыаннаах сокуоннар туһалаахтык үлэлииллэрин биир сүрүн көрдөрүүтэ кыыл-сүөл ахсаана буолара саарбаҕа суох. Саха сиригэр 20-тэн тахса араас бултанар кыыл көрүҥэ баар. Ол – куһу уонна хааһы аахпакка туран.
Кыыл-сүөл уонна мас көтөрүн ахсаана урукку өттүгэр саба быраҕан, анал үөрэхтээхтэринэн эрэ учуоттанара. “Бу эрэгийиэҥҥэ оччо кыыл баар”, “манна бачча үөскээбит” диэн сыыппарыны элбэхтик көрбөт да этибит. Кэлин, 2000 сс. кэннэ, ураты харыстанар, уопсай бултанар уонна чааһынай бас билии сирдэригэр сыл аайы булгуччу кыыл-сүөл ахсаанын учуоттуур үлэ ыытыллар буолан турар. Ону судургутук ЗМУ (зимний маршрутный учет) дииллэр. Ол чэрчитинэн, уопсай бултанар, ураты харыстанар, кыылы-сүөлү чөлүгэр түһэрэр уонна онуоха ханыылыы сирдэргэ ахсааны Экология министиэристибэтин уонна кини салайар тэрилтэлэрин иниспиэктэрдэрэ ааҕаллар. Оттон булт угодьеларыгар – сыһыарыллыбыт сирдээх дьон. Сыл аайы хас-төһө кыыл (биология ресурсата) бултанара уонна бултаныан сөбө ол ааҕыы түмүгүнэн быһаарыллар. Холобур, быйылгы ЗМУ тохсунньу 15 күнүттэн кулун тутар 25 күнүгэр диэри ыытыллыахтаах. Онтон сиэттэрэн, бу күһүн булчуттарга хас лиссиэнсийэ бэриллэрэ биллиэҕэ.
ЗМУ кыылы-сүөлү ааҕар уонна учуоттуур соҕотох ньыма диэххэ сөп. ЗМУ хайдах оҥоһулларый? Олох судургутук быһаардахха... Иниспиэктэр эбэтэр сирдээх киһи “бураанынан” 5 да 5 килэмиэтир иэннээх сири сүүрдэр, суолун хаалларар (хаарга). Ол кэннэ хас эрэ күн буолан баран, ол “квадраты” хас уонна ханнык кыыл быһа охсон ааспытын көрөн, хас биирдиилэригэр анал бланканы толорор (“квардат” иэнэ араас буолуон сөп). Тиһэҕэр ол бланкалары министиэристибэҕэ туттарар. Онтон уопсай учуот оҥоһуллар. Дьиҥэр, улахан кыылы, холобур, тайаҕы, бөрөнү, бөртөлүөтүнэн ааҕыахха сөп этэ эрээри, ол биһиги курдук улахан иэннээх өрөспүүбүлүкэҕэ хайдах да кыаллыбат суол. Хааһына харчыта сатаан уйуммат улахан ороскуоттаах. Онон, ЗМУ эрэ көмөтүнэн быһаарарбыт хаалар.
ЗМУ биир “ноолоох”. Хайдах да гыммыт иһин, кини кыыл ахсаанын чопчу быһаарбат. Саба тарыйан, барыллаан эрэ буолар. Ону, бэл, Булт департаменын уонна Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун учуонайдара билинэллэр. Тоҕо диэтэххэ, кыыл-сүөл ахсаанын ааҕыыга айылҕаттан саҕалаан дьон сыһыаныгар тиийэ араас төрүөт дьайыан сөп. Холобур, чааһынай сирдээх киһи бэнсиинэ-сэлээркэтэ, ону атыылаһар харчыта суох буоллаҕына, учуот ситэ оҥоһуллубут. Аны туран, бөрө курдук айан кыыла бүгүн Баһылай учаастагар баар, сарсын – Сэмэҥҥэ тиийэр. Биир бөрө иккитэ учуоттаннаҕа ол. Итинтэн да атын “ноо” элбэх. Ол да буоллар, атыннык дьаһанар кыаллыбат.
Даҕатан эттэххэ, аҕыйах сыллааҕыта ХИФУ профессора, биология билимин дуоктара Трофим Максимов бэлиэтээбитинэн, 1935 сылтан саҕалаан күн баччаҕа диэри Саха сиригэр үүтүнэн иитиллээччи кыыл ахсаана 98, оттон көтөр – 92 %-нан элбээбит. Сылыктаан көрдөххө, ол төрүөтэ эмиэ араас буолуон сөп. Бастатан туран, айылҕа бүттүүн уларыйыыта. Холобур, үс сыллааҕыта биология билимин дуоктара Николай Гермогенов үүнэйи вегетациятын кэмэ Саха сиригэр уопсайа 2 нэдиэлэ уһаабытын этэн турар. Оттон үүнээйи уларыйарыттан кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр төрүүр-ууһуур, айанныыр-барар кэмэ уларыйара, уларыйбатаҕына, кыратык да буоллар хамсыыра саарбахтаммат. Иккиһинэн, 1935 сыллаахха, бука, Саха сирин халыҥ тайҕатын, кутатын-маарын массыыната-тиэхиньикэтэ суох эт атаҕынан кэрийэ сылдьан аахпатахтара буолуо. Ол түмүгэр, учуоттамматах кыыл элбэх буолуохтаах. Үсүһүнэн, төһө даҕаны ЗМУ кыыл ахсаанын чопчу быһаарбат диэтэрбит, бастакы сылларга холоотоххо, бланка-карточка толоруллара тупсан, “брактаммат”, сотуллубат буолла. Оттон ол, төһөтүн да иһин, хаачыстыбаны көрдөрөр. Кыыл ахсаана ол иһин күүскэ эбиллибит буолуон сөп.
Саха сиригэр бултанар кыыл ахсаанын билсэргит туһугар, СӨ Экологияҕа министиэристибэтин Булт хаһаайыстыбатыгар уонна ураты харыстанар сирдэргэ департамена биэрбит табылыыссатын бэчээттиибит. Урут түһэн эттэххэ, сорох кыыл ахсаана сылтан-сыл аһара халбаҥныыра, түһэрэ-тахсара – туспа устуоруйа. Ол туһунан кэлин анаан суруйуохпут. Өссө биирдэ санатабыт. Бу – бултанар кыыл эрэ ахсаана.
*Авиа-учуот чахчырала көрдөрөллөрүнэн, Саха сиригэр кыыл таба туундаратааҕы популяциятын ахсаана 114 тыһыынча диэн буолар: Лена-Өлөөн популяцията – 84 тыһыынча (2018 с.), Сундуруун популяцията – 27 тыһыынча (2013 с.), Дьааҥы-Индигиир популяцията – 2-3 тыһыынча (2013 с.)
* ЗМУ чахчылара көрдөрөллөрүнэн, Саха сиригэр кыыл таба тайҕатааҕы популяциятын ахсаана 56 тыһыынчаттан тахса буолан турар (2022).
P.S. Хагдаҥ эһэ 2017, 2019-2022 сс., чубуку 2019-2022 сс. итиэннэ норка уонна кырса бары сыллардааҕы ахсаана – Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун чахчыларынан.
Хаартыска: https://travel-ykt.ru/
Бэлэмнээтэ Альберт Капрынов.