Сунтаартан төрүттээх далбар хотуттарбыт, кэрэ куоларбыт, мааны куоластаах кыргыттарбыт “Сунтаар суһума” диэн ааттанан ансаамбылынан ыллыылларын үгүскүт истибит буолуохтааххыт. Бу сотору, Аан дойдутааҕы дьахтар күнүн көрсө, кулун тутар 9 күнүгэр “Сэргэлээх уоттара” култуура киинигэр “Мин таптыырым сааскы кэми...” диэн айар кэнсиэртэрэ буолар. “Сунтаар суһума” биир сулуһун, Людмила СПИРИДОНОВА-Сунтаар Күөрэгэйин тутан ылан, кэпсэтэргэ быһаарынныбыт.
“Сунтаар суһума” төрүттэниитэ
– Людмила, “Сунтаар суһума” диэн ансаамбылгытыгар дьүөгэлэр бары ыллыыгыт. Өйдүүрбүнэн, аан бастаан Ангелина Файрушина сырдык кэриэһигэр анаан бииргэ ыллаабыккыт. Онтон салгыы ырыа ыллыгынан айаннатан бара турдугут?
– Сунтаарга сылдьан “Көҕүөр” диэн ансаамбыллаах этибит. Наталья Михалева, Екатерина Григорьева (билигин Сунтаарга тыйаатыр дириэктэрэ). Онтон Дьокуускайга көһөн баран, аҕыйах буолан эмиэ ыллыыр этибит. Кэлин Ангелина бэйэтин кэнсиэригэр, кини ырыаларыгар попурри оҥорторон ыллаабыппыт. ССТХА муусукаҕа салайааччыта Надежда Захарова, тойуксут Лена Егорова бааллара. Ангелинабыт суох буолтун кэннэ, 2011 сыллаахха кэриэстэбил кэнсиэригэр “Сырдык сулус” диэн Тамарабыт ырыатыгар килиип оҥорторон ыллаабыппыт. Онно сэттэ буолан ыллаабыппыт.
– Бары даҕаны айар куттаах дьоҥҥут. Суруйааччы да, ырыаһыт да, мелодист, хомусчут кыргыттар бааллар. Айарга-тутарга кутулла сытар баһаам баай буоллаҕа.
– Кырдьык, бары даҕаны айар-тутар дьоҕурдаах дьоммут. Сайа норуодунай суруйааччы, ону сэргэ наһаа үчүгэй сэһэнньит, ыллыыр. Тамара Попова, Фатима Иванова иккиэн мелодистар, ырыа айаллар. Дьүрүйээнэбит хомусчут, кини ыыра киэҥ, омук сирдэринэн сылдьар. Онон мустуубутугар үксүн суох буолааччы. Екатерина Сафронова – эмиэ олус дьоҕурдаах, ыллыыр, айар куттаах киһи, элбэх оҕолоох ийэ. Соня-Санита Ай Саха эстрадатын артыыската, ырыаһыт, эмиэ элбэх оҕолоох ийэ. Барыта бэйэбитигэр баар. Ырыа гынан айан таһаарарга хоһооммут, матыыппыт барыта бэйэбит киэнэ, аны онтубутун бары ыллыыбыт. Чахчы даҕаны, бары бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн биэрэр курдукпут.
– Дьэ чахчы, үҥкүүлүүргүт эрэ хаалбыт. Аны килиипкитин эмиэ барытын бэйэҕит айар куттаах доҕотторгут усталлар?
– Доҕотторбут Саймон Сергеев – режиссер, Георгий Белоусов – ыытааччы, Константин Тимофеев – режиссер. Биһигини айар куттаах доҕотторбут аартыкпытыгар барытыгар арыаллыыллар, килииптэрбиттин түөрэтин оҥорон биэрэллэр. Уопсайынан, итинник доҕоттордоох олус үчүгэй. “Дьахтар сырдык күһүннээх” диэн саҥа килиип устубуппут. Наталья бу хоһоонун бэйэтэ мэлдьи сөбүлээн өйүттэн ааҕааччы. Биир көрсүһүүгэ күһүн туһунан ырыа наада эбит диэн буолбутугар, Наташабыт кинигэтин арыйа баттаабыппыт оруобуна бу хоһоон түбэспитэ. Онно Наташабыт суоҕа, Москубаҕа сылдьара. Тамара ааҕаат, тылын сөбүлээбитэ уонна сарсыныгар-өйүүнүгэр тута матыып суруйа охсубут этэ. Сотору устуудьуйаҕа баран уһуллубуппут. Оттон килиибин Саймон дьыл түөрт кэмигэр түбэһиннэрэн икки сылы быһа уһулла. Натальялыын иккиэн таҥан оҥордулар.
– Дьүөгэлэр диэххэ дуу, “Сунтаар суһумнара” диэххэ дуу, дөрүн-дөрүн куйаар ситимигэр көрдөххө, бары майгыннаһар дьүһүннээх таҥнан-саптан хаартыскаҕа түспүт буолаҕыт. Ити эмиэ килиипкитигэр анаан буоллаҕа дуу?
– Барыта туохха эрэ анаан таҥнабыт буоллаҕа. Сороҕо килиипкэ барар, сороҕо атын бырайыакка. Таҥаспыт дьүһүнэ эрэ биир буолар, атына барыта ким хайдаҕы сөбүлүүрүнэн. Тамаралаах Фатима бэйэлэрэ иистэнэр буоланнар, кинилэргэ таҥнар судургу. Кэнсиэрдиир буоллахпытына, хата, биһиэхэ түргэн үлүгэрдик тигэ охсон биэрэллэр ээ.
– “Суһумҥут” сыччах бырайыак эрэ буолбатах, дьиҥ олоххутугар эмиэ дьүөгэлиилэргит. Бары даҕаны мин аҕай диэбит айар куттаах хотуттар буоллаххыт, дьүөгэлэһэргитигэр төһө мэһэйдиирий?
– Суох, олох мэһэйдээбэт, төттөрүтүн, эппитим курдук, бары бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн биэрэбит. Сорохтор отучча сыл “миммитин” билсэн, ыкса дьүөгэлэһэн кэллэхпит. Туох эмэ айыллар кэмигэр кыра мөккүөр, санааны этии баар буолуохтаах даҕаны. Онто суох хайдах айыллыай?! Наташабыт хоһоонноругар туох да мөккүөр суох, киниэнэ биһиэхэ “эталон” курдук буолар. Ырыабыт айыллыытыгар, толоруутугар кыратык санаабытын этиэхпитин сөп. Мин Наташалыын доҕордоспуппут отуттан тахса сыл буолла. 90-с сылларга Тамараны, Ангелинаны билиһиннэрбитим кэннэ, бары дьүөгэлии буолбуппут. Фатима Сайа тылларыгар элбэх ырыалаах этэ, ону иһитиннэрээри биһигини иккиэммитин ыҥырбыта. Онтон ыла сыстан, устунан бодоруһан күн бүгүҥҥэ диэри сылдьабыт. Наһаа үчүгэй чааһынай дьиэлээх, мэлдьи онно мустабыт. Хаһаайка бэрдэ.
– Кэргэттэргит хайдах сыһыаннаһалларый, төһө биһирииллэрий, ылыналларый?
– Кэргэттэрбит үксүлэрэ бэйэлэрэ эмиэ айар куттаах дьон ээ, өйдүүллэр, өйүүллэр бөҕө буоллаҕа. Тамара Попова кэргэнэ Владимир Татаринов, Саха сиригэр кинини билбэт киһи диэн суох. Иккиэн наһаа асчыт, ыалдьытымсах дьон. Фатима кэргэнэ Степан Румянцев бэйэтэ тутуу хампаанньалаах. Кини хоһоону олус сэҥээрэр, Натальялыын ити тиэмэҕэ ырытыахтарын, мөккүһүөхтэрин сөп. Фатимабыт ырыаларын бастакынан кэргэнэ видеоҕа үйэтитэр. Фатима бэйэтэ эмиэ сүрдээх хаһаайка, аһа-үөлэ элбэҕэ, туттара-хаптара түргэнэ-тарҕана. Мин кэргэним Владимир Спиридонов муусукаҕа эпэрээтэрдиир. Муусукабытын барытын кини дьаһайар. Урут Сунтаарга “Ыһыах” диэн тыыннаах бөлөххө иккиэн бииргэ сылдьыбыппыт, кини онно барабааҥҥа оонньуура. Санита Ай кэргэнин киһи барыта билэр, Эрхаан бэйэтэ ырыаһыт, ырыа айааччы. Катябыт кэргэнэ атын эйгэлээх, үлэлээх-хамнастаах эрээри, эмиэ айар куттаах киһи. Төрөппүттэрэ урут кулуупка эҥин үлэлээбит буоланнар, култууралары иһиттэн билэр. Онон бары ким кэнсиэргэ ыллыырынан, тэрээһиҥҥэ кыттарынан, ыраах гостуруолга барарынан көҥүл сылдьаллар. Оннук буолуохтаах даҕаны. Оннук өйдүүр, өйүүр тыыллаах буолан, айа-тута сырыттахпыт.
– Элбэххит да бэрт. Хас ыал аайы араас кыһалҕа баара буолуо. Оннук түгэннэргэ эмиэ бастакынан сүүрэн кэлэр ыкса дьон буоллаххыт?
– Туох эмэ буолла даҕаны, доҕордуу, дьүөгэлии дьон быһыытынан бары бииргэ буола сатыыбыт. Ким туох эмэ буоллаҕына, барытын быраҕан туран тиийэбит. Көмөлөсүһүү, өйөһүү доҕордуу дьоҥҥо баара биллэр.
– Чэ, эһиги араа-бараа буолуоххут, оттон сорохторгут эдэрдэр.
– Эдэрдэрин көрүмэ, Соня, Катя, Юлиана үһүөн даҕаны оттомноох, дьоһуннаах, олоххо көрүүлэрэ кимнээҕэр да мындыр буолааччылар. Билэллэрэ-көрөллөрө элбэҕэ, ыырдара киэҥэ, үксүгэр бэйэбитигэр сүбэ-ама буолааччылар. Наһаа үчүгэй кыргыттар, өйдөрүнэн-санааларынан, айар-тутар дьоҕурдарынан, билиилэринэн-көрүүлэринэн таһыччылар. Дьиэлэригэр-уоттарыгар даҕаны хаһаайка, кэргэн, ийэ быһыытынан уратылар. Сонялаах Катя элбэх оҕолоох ийэлэр, түөртүү уоллаахтар. Юлиана-Дьүрүйээнэ кыыһа оҕолонон, эдэр эбэ буолла.
– Бу бырайыаккытынан улуустарга сылдьааччыгыт дуу?
– Хамсык иннинэ Сунтаарга баран кэлбиппит. Чугас улуустарга сылдьааччыбыт. Сүрдээх истиҥник көрсөөччүлэр. Ангелинабыт “Сахам сирэ” диэн ырыатын иннибитигэр былаах курдук тута сылдьабыт.
Дьахтар дьоло
– Людмила, көрдөҕүм аайы кэмҥинэн сылдьар курдуккун, саас ылбат диэн маны этэллэрэ буолуо. Мэлдьи кэрэ, эдэр сылдьарга туох кистэлэҥнээххиний?
– Ыллыыр киһи кырдьыбат дииллэр дии. Мэлдьи ыллыы сылдьар буолан, ис туругум сырдык, ыраас. Ырыа бэйэтэ киһини киэргэтэр ээ. Дьоҥҥо көстөр киһи быһыытынан бэйэбин көрүнэ, харыстана сылдьар буоллаҕым. Таптыыр, тапталынан сыдьаайа сылдьар киһини саас эмиэ ылбат быһыылаах. Олоҕу таптыыр, олоҕуттан астынар эмиэ тугу эрэ этэр буоллаҕа. Дьиэ кэргэммэр, дьүөгэлэрбэр, айар үлэбэр табыллыбыппынан, олохпор дьоллоохпун дэнэбин.
– Дьол диэн тугуй? Хайдах киһи дьоллоох курдук сананарый? Сорох дьон дьол – түгэннэртэн турар дииллэр, оннук дуо?
– Мин санаабар, дьол түгэннэртэн турар. Ырыа айдыҥ – дьоллооххун, оҕолоннуҥ – дьоллооххун, сылы быһа үлэлээбит бырайыаккын бүтэрдиҥ – эн саҕа дьоллоох киһи суох. Олохпутугар итинник кэрэ түгэннэр баар буоланнар, хас биирдии киһи бэйэтин дьоллоох курдук сананар.
– “Дьахтар – кистээн дьоллоох” диэн Сайа хоһоонугар эппит. Маны эн хайдах ылынаҕыный?
– Эр киһититтэн да, дьахтарыттан да тутулуга суох, киһи барыта бэйэтин иһигэр иэйиилээх, айар буоллаҕына онтуттан дьоллонор. Хоһоон суруйдаҕына, ырыа айдаҕына дьоллонор. Төһө да ыарахан олохтоох, сылаалаах үлэлээх буолбутун иһин, дууһата, сүрэҕэ иэйиигэ ыллардаҕына, иһигэр дьоллонор. Онтун таһыгар биллэриэ да суоҕун сөп. Киһи мэлдьи дьоллоох буолбат. Киһи олоҕун усталаах туоратыгар араас түгэн тахсар. Сороҕо хомолтолоох, таҥнарыылаах, сүтүктээх да буолуон сөп. Сороҕор үөрэххэ киирэн, тапталы билэн, оҕолонон, сиэннэнэн дьоллоноллор.
– Сорох соҕотох, кинини ким даҕаны өрүһүйэ сүүрэн кэлбэт. Киһи санаарҕабылы хайдах киэр кыйдыахтааҕый, тууйуллууттан хайдах тахсыахтааҕый?
– Киһи-киһи араас. Мин, холобур, төһө даҕаны хомолтолоох түгэн буоллар, аһарынан иһэбин, ыытан кэбиһэбин. Хайдахтаах да балаһыанньаттан сатаан тахсыахха, дууһаҕар хонноро сыппакка, кый ыраах ыытан кэбиһиэххэ, үчүгэйи, сырдыгы көрө сатыахха наада. Мин чэпчэкитик аһарынабын. Син биир хара кэннэ үрүҥ кэлэрин курдук, туох эрэ үчүгэй кэлиэхтээх диэн, эрэл баар буолуохтаах.
– Дьахтар хайаан даҕаны эригэр эркин курдук эрэнэн санныгар өйөнүөхтээх дуу, эбэтэр бэйэтэ эмиэ быһаарыы ылыахтаах дуу?
– Дьахтар бэйэтэ, төһө даҕаны кыахтаах, тутулуга суох курдук буоллар, син биир кимиэхэ эрэ өйөнө түһүөн баҕарар. Хайдах бары Кыыс Ньургун курдук буолуохтарай?! Барыны-бары сатыыр, ким да өйөбүлүгэр наадыйбат, бэйэтэ кыахтаах, дьоллоох курдук тутуннар, иһигэр син биир туох эрэ тиийбэт, күүстээх илиигэ, өйөбүлгэ, баһыйыыга наадыйар. Ханнык баҕарар дьахтар оннук. Сорох эр дьон дьахтар мөлтөҕүн, намчытын биллэхтэринэ, ордук көмөлөһүөхтэрин, бүөбэйдиэхтэрин баҕараллар.
– Уопсайынан, эр киһи хайдах дьахтары ылынарый?
– Күүстээх эр киһи айылҕатынан даҕаны дьахтарга көмөлөһө, кинини көрө-истэ, атаахтата сылдьыан баҕарар. Дьахтар аһара барытын бэйэтэ быһаарар, баһылыыр оруолу ылар буоллаҕына, эр киһи “най” баран хаалыан, олох даҕаны “сытынан” кэбиһиэн сөп. Ол иһин дьахтар төһө даҕаны эриттэн ордук булугас, сытыы, өйдөөх, таһыччы баһыйар да буоллар, биирдэ эмэ “мөлтөх дьахтар” буоларын биллэриэхтээх, бас бэриниэхтээх, кыратык мөлтүү түһүөхтээх. Ханнык баҕарар эр киһи оннук дьахтары ытыс үрдүгэр сырытыннара, өйүү-убуу сатыыр.
– Сорох дьахталлар эрдэригэр барытын бэлэмнээн биэрэллэр, бэлэмҥэ сырытыннараллар. Оттон эн бэйэҥ хайдаххыный?
– Эрим 90-с сыллартан бүөрүнэн ыалдьан, нэдиэлэҕэ үстэ диализка сылдьар. Онон киниэхэ усулуобуйа оҥорон биэрэбин. Олорбуппут отучча сыл буолла. Онтун быыһыгар үлэлиир, ыалдьабын диэбэт. Үлэ диэн баран муннукка ытаабыт киһи, үлэтигэр олус бэриниилээх. Куораттан ханна да барбат, онон син биир ыарахан буоллаҕа. Иккиэн бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэбит, өйөһөбүт, ол иһин тапсан олорор буоллахпыт. Санаата олус күүстээх.
– Хас оҕолооххутуй? Ийэ быһыытынан хайдаххыный? Оҕолоргун, күтүөттэргин кытта төһө иллээххиний, өйдөһөҕүнүй?
– Уолум Сунтаар Күүкэйигэр олорор, кулуупка үлэлиир. Кыыһым оскуолаҕа учууталлаабыта, билигин оҕолонон олорор, манна баар. Мин ырыаларбын сыаналыыр, таҥаспар-саппар тугу кэтэрбин кытары сүбэлиир. Уолум, муусукаҕа сыһыаннаах буолан, эмиэ сыана быһар, арыт кириитикэлиэн сөп. Биир кыыһым, үөрэҕин бүтэрэн баран, Москубаҕа барбыта, онно олохсуйан олорор. Күтүөттэрбэр, уопсайынан, уолаттарга аһара үчүгэйбин. Ийэм эмиэ оннук этэ. Уолаттары кытары түргэнник өйдөһөбүн, уопсай тылы булабын. Оттон кыргыттарым иккиэн миэхэ дьүөгэ курдуктар. Барытын сүбэлэһэн оҥоробут.
– Искэр тута сылдьаргын бастаан кыргыттаргын кытта үллэстэҕин дуу, дьүөгэлэргин кытта дуу?
– Аан бастаан дьүөгэлэрбин кытта үллэстэбин. Наташабар кэпсиибин. Кыргыттарбын онно-манна булкуйбаппын. Ийэ син биир оҕотун харыстаан эбитэ дуу, ис туругун кистиир. Дьиҥэ, хомолтобун ыһа-тоҕо кэпсии сылдьыбат сабыылаах майгылаахпын, испэр тутабын быһыылаах. Онтон ыытан, аһарынан кэбиһэбин.
– Людмила, аһаҕас кэпсэтииҥ иһин махтал. Киһи эрэ бары аһыллыбат, буолаары буолан, “сабыылаах” киһи.
