Саха АССР төрүттэммитэ 100 сыллаах үбүлүөйэ өрөспүүбүлүкэбитигэр киэҥник бэлиэтэннэ. Ити кэм устата биһиги улууспут эмиэ олус балысханнык сайынна. Ордук кэлин сылларга үрдүк күүрүүлээх уот тардыллан, суол оҥоһуллан, аспаалланан, сорох нэһилиэккэ гаас ситимэ тардыллан, ыалларга күөх уот умайан, түргэн интэриниэт ситимэ холбонон, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээччилэргэ сайдалларыгар, ыччаттар үлэлээх буолалларыгар араас субсидиялар көрүллэн, көмө оҥоһуллан, элбэх социальнай хайысхалаах бөдөҥ объектар тутуллан о.д.а.
Бу Саха сирин 100 сыллаах устуоруйатын кэмигэр кырата 50-ча сыл олус ситиһиилээхтик үлэлээбит чулуу дьоммут билигин сааһыран, күүстээх үлэттэн туораан, дьиэлэригэр олороохтууллар. Биһиги бүгүҥҥү олохпут акылаатын, дьиэбит өһүөтүн түһэрсибит хоһуун-хоодуот дьоммутун умнуо суохтаахпыт. Кыалларынан көрө-истэ, көмөлөһө сылдьыахтаахпыт.
Горнай улууһун олохтоохторо олус ытыгылыыр, соторутааҥҥа диэри киэн тутта ааттыыр, сөҕөр-махтайар үлэһиттэринэн Бэрдьигэстээх олохтооҕо Захар Егорович Павлов этэ. Кини туһунан өрөспүүбүлүкэбит биллэр суруналыыстара хаһыакка, араадьыйаҕа, тэлэбиидэнньэҕэ сырдаппыттара. Мин да бэрт элбэхтик хайҕаан, Саха сирин, улууһум бэчээтигэр таһаартарбытым. Бу чулуу үлэһиппит дьонугар-сэргэтигэр анаабыт үлэлэрэ, интэриниэт ситимигэр киирэн, Арассыыйаҕа, аан дойдуга тиийэ тарҕанан, көстөн Горнайбыт улууһун ааттата турдахтара.
Ааспыт үйэ 60-70-80-с сылларыгар З.Е. Павлов бастыҥ сыбаарсык буолан, сопхуос саҕана отделениелары кэрийэ сылдьан, илии үлэтин чэпчэтиигэ, элбэх сонун хамсааһыннары киллэрбитэ. Сантехник-сыбаарсык биир үтүө, кэскиллээх дьарыга – саҥаны айыы, бастыҥы олоххо киллэрии, тарҕатыы. Дьэ, ити кини саҥаны айыылара тарҕанан, улуус, өрөспүүбүлүкэ дьонугар-сэргэтигэр туһалаабыттара үгүс. Захар Егорович рационализатордыы элбэх этиитэ регистрацияламмыта, аналлаах дастабырыанньалаахтар.
Кини сэбиэскэй кэмҥэ оҥорбут, айбыт үлэлэриттэн сороҕо диэххэ сөп. Ол саҕанааҕы үчүгэйдик ааҕар-суоттуур экэнэмиистэр түмүктээһиннэринэн, кини саҥаны айыыларын экэнэмиичэскэй көдьүүһэ, 1991 сыллааҕы сыананан аҥаардас биир сылга 1952 тыһ. солк. тэҥнэһэр эбит! Ол да иһин рационализаторбытын Саха сирэ эмиэ билиммитэ. 1991 с. куонкуруска ситиһиилэнэн, “Саха сирин бастыҥ рационализатора” диэн аат иҥэриллибитэ ону туоһулуур.
Кини ол саҕанааҕы дьарыга барыта, үлэ оҥорон таһаарыытын үрдэтии, себестоимоһы намтатыы буолан, үрдүктүк сыаналанара. Дэлэҕэ сопхуос сорох үлэһиттэрэ: “Сахаара суох тыраахтар сүүрбэт, от оттоммот, хотоҥҥо сүөһү киирбэт, саҥа дьиэ буруота унаарбат”, – диэн этиэхтэрэ дуо?! Ити кэмҥэ Маҕараска, Өркө, Аһымаҕа 80 ыал дьиэтигэр ититэр ситими тардыбыта билигин да туһалыы турдахтара... “Техпомощь” массыынанан нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан, түүннэри-күнүстэри айаннаан суһал көмө оҥороллоро, сороҕор оччотооҕу куһаҕан суолга массыынаҕа утуйан, хонон ыла-ыла отделениеларга айанныыллара, алдьаммыты-кээһэммити тута оҥоро охсоллоро...
Оччотооҕу салалта биллиилээх сантехник-сыбаарсыгы, рационализаторы “үтүөлээх рационализатор” аатын иҥэрэргэ, хадатаайыстыба түһэрбиттэрэ да, тоҕо эрэ ууга тааһы бырахпыт курдук сүппүтэ...
Сахаттан бастакы ретро-массыына оҥорооччу
Кэлэр-барар үлэттэн сыыйа туораан баран, Захар Егорович, араас моһолго түбэспит массыыналары оҥорон, омук массыыналарыгар кытта саҥа олоҕу төнүннэрэн, чахчы да, көмүс илиилээх уус диэн ааттанар. Оттон кэлин атын улуустартан былыргы массыыналар дьардьамаларын булан, тиэйтэрэн аҕалтаран хастыы эмэ массыынаттан оҥорбут ретро авто-массыынатын ахсаана 25 буолбут. Киһи сөҕөрө – бары тута собуоттанан сүүрэллэр!!! Урукку матасыыкыллары улууска эмиэ манна эрэ көрүөххүт. Билигин олор анал сарайданан, тиэхиньикэ мусуойун быһыытынан, дьон-сэргэ көрүүтүгэр тураллар. Атын сиртэн кэлээччилэр маны быһа ааспаттар. Ордук сайыҥҥы кэмҥэ. Горнайга хайдахтаах курдук, сэдэх дьарыктаах, көмүс илиилээх киһи баарын сөҕө-махтайа биир дойдулаахтарыгар кэпсииллэр.
Улуус, Бэрдьигэстээх олохтоохторун биир киэн туттуулара – Захар Егорович уола Георгийдыын Т-34 тааҥканы оҥорон, Кыайыы болуоссатыгар туруорбуттара. Бу барыбытыгар өрө көтөҕүллүү, Улуу Кыайыыга сүгүрүйүү дьоллоох кыымын сахпыта. Ат сүүрдүүтүгэр анаан оҥорбут стартыыр ыстаныага – өрөспүүбүлүкэҕэ биир үчүгэйдэрэ. УАЗ массыынаны үрдүк, туохтан да иҥнибэт гына кэтит көлүөһэлээн оҥорон сүүрдүбүттэрэ, билигин оннуктар сир-дойду ахсын киэҥник тарҕаннылар. Дьэ, итинник Захар Егорович улууһугар үтүөтүн элбэҕи холобурдуу туруохха сөп. Инники өттүгэр элбэх да былааннааҕа...
Ыарахан ыарыы, тэллэй сиэбит дьиэтэ
Ону баара былырыын ыарахан ыарыыга эмискэ оҕустаран, суорҕан-тэллэх киһитэ буолаахтаабыта. Куоратынан-тыанан элбэхтик эмтэнэн, үрүҥ халааттаах аанньаллар көмөлөрүнэн билигин арыый аматыйан, кэргэнин көмөтүнэн, дьиэ иһигэр сыҕарыйар. Санаата бөҕөх, хайаан да хаамыахтаахпын диир...
Мин ааннарын тоҥсуйан дьиэ иһигэр атыллыыбын. Киирэн истэхпинэ, кэргэнэ Любовь Петровна утары кэлэн: “Сэрэнэн үктэн, муостабыт сытыйан, тэллэй сиэн иэдэйэн турар”, – диир. Кырдьык да, муоста түспүт, хамныы, тыаһыы турар, дьөлө да үктэниэх курдук буолаахтаабыт. Уруккуну-хойуккуну өр кэпсэттибит. Бэркэ болҕойдоххо, Сахаар саҥатын киһи истэр.
Бу улуус сайдарыгар ураты үтүөлээх дьон, кырдьар саастарыгар дьиэлэригэр-уоттарыгар олус уустук балаһыанньаламмыттар. Дьиэлэрин бэйэлэрэ маһынан оттуналлар. Любовь Петровна сылтан ордук кэргэнин бүөбэйдэһэ сылдьар. Кини уһун кэмҥэ Бэрдьигэстээх кытыы оҕо саадтарын сэбиэдиссэйинэн үтүө суобастаахтык, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээн, бары уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттан, Бэрдьигэстээх нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо буолбута. РФ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕин ситимин, үлэ, уус-уран самодеятельность бэтэрээнэ.
Олус ыарахан. Хата, онно оҕолоро өрүү күүс-көмө буолаллар, көмөлөһөллөр, илдьэллэр-аҕалаллар, мастарын эҥин тиэйтэрэллэр, хайыталлар, киллэрэллэр.
Хаһан да кырдьыы, кыаммат буолуу кэлиэ суоҕун курдук, бэйэ иннин көрүммэккэ хаалбытыттан Сахаар, дьэ, билигин кэлэн курутуйар. Кэргэнэ төһөлөөх эттэ, көрдөстө этэй?! “Саатар тиэргэммитигэр кыра дьиэ туттубут киһи эбэтэр дьиэни өрөмүөннэтиэххэ баара” диэн. Суох, Сахаар ону истэрэ кэлиэ дуо?! Үлэлээн харчы буллар эрэ, барытын эргэ тиэхиньикэлэри атыылаһыыга, оҥорууга, сэдэх саппаас чаастарын Арассыыйа араас куоратыттан тиийэ сакаастаан ыарахан сыанаҕа атыылаһыыга ыытара. Любовь Петровна миэхэ биир кэпсэтиигэ дэлэҕэ этиэ дуо: “Харчыбыт барыта о-оол тимирдэри атыылаһыыга барар...” – диэн.
Дьиҥэр, Сахаар олоҕо барыта дьонун-сэргэтин, кэлэр кэскил туһугар ананна. Кини соторутааҥҥа диэри «бэйэм кэннэ хайаан да туох эрэ үйэлээҕи, ааппытын-суолбутун үтүө тылынан ааттатары, ыччаттарбытын патриоттуу тыыҥҥа иитиигэ көмөлөөҕү оҥоруохтаахпын” диэн, сырдык ыра санааны тутуһан айбыта-туппута барыбытыгар хаһан да сүппэт, сотуллубат үтүө өйдөбүнньүктэр буоллахтара.
Хайдахтаах курдук үөрүүлээх этэй, Кыайыы күннэригэр буолар параакка, Захар Егорович саллаат пуорматын кэтэн, Берлиҥҥэ өстөөхтөрү сөһүргэстэппит Улуу Кыайыы былааҕын үөһэ тэлимнэтэн, сэрии саҕанааҕы массыынатын ыытан киирэрэ. Оҕо аймах, ыччат, саастаах да дьон ол тула тоҕуоруһара. Кини сыралаһан оҥорбут тааҥката Бэрдьигэстээх биир историческай миэстэтигэр тэҥнээх буолла дии. Оттон ити 25 ретро-массыыналара Горнайы, кини үлэһит, талааннаах дьонун өр кэмҥэ ааттата, мусуой быһыытынан ситэн-хотон ыччаттарбытын, атын сиртэн кэлэр туристары ыҥыра-угуйа туруо.
Бэҕэһээҥҥи хомолто, бүгүҥҥү кэмсинии...
...Кинилэртэн 100-чэкэ миэтэрэни кыайбат сиргэ, саҥа хочуолунай тутуллубутугар үөрбүттэрэ аҕай, дьэ, кэмниэ кэнэҕэс дьиэбитин ититэр ситимҥэ холботуохпут диэн. Ону баара, бырайыага сатаммакка, туга эрэ табыллыбакка дуу, аҕыйах ыал, ол иһигэр Сахаардаах, арыыланан хаалбыттара олус хомолтолоох этэ.
“Баҕар, иккиэммит уһун сыллаах улууспут туһугар үлэбит сыаналанан, бу дьиэбит аттыгар саҥа тутуллан үлэҕэ киирээри турар үстүү этээстээх сэттэ таас дьиэлэртэн биир эмэ кыбартыыра биэриэххит дуо?” – диэн көрдөспүттэрэ. Сокуон ону көҥүллээбэтэ биллэр буоллаҕа, хаарбах туруктаах дьиэлээхтэргэ ахсаанынан суоттанан тутулуннаҕа. Оттон, дьиҥэр, кинилэр эмиэ хаарбах дьиэлээхтэр эбээт...
Онон сокуоҥҥа туох эмэ уларыйыы киирэн, маннык хаарбах туруктаах чааһынай дьиэлээх, норуот хаһаайыстыбата сайдыытыгар үтүөлээх, олорор усулуобуйалара уустугурбут кырдьаҕастары дьиэлиир-уоттуур туһугар, анал үлэ барара наада быһыылаах.
Үлэ бастыҥа умнуллуо суохтаах
Саха АССР 100 сыллаах үбүлүөйэ тигинээн-таҕынаан аастаҕа. Сыл саҕаланыытыгар нэһилиэктэр, тэрилтэлэр аайы аҕа саастаах дьон, “биһиги ахтыллар-сананыллар сылбыт кэллэ” диэн үөрээхтииллэрэ. Ама ол хайаан омнуоланыай?! Санааларыгар эрэнэ күүттэхтэрэ аҕай дии...
Сопхуос да саҕана ураты аатырбыт, былырыыҥҥа диэри тус бэйэтин үлэтинэн, мындырынан мээнэ киһиэхэ тэҥэ суох, Саха сиригэр эрэ буолбакка, Бүтүн Арассыыйаҕа тиийэ киэҥник сураҕырбыт Захар Егорович Павловка урут кытта туруорсулла сылдьыбыт, “СӨ үтүөлээх үлэһитэ” ааты иҥэрэр кэм өссө да кэлэ илигэ буолуо дуо? Төһөлөөх элбэх үтүөнү, кэлэр кэм ыччаттарыгар наадалааҕы оҥордо!!! Бу үбүлүөй киһи үйэтигэр биирдэ эрэ буолар.
Уһуннук үлэлээбит, Сахабыт сирин, улууспутун туругурдуспут чулуу дьоммутун, ытык кырдьаҕастарбытын нэһилиэктэртэн ыҥыран, мунньан махтанар, бүгүҥҥү ыччаттарга анаан сүбэлэрин, баҕа санааларын истэр, үлэлэрин сыаналыыр, сылаас тыллары аныыр, түмэр, бүгүҥҥү кэм сиэринэн чиэстиир улахан тэрээһин, үөрүүлээх мунньах улууспутугар тоҕо эрэ ыытыллыбата? Кинилэртэн сорохторо күннэтэ мөлтөөн, ыарытыйан, бу Сахаардаах курдук балаһыанньаланан иһэллэр.
Били, норуот бэйиэтэ Бүөтүр Тобуруокап бэргэнник эппитин санаан ылабын: “Уонна хаһан...”
Маннык чулуу дьон билиҥҥи көлүөнэҕэ, кэлэ илик кэнчээри ыччаттарга үйэлэргэ үтүө холобур буолуохтаахтар. Тус бэйэлэрин үлэлэринэн, ким баҕарар киэн тутта кэпсиир, сырдатар олохторунан.
Саҥа үүммүт сылы Ил Дархан А.С. Николаев Үлэ сылынан биллэриитэ, үйэлээх саастарыгар үлэни өрө туппут аҕа саастаахтарбытыгар болҕомтону күүһүрдэрбитин, тоҥуй сыһыаны тосту уларытарбытын эрэйэр.
Суруллубукка эбии эттэххэ
Эрэдээксийэҕэ «Бэрдьигэстээх нэһилиэгэ” МТ баһылыга А.Г. Аргунов СӨ Ил Түмэнин дьокутаата Г.Н. Алексеев, СӨ Ытык сүбэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.М. Яковлев, Горнай улууһун бочуоттаах олохтооҕо Е.С. Михайлов хаарбах дьиэ бырагырааматынан Бэрдьигэстээххэ тутулла турар саҥа таас дьиэлэртэн З.Е. Павловка хайдах эмэ кыбартыырата биэриэххэ диэн көрдөһүүлэригэр эппиэтэ кэлбитэ. Чааһынай дьиэлээхтэр бу бырагырааманан хабыллыбаттарынан, З.Е. Павловка бу дьиэлэртэн кыбартыыра бэриллэрэ сатаммат эбит. Бэрдьигэстээххэ чааһынай бас билиигэ баар хаарбах дьиэлэр оннуларыгар саҥа дьиэ тутуу бырагыраамата суоҕунан, саҥа дьиэ бэриллиитэ суоҕун кэриэтэ дэммит. Сурук “Захар Егорович балаһыанньатын өйдөөн уонна ылынан “Бэрдьигэстээх нэһилиэгэ” МТ аатыттан федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ көрбүт үбүнэн тутуллар дьиэлэртэн атыылыыр хаһаайыннары булан, этии киллэрэн, З.Е. Павлов дьиэ кэргэнигэр атыылыылларыгар этиэхпитин сөп. Инники өттүгэр улуус дьаһалтатын кытта биир ситимнээхтик үлэлээн Захар Егорович дьиэтин саҥардан биэриигэ, өрөмүөн үлэтин ыытарга туруорсуохпут” диэн түмүктээх. Ити аата атыылыыр киһи көһүннэҕинэ, Павловтар улахан кирэдьиит ылан атыылаһыахтарын сөп. Баан хабалатыгар киирии туһугар эмиэ эрэй. Ол эрээри Үлэ сылыгар улуус, өрөспүүбүлүкэ туһугар күүһүн харыстаабатах үлэ бастыҥа Захар Егорович баҕата туолан, толору хааччыллыылаах кыбартыыраланыа, ыарахан ыарыы охсуутуттан өрүттэн туран, салгыы үлэлиэ-хамсыа диэн эрэнэ хаалабыт.
Владимир Степанов.
