Лөкөй От - саха итэҕэлин тутуһар отоһут

Күһүн бэрт дьикти дьарыктаах, айылгылаах киһини, сахалыы аата Лөкөй От Туол Уй диэн отоһуту, көрсүбүтүм. Эмчиппин диэччи ортотугар араас дьон баарынан, бу эйгэни соччо сэргээбэппин. Оттон киниттэн сүһүөх мааһын ыларбар саха итэҕэлин тутуһан мааскын илии таһынан эбэтэр иһинэн туттаргын, ханнык күүстэртэн бу маас эмэ тиийэрин көр­дөһөргөр тиийэ үөрэтэр. Күн аайы бэйэтэ суруйбут алгыһын ыытар. Ылбыт маастарым чахчы туһалаатылар. Ол иһин бу ураты отоһут туһунан суруйарга сананным.

Отоһут Лөкөй От Туол Уй оту хомуйан атыылыыр “кэмэрсээн” буолбатах. Киниттэн “бүөр, быар, сүһүөх эбэтэр тымыр мааһа баар дуо, сыаната хаһый?” диэн ыйытан “биллибэт састааптаах” мааһы ылбаккын. Кини бастаан хайаан да быраас эн ыарыыгын быһаарбыт диагноһын көрдүүр. Онно олоҕуран, Саха сирин ханнык ото, туох бэссэстибэлэрэ, элэмиэннэрэ ыарыыгар эмтээх буолуохтарын ааҕан-суоттаан мааһын састаабын оҥорор. Ол аата, кини мааһын эмэ эйиэхэ эрэ туһалыыр. Лөкөй От маастарын хайдах оҥо­рорун, туох үүнээйилэр сүмэ­лэрин ылыахтааҕын туһу­нан информацияны чараас эйгэттэн түүлүнэн тиэрдэллэр диир.

Маастарын оҥоруутун “антинаучнай”, “мааһа дьоҥҥо буортулааҕа буолуо” диэҕи үрдүк үөрэхтээх, урут аптека арыйа сылдьыбыт, эмп-томп оҥоһуутун, мэдиссиинэни билэр, өйдүүр. Кини мааһын элбэх киһи туһаммыт, эмтэммит, үтүөрбүт. Биир үтүө майгыта: эмтэммит дьонун бэйэтиттэн араарбакка, бассаабынан сибээстэһэр, быраас курдук доруобуйаларын туругун ыйыталаһа сылдьар. Ити кини эмчит быһыытынан аатын, репутациятын үрдүктүк тутарын туоһута буолара чахчы. Арассыыйа эмчиттэрин кэнгириэһиттэн “Арассыыйа эмчитэ” диэн докумуоннаах. Кэнгириэскэ тиийбит отоһут соҕотох эбит.

Өбүгэлэрин ыйааҕынан эмчит, отоһут буолар аналын улахан тургутууну ааһан, өр сыл көрдөөн булбут. Ол туһунан кэпсээнэ сирдээҕи олох уонна көстүбэт чараас эйгэ икки ардынан, киһи итэҕэйиэн да итэҕэйимиэн да курдук, сырытыннарар умсугутуулаах.

Бырамыысыланнай улууска

... Отоһут суолугар үктэниитэ хантан саҕаламмытын кэпсииргэ эдэригэр бырамыысыланнаска үлэлии сылдьыбытыттан саҕалыахха сөп.

Лөкөй От: “Бырамыысыланнас баар сиригэр 30-ча сыллааҕыта экология туруга олох мөлтөҕө. Сири сүргэйии ыар сытыттан, быылтан төбөҥ куруук дыҥ буолар, уобарастаан эттэххэ “зомби” курдук сылдьаҕын. Ол сылдьан, оччолорго тугун кыайан тойоннообот, бэрт дьикти араас түүл бөҕөнү түһүүрүм. Ордук биир түүлү хат-хат элбэхтэ көрбүтүм. Түһээтэхпинэ, аэропорка сатыы тиийбиппин, бүүс-бүтүннүү күп-күөх оттоох хонуу, мин онтон сөмөлүөт буолан көтөн тахсабын. Сапсына сырыттахпына, икки илиибэр куорсуннар үүнэллэр. Ыттар үрэ-үрэ эккирэтэн иһэн, хаалан хаалаллар...

Түүлбэр наар күөх оту көрө­рүм, сахалыы эйгэни олус ахтарым. Киин Саха сиригэр кэллэхпинэ, хайаан да, анаан-минээн күөх оттоох хонуунан өр хаамарым. Эбэ Хотун салгына үчүгэйи-ин, төбөм ырааһыран, чэпчээн, олох арыллан хааларым.

Дьокуускайга көһөн кэлиэм биир сыл иннинэ биир түүлбэр Эбэ үрдүнэн хотой буолан көтөн кэллим. Ол Айыым арыаллаан манна аҕалбыт диэн тойоннуубун.

Айылҕата уһуктуута

Биир кэм Лөкөй От Дьокуускайга аптека тэринэ сылдьыбыт. Ол тухары дьикти түүл бөҕөнү түһүүрүм диир. Айылҕалаах дьону анаан булан, түүллэрин кэпсээн тойонното сатаабыт. Элбэх киһи “эн айылҕалаах эбиккин” диэбит.

– Ити айылҕалаах диир дьонуҥ эн айылҕалааххын тугунан билэллэр?

Лөкөй От: “Айылҕалаах киһи энэргиэтикэтинэн, вибрациятынан биллэр эбит. Биир айылҕалаах саха кыыһа миэхэ: “Эйигин 37 сааскар талларбыттар. Ону эн биисинэс өттүгэр барбыккын, өссө биир кыаҕы биэриэхтэрэ, оччоҕо өбүгэлэриҥ суолларынан барыаххын наада, толорботоххуна, бэйэҕиттэн бэйэҥ кэмсинээр”, – диэн кытаанахтык сэрэппитэ. Мин ол хайдах өбүгэлэрим суолларын булуохтаахпын билбэппин. Айылҕалаах элбэх киһи эмиэ бары “арыллыаххын наада” диэбиттэрэ.

Дьокуускайга Монгуш диэн экстрасенс кэллэҕинэ, саха экстрасенстара баран кини сэминээригэр, үөрэҕэр, массааһыгар үөрэнэллэр. Кинини көрсөөрү тиийдим. Ону эттэ: “Өбүгэлэриҥ санныгар олорсо сылдьаллар”. Эргим-ургум көрдөхпүнэ, туох да суох. Монгуш: “Кинилэр эйигиттэн туйахпытын хатарбат диэн хоргуппуттар”, – диэтэ. “Айылҕаҕын уһугуннарыаххын баҕарар буоллаххына, биир эмэ дүҥүрдээх ойууну булаҥҥын уһуй диэн көрдөс-ааттас, өбүгэлэриҥ аартыктарыгар киирдэххинэ, суолуҥ арыллыа” диэн сүбэлээбитэ. Дүҥүрдээх билэр ойууммар баран кэпсээбиппэр “Монгуш хайысхаҕын эттэ дуо?” диэн ыйытта. “Суох” диэбиппэр: “Эппитэ буоллар, судургу буолуо этэ, дьэ оччоҕуна туох буоларгын бэйэҥ көрдөн”, – диэтэ.

Бастакы эмтэнээччи

Лөкөй От: “Ол сырыттахпына, сайын барахсан кэллэ, айылҕаҕа таҕыстым, ону кытта от-мас эҥин бэйэлээх минньигэс сыта олох эппин-сииммин курдары ааста. Онно “оо, бу отунан дьарыктаныахтаах эбиппин” диэн өйдөөтүм. Сибэкки хомуйдум. Хаһан да көрбөтөх сибэккилэрим. Сибэкки, от ааттарын үөрэтэн бардым. Биир көрбүөччүгэ эрийбиппэр “отунан дьарыктаныахтаах эбиккин, өбүгэлэриҥ үөрэн, оһуокайдыы сылдьаллар” диэтэ. Онтон ыла от хомуйан барбытым. Бастакы сыл оту бэйэтинэн атыылыыр этим да, дьон мээнэ ылбаттар. Онтон биир сарсыарда “маас оҥоруохтаах эбиппин” диэн түһээн уһугуннум. Хайдах оҥоруохтаах састаабым төбөбөр баар. Оттоох хоруопкаларбын арыйталаан наадалаахпын барытын буллум. Сүһүөх ыарыытыттан биир кыра бааҥка маас оҥордум. Ити кэмтэн ыла маас оҥорорбор күн тахсыаҕыттан киириэр диэри кэмҥэ оҥоруохтаахпын диэн быраабыланы хайаан да тутуһабын. Оччолорго сиһим, моонньум, сүнньүм ыалдьар этилэр. Мааспын боруобалаан, бастаан бэйэм ыалдьар сирдэрбин иҥиэр диэри имэрийэн сотуннум. Биир хонугунан ыарыыта сүтэн хаалла.

Эр ылан, бассаабынан “Саха сирин эмтээх отторуттан маас оҥоробун” диэн биллэрии ыыттым. Бастакынан 80-тан тахсыбыт, сиһэ ыалдьар биир эмээхсин ылыам диэбитигэр тиийдим. “Кэлбиччэ, эмтээ” диэтэ. Хайыахпыный, сиһин илбийэн баран, “сууланан сыт” диэтим. Сарсыарда бассаабынан “үчүгэй эбит, өссө эмтэнэбин” диэтэ. Үс күн соппутум кэннэ, эмтэнээччим туран, сүүрэн хаалбыта.

Өбүгэлэр көмөлөрө

Байдам уонна Сыдьаайа диэн Чурапчы дьоно киһи Орто дойдуга төрөөн олорон, сиртэн тирэхтээх буолуохтаах диэн ис хоһоонноох биир нэдиэлэлээх саха итэҕэлин үөрэҕин үөрэтэллэр. Наһаа үчүгэйдик үөрэтэллэр, киһи билбэтин сүрдээх элбэҕи ылар. Бу үөрэхтэн астынным аҕай. Байдам айылҕалаах дьону таайан билэр эбит, “миэхэ бу нэдиэлэҕэ уһулуччу талааннаах дьон кэлбиккит” диэн таайтаран эппитэ.

Салгыы Охонооһой Федоров уһуйар оскуолатыгар үөрэниэхтээхпин да, төлөбүрүн уйуммакка, сыл курдук кыайан үөрэммэтим. Арай сайыныгар куорат устун айаннаан истэхпинэ, биир джип кэннинэн тахсан массыынабын саайда. “Хайдах буолбут киһигиний, көрбөккүн дуо?!” – диэн хаһыы­таабытынан таҕыстым. Арай көрбүтүм – Охонооһой илэ бэйэтинэн турар! Соһуйдум аҕай. Хата, киһим, миигин билэн, эмиэ үөрдэ. ГИБДД-лары ыҥырбатым, “ыксыы сылдьабын, киэһэ эрийиэҕим” диэн баран бардым. Көрбүөччүбэр эрийэн, “ити тугуй?” диэн ыйыттым. “Өбүгэлэриҥ кыайан үөрэммэккэ сылдьыбыккын бэйэлэрэ тиксиһиннэрдилэр” диэтэ. Охонооһойго “дьыалала­һымыахха, мин эйиэхэ үөрэ­ниэм” диэбиппэр, эмиэ үөр­дэ. Үөрэнэрбитигэр бары айыл­ҕалаах дьон кэлбиттэр этэ. Онно олорон, биирдэ олох хайдах эрэ мэй-тэй буолан хааллым. Кэлин санаатахха, этим-сииним миигин аһылларга бэлэмнээбит эбит.

Арыллыы дьикти устуоруйата

Лөкөй От арылларыгар Сунтаар Кириэстээҕэр Кыыс Хайатыгар бара сылдьыбыт. Ол айана, кырдьык, сир уонна чараас эйгэ икки ардынан мүччүргэннээх сырыы буолбут. Кинини арыйа илдьибит айылҕалаах дьахтар аара суолга арааһы көрдөрөн муокастаабыт. Ол дьахтара кэлин өлбүт эбит, онон Лөкөй Оту ким сорудаҕынан дуу эбэтэр бэйэтэ тоҕо тыыппытын дуу билбэт. Кэлин айылҕалаах доҕотторо: “Айанныаҥ иннинэ “баран эрэбин” диэн көмө көрдөөбүтүҥ буоллар, барсыма диэхтээх этибит да, көмөҕө наадыйбатаҕыҥ, биһиэхэ киһи көрдөһүүтэ суох тугу да этэрбит көҥүллэммэт”, – диэбиттэр.

Арай, били, дүҥүрдээх ойуун табаарыһа бараары сылдьарын кэпсээбэтэҕин үрдүнэн таайтаран: “Өбүгэлэриҥ утары илэ хааман кэллэхтэринэ, төрүт куттанаайаҕын”, – диэн соһуппут.

Сунтаарга Лөкөй От массыынатынан айаннаабыттар. Ньурбаҕа тиийэн хонон турбуттара – суол көстүбэт ала буурҕата түспүт. Элбэх кы^­рыы­һа көппүт. Арыаллаан иһэр дьахтара массыынаттан илдьэ испит оҕо төбөтүн саҕа тааһын ылан, таһырдьа тахсан, локатор курдук эргичиҥ­нэппит. Буурҕа, киһи дьиктиргиэх, 5 мүнүүтэнэн туох да буолбатаҕын курдук, астан хаалбыт, салгыы айаннаабыттар.

Лөкөй От: “Сунтаар Ки­риэстээҕэр сиэр-туом оҥоро хайаҕа олохтоох айылҕалаах киһилиин баран истэхпитинэ, биир сиргэ “манна геологтар олорбуттара” диэн кэпсээтэ. Сунтаарга кэлиэм үс сыл иннинэ түһээбиппин өйдөөн кэллим. Сайын эбит этэ. Төп-төгүрүк өтөх, ол ортотугар талах өрүүлээх олоппоско сахалыы былыргы таҥастаах биир сырдык эмээхсин олорор. Киирэн истэхпинэ, чугас дэлби тэптэрии буолла, сир кырса таммалаан түстэ. Эмээхсин олорор, куттаммат, “ээ, ити геологтар” диэтэ. “Билэр сирбэр кэлбиппин” диэн аргыспар түүлбүн кэпсээтим. Чахчы, салгыы балаҕан сэмнэҕэ турар төп-төгүрүк өтөх кэллэ. “Манна кэлиэхтээхпин кэлбиппин” диэн үөрдүм. Онтон хайам көһүннэ, мин Өлүөнэ очуостарын курдук буолуо дии санаабытым, кыратын көрөн, мыына санаатым. Аҕалбыт мастарбынан уотун оттон, сиэр-туом толордум. “Маннык этиэхтээхпин” диэн өйбүнэн-санаабынан бэлэм кэлбитим. Арыалдьыппар диктофоҥҥа, видеоҕа, хаартыскаҕа устаар диэн аппарааттары биэртэлээтим. Этиэхтээхпин эттим. Өбүгэлэрбиттэн “суолгутугар-иискитигэр киллэриҥ” диэн көрдөстүм. Арыалдьытым “сиэри-туому үчүгэйдик ыыттыҥ, хайаҕа барыахха, онно биир таас баар, ол онно бэйэҥ таастаргын ииттэрээр” диэтэ. Икки таастаахпын: биирэ үрүҥ, биирэ хара. Эһэлээх эбэм диэн ааттыыбын. Эппит тааһыгар бэйэм таастарбын уураары тайаммытым – кулун тутарга тымныыга сытар таас ким эрэ оһох оттубутун курдук ип-итии. Таас тула хаар ирбит. “Айыбы-ын” диэн соһуйдум аҕай. Онтон хайабар бардым. Дьэ доҕоор, били мыыммыт хайам илэ-бодо үллэн, улаатан барда. Дьабака бэргэһэлээх, былыргы сахалыы таҥастаах дьон бөҕөтө кэккэлэспиттэр, дьиҥнээх иччилээх хайа эбит. Сиэр-туом кэнниттэн көрөр буолан хаалбыппын. Тыраахтар суолу ыраастаан, суол оҥорон хаалларбыта, бэҕэһээ кэлэн барбыт оҕолор, былыргы дьон мөссүөннэрэ барыта хаарга көстөллөр. Онно көрөбүн – туох эрэ көстөр, манна көрөбүн – ким эрэ турар. Хайам хамсаабат эрэ, былыргы таҥастаах дьон “кэлиэхтээх киһибит кэллэ” диэбит курдук, кэтэһэн тураллар. “Мааҕын сыыһа мыына санаабыппын” диэн, буруйбун боруостанан, түөрт атах буолан, алаадьы уурар тааспар тиийдим. Онно дьахтар илиитин курдук көрүҥнээх таас баарыгар аҕалбыт аспын уурдум. Хаартыскаҕа түһэрдим, өссө көрдөстүм.

Сарсыарда куораттан кэлсибит дьахтарым “тугу түһээтиҥ?” диэн ыйыппыта. Ол түүлбүн олохтоох хаһаайкаҕа билигин да кэпсии иликпин. Арай сыгынньах, уһун суһуохтаах саха дьахтарын түһээтим. Соҕотох атахтаах, атаҕа лапчаан курдуктаах. Аҥаар атаҕа туох буолбутуй диэн көрө сатыыбын. Русалка курдук кыйбарыҥнаата. Ону дьахтарым “ити хайа иччитэ эйигин ыҥырбытын түһээбиккин, арыллыбыккынан эҕэрдэ” диэтэ. Төннөн иһэн кини Ньурбаҕа хаалбыта.

Куоракка соҕотоҕун төннөн иһэн ойуун атаһым “өбүгэлэриҥ утары хааман кэлиэхтэрэ” диэбитин санаатым. “Аны оннуктаахпын дуу, хайаҕа кэлбэтэхтэрэ, ханна кэлэллэр?” диэн, санаабар, күүтэбин. Бүлүү кыраныыссатыгар киирбиппитигэр аарыма улахан тыҥырахтаах сөллөй көтөр үрдүбүнэн көтөн ааста. Балачча барбытым кэннэ, массыынам тааһыгар түү көһүннэ. Били көтөрүм сүр түргэнник ситэн ааһарыгар саалла сыста. Тэбистэримээри туормастаан саайдым. Тахсыбытым хаан-сиин да, түү да суох, “һуу” диэтим.

Ол иннинэ, арба, кыраныыссаны ааһан истэхпитинэ, били аргыс дьахтарым салгыы муокастаабыта: туох эрэ инчэҕэй кулгаахпар сыһынна уонна эриэн үөн курдук эрийдэ. Оннук биир сыл эрийэн эрэйдээбитэ.

Куоракка кэлэн баран, Эбэҕэ алаадьы уура киирдим, били сөллөйүм көтөн ааспыта. Онтон чугастыы биир билэр айылҕалаах киһибэр киирдим. Түннүгүнэн көрбүтүм – сөллөйүм баар, тиэрэ эргийэн сытан көттө. Айылҕалаахтартан “туох сүрэй?” диэн ыйытабын. “Ити харыстана сырыт диэн этиттэрии, сэрэтии көрүҥэ” диэтилэр. Сөллөйүм сайын оттуурга өрүү баар буолар, өссө арыаллыыр мас туруйалаахпын, бөрөлөрдөөхпүн, эһэлэрдээхпин, лөкөй тайахтардаахпын.

Хас биирдии киһиэхэ, чахчы, тургутуу баар. Мин араас үлэҕэ үлэлээн, тиһэҕэр аптека арына сырыттахпына, өбүгэлэрим бэйэлэрин суолларыгар киллэрээри тохтотон, Кыыс Хайаҕа тиэрдэн арыйбыттара.

Ол арыллан баран, отоһут­таан күн бүгүнүгэр диэри дьону эмтии сылдьабын. Эмтэммит элбэх киһи махтала кэлэ турар. Сүһүөх, тымныйыы, ойо­ҕостотуу, ковид содула, псориаз, баттах үүннэрэр, арыгыны бырахтарар, ууһуур уорганнар ыарыыларыттан сорох ыарахан ыарыыларга тиийэ көмөлөһөр – барыта 50-ча маас көрүҥүн оҥоробун”, – диэн элбэх тургутууну ааһан, отоһут буолбут суолун туһунан кэпсээнин түмүктүүр.

Сэтинньигэ Лөкөй От Туол Уй Украинаҕа сылдьар уолаттарга отут араас мааһы оҥорон, көмөҕө ыыппыта. Саха ураты дьарыктаах киһитигэр элбэх ситиһиини баҕарыаҕыҥ.

Владимир Степанов.

Хаартыска: Анастасия Иванова @anastasia_ivanova97. Сунтаар, Тойбохой.