Олоҥхону ханна эрэ улахан куораттарга илдьэр уустук буолуо дии санаабыппыт. Бу биһиги дьоммут хаһыс-хаһыс гостуруолларай? Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатыра “Ньургун Боотур” операны Москубаҕа уонна Санкт-Петербурга өрөгөйдөөхтүк көрдөрөн, кыайыы-хотуу көтөллөнөн кэллэ. Саха национальнай операта көрөөччүнү умсугутар, кэрэхсэтэр чаҕылхай буолбутун бары даҕаны бэлиэтээтилэр. Саха олоҥхотун сырдык икки хараҥа икки күүстэрин охсуһуута көрөөччүнү долгутта, араас санааҕа аҕалла, толкуйга түһэрдэ.
Бүгүн да сытыы тиэмэ
Опера уонна балет тыйаатырын саҥа дириэктэрэ Владислав ЛЕВОЧКИН бу испэктээгинэн тыйаатыр салайааччытын быһыытынан сүрэхтэниитэ буолла диэххэ сөп.
–“Ньургун Боотур” хас биирдии туруоруута – национальнай опера сайдыытын чаҕылхай туоһута. Опера ис хоһооно бүгүн да саҥалыы ааҕыллар, сүрүн дьоруой – норуотун көмүскээччи. Маннык дьоруойдар баар буолан, олох салҕанар, айар-тутар кыах, үтүө үгэс саҥаттан саҥа көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр. Тоҕо ала-чуо бу операны туруордубут? Бу сыл Култуура нэһилиэстибэтин сылынан биллэриллибитэ. Оттон Марк Жирков уонна Генрих Литинскэй айымньылара Арассыыйа култуурунай нэһилиэстибэтин кыһыл көмүс пуондатыгар киирэр толору кыахтаахтар.
Опера саҥалыы туруорууга оркестровката уларыйда, аркыастыр састааба кэҥээн биэрдэ. Ол курдук, испэктээги бастаан толорорго сэттэ мусукаан кыттыбыт буоллаҕына, билигин 70 мусукаан кыттар. Ону таһынан хомус, кырыымпа курдук национальнай үстүрүмүөннэр, кылыһах курдук ураты толоруу киирэн биэрдэ. Ити барыта опера матырыйаалын аныгы олоххо дьүөрэлииргэ көмөлөстө, ону сэргэ национальнай уратыны арыйда.
Операны туруорууга 300 (хаһааҥҥытааҕар да элбэх) киһи кытынна: солистар, хуор, балет артыыстара, аркыастыр, филармония мусукааннара, туруорааччылар, уокка, тыаска-ууска, видеоны таҥыыга тэхиниичэскэй исписэлиистэр, администратордар уонна атын тэрийээччилэр. Декорациялары уонна көстүүмнэри – барыта 40 туонналаах таһаҕаһы ыыта сырыттыбыт, билигин ол төннөн иһэр. Бу сүдү бырайыакпыт олоххо киирэригэр көмө-өйөбүл буолбут дойду сүрүн тыйаатырдарыгар – Мариинскай уонна Улахан тыйаатырга – махталбыт улахан. Өрөспүүбүлүкэ 100 сылынан бу тыйаатырдар биһиэхэ гостуруоллаан барбыттара Саха сирин олохтоохторугар улахан бэлэх буолбута.
Үбүлээһинэ
–“Ньургун Боотур” опера федеральнай үбүлээһин суотугар туруорулунна. Өссө 2019 сыллаахха, РФ Бэрэсидьиэнин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүн тэрээһин былаанын бигэргэппитэ. Опера туруоруутугар 20 мөл.солк. көрүллэн, РФ Үбүн министиэристибэтин нөҥүө толору үбүлэммитэ.
Санатар буоллахха, Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана “Дьулуруйар Ньургун Боотур” муусука дырааматыттан киирбит үп “Ньургун Боотур” диэн тааҥка оҥоруутугар барбыта. Билигин эмиэ Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырын кэлэктиибэ “Улахан тыйаатырга туруорууттан киирбит үптэн Саха сириттэн байыаннай дьайыыларга сылдьааччыларга көмөҕө ыытарга” диэн быһаарда. Ону кытта артыыстар Москубаҕа гуоспуталларга сырыттылар, араас аахсыйаҕа, Поклоннай хайаҕа буолбут “Дьоруойдарга сүгүрүйэбит” кэнсиэргэ кытыннылар. Дойдубутугар сүргэбит көтөҕүллэн кэллибит, тыйаатыр саҥа соруктары толорорго бэлэм.
Сахалыы дорҕоон
СӨ норуодунай артыыһа, Ньургун Боотур оруолун толорооччу Александр Емельянов:
–“Ньургун Боотур” операны туруорабыт, нуотата сурулла сылдьар диэн сыл анараа өттүгэр эппиттэрэ. Дьэ, онтон бу сайын бэлэмнэнии саҕаламмыта. Урукку туруорууттан уларытыы-тэлэритии бөҕөтө баар, тиһэх туруорууга диэри уларытыы киирэ турбута. Жирков-Литинскэй айымньытын уопсай мелодиката хаалбыта. Арай композитор Руслан Мурсакаев оркестровкатын тупсаран биэрдэ. Дьиҥинэн, Ньургун Боотур партията “бас” куоласка сурулуннаҕа, ону мин куоласпар анаан, “үрдэтэн” биэрбиттэрэ. Уустук түгэн баар этэ. Холобур, “дьээ-буо” диэни үөрэммиччэ, “италиялыы” ыллыыр этим. Сахалыы дьиэрэтэн таһаарабын дии саныырым, ону син биир “дьобуруопалыы иһиллэр” дииллэрэ. Ону сыралаһан, тоҕо манныгый диэн консултаассыйалаһан, элбэхтэ хатылаан, кэлин дьэ сахалыы дорҕоон тахсар буолбута. Көстүүмүм бастаан олус ыарахан курдуга (күлэр), онтон арыый уларытан, чэпчэтэн биэрбиттэрэ.
Кылыһах уратыта
Операҕа ураты куоластаах Саарын, ону кытта Олоҥхо тыйаатырын артыыһа Миитэрэй Уйбаныап кылыһахтаах толорууну киллэрэн биэрбиттэрэ эмиэ испэктээги олус киэргэттэ дииллэр. Аны симфоническай аркыастыры сэргэ, норуодунай үстүрүмүөннэр – хомус, кырыымпа, дүҥүр, барабааннар – туттуллубуттара, кылынан охсон оонньуу киирэн биэрбитэ ускуустуба араас көрүҥүн “синтеһэ” буолбутун бэлиэтээтилэр. “Тыый, маннык эмиэ баар эбит дуу?” диэтилэр.
Норуот дууһатын быыһаан
Туруорааччы режиссёр Андрей Борисов эппитинии, атын омуктар сири, баайы-дуолу, былааһы былдьаһар, дьону уорар эбэтэр быыһыыр эбит буоллахтарына, биһиги операбыт сүрүн ис хоһооно – “дууһаны быыһааһын”. Туйаарыма Куону Абааһы Уола былдьаан, кыыс өлөн хаалбытын, ийэ кутун быыһаан тилиннэрии – дууһа быыһаныыта. Үтүө уонна мөкү киирсиитэ, сырдык уонна хараҥа күүстэр охсуһуулара, бу – үйэлээх тиэмэ.
Чочуллар син биир хаалар
Көрөөччүлэр Уот Уһутаакы оруола олус табыллыбытын бэлиэтээн этэллэр. СӨ култууратын туйгуна, аан дойдутааҕы уонна Арассыыйатааҕы куонкурустар лауреаттара Егор Колодезников кэпсиир:
– Мин 2006 сыллаахха П.Неустроев туруоруутугар норуот артыыһа Уйбаан Ыстапаанабы кытта Ньургун Боотур партиятын ыллаабыппыт. Бу сырыыга Уот Уһутаакы оруолун биэрбиттэрин бастаан олох сөбүлээбэтэҕим. Ол эрээри Уот Уһутаакы оруола сүрдээх “игровой”, “зрелищнэй”, ону биир сиргэ туран эрэ ыллаабаккын. Опера ырыаһыттарыгар “партия ылланна дуу”, “ылламмата дуу” диэн өйдөбүл баар. “Ылламмата” диэн, ол аата артыыс кыайан арыллыбатах, куолаһа көппөт, саҥата иһиллибэт буоллаҕына этиллэр. Ол араастан тутулуктаах. Онтон “ылланна” диэн – уобараска киирэн, оруолун ис-иһиттэн ылыннаҕына, табыллан оонньоотоҕуна. Миэхэ бастаан уустук этэ, онтон устунан оруолбар киирэн барбытым уонна олус сөбүлээбитим. Көстүүм кэтэн, гириимнэнэн баран, уобараска киирбит курдук буолбутум. Ол да буоллар биһиэнэ “тыыннаах толоруу” буоллаҕа, биир сырыыга маннык ыллыаҥ, атын сырыыга атыннык. Артыыстар син биир хаһан да астымматтар, “түгэҕин көрдүбүт” диэбэттэр, туох эрэ чочуллар син биир хаалар.
“Литургия” ол эбэтэр, уопсай дьыала
Көрөөччүлэр көстүүмнэри, декорациялары хайҕаатылар. Ити ураты толкуйдаах оҥо-һуллубут буолан, испэктээги аан дойду таһымнаах хайа да сыанаҕа көрдөрөртөн кыбыстыбат курдук таһымнаатылар.
Сардаана Федотова, туруорааччы-худуоһунньук:
– Испэктээги туруоруу – кэлэктиип үлэтэ, уопсай тылы булуу. ”Литургия” диэн грециялыы, “уопсай дьыала” диэн. Андрей Борисов идиэйэтэ – испэктээккэ ритуальноһы, үгэһи тиэрдии. Биһиги сценограф, худуоһунньук Михаил Егоровтыын кини мастарыскыайыгар үлэлээбиппит, макыатын, көстүүмнэр эскиистэрин элбэхтик дьүүллэспиппит, кэпсэппиппит. Испэктээк сүрүн өҥүн талан, толкуйдаан, ону арыый биир өҥнөөх – “монохром” – гыммыппыт.
Көстүүм туһунан эттэххэ
– Көстүүм туһунан этэр буоллахха, испэктээккэ түү таҥаһы туттартан аккаастаммытым, кэлин артыыстартан истибитим, кырдьык, түү таҥас дорҕоон тахсарыгар мэһэйдиир эбит. Көстүүмнэри аһара “омуктуу” (этнографичность) гыммакка, уопсай национальнай уратыны, быһыыны көрдөрөр моһуоннаабытым. “Оноолоох сон”, күн бэлиэлээх “дьабака бэргэһэ”, уһун үрүҥ көмүс “илин-кэлин кэбиһэр”. Итилэринэн саха төрүт таҥаһа хайдах курдук баайын, сиэдэрэйин, кэрэтин көрдөрө сатаабытым.
Опера көстүүмнэрин арыый да уһун моһуоннаах гына толкуйдаабыппыт. Дягилевка анаммыт быыстапкаҕа сылдьан, итинник быһаарыы сөптөөҕүн өйдөөбүтүм. Холобур, кини туруорбут ”Литургия” уонна “Полночное солнце” испэктээктэрэ Дьобуруопа көрөөччүтүгэр былыргы славяннар ис куттарын, айылгыларын, дьиҥ итэҕэллэрин арыйбыта, онно көстүүмнэргэ итинник ньыманы туттубуттара көмөлөспүтэ. Онон көстүүмнэри, дьахталлар киэргэллэрин омооннорун уһатан, синньэтэн оҥорбуппут. Уопсайынан, Күҥҥэ сүгүрүйэр норуот итэҕэлин, үгэстэрин көрдөрөргө көмөлөһүө диэн санааҕа салайтарбыппыт.
Аллараа дойду абааһылара
– Көстүүмнэргэ кыһыл, үрүҥ көмүс өҥ баһыйар. Аллараа дойду дьоруойдарын көстүүмнэрэ хара-кыһыл көмүс өҥүнэн бэриллэр. Мин кинилэри абааһы эрэ курдук көрдөрүөхпүн баҕарбатаҕым. Холобур, Уот Уhутаакы – бу Аллараа дойду бухатыыра. Кини Орто дойду олохтоохторуттан кэрэни, сырдыгы уорар, кинини бас билэр, сууһарар баҕалаах. Олоҥхоҕо кыыска эһэ, бөрө, моҕой кыыл буолан көстөрүн мин барытын биир уобараска тиһэн, көстүүмүн, гириимин оннук толкуйдаан оҥорбутум. Оттон балта Кыыс Кыскыйдаан, эмиэ көннөрү абааһы эрэ буолбакка, Аллараа дойду удаҕана, онон көстүүмүгэр элбэх бытырыыстаах, ыйана сылдьар салбырҕас симэхтээх. Кини Айыы Умсуурга утары турар уобарас буолара ити көстүүмүнэн эмиэ этиллэр. Уопсайынан, операҕа бытырыыстаах көстүүм элбэх, ол көрөөччүгэ омук төрүт хамнаныытын тиэрдэргэ, киһиэхэ дьайан, уобараһы арыйарга көмөлөһөр.
Биһиги XXI үйэҕэ олоробут, эдэр көлүөнэ олох атын эйгэҕэ улаатар, онон испэктээк уус-уран киэргэтиитигэр ону эмиэ учуоттаабыппыт, испэктээккэ киһи болҕомтотун тардар түгэн элбэх. Биир дьиктитэ – фетртэн улахан кынаттары оҥорбуппут, ол уонна Аллараа дойду сэрииһиттэрин килбэчийэ сылдьар кылыстара артыыстарга хамсаналларыгар, үҥкүүлүүллэригэр мэһэйдээбэт. Опера хореограба Е.Тайшинаҕа, үҥкүү хамсаныыларын онно сөп түбэһиннэрэн толкуйдаабытыгар махтанабын.
Ньургун Боотур көстүүмүн толкуйдуур уустук этэ. Биир санаабыппытын тэхиниичэскэй өттүнэн кыайан олоххо киллэрбэтибит, кэнэҕэс, баҕар, сатаныа. Бу көстүүмҥэ мин Гильгамеш туһунан эпостан, шумердар көстүүмнэриттэн киллэрэн биэрбитим. Шумердар көстүүмнэрин быһыыта-таһаата, “архитектурата” диэххэ сөп, олус табыллыбыт диэн, ону туһанным.
Оттон Ньургун Боотур дуулаҕатыгар баар Дөһөгөй ойуутун уонна кынаты бастакы испэктээктэргэ анаан оҥоһуллубут көстүүмнэри ытыктаан хааллардыбыт. Уопсайынан, саха норуотун таҥарата Күн Дьөһөгөй Айыы буолара, сахалар күҥҥэ сүгүрүйэр норуот буолаллара, испэктээк көстүүмнэригэр бэрилиннэ дии саныыбын.
Умнуллубат түгэннэр
Екатерина Корякина, Аан дойдутааҕы уонна Арассыыйатааҕы куонкурустар лауреаттара, Туйаарыма Куону дойду улахан сыаналарыгар ыллаабытын улахан чиэс, эппиэтинэс диир.
–Туйаарыма Куо – саха оператын саамай үрдүк чыпчаала, бу оруолу саха биллиилээх ырыаһыттара толорбуттара. Онон улахан сыанаҕа ыллыырга миигин итэҕэйбиттэригэр сүрүн туруорааччыларга, салалтаҕа махталбын тиэрдэбин. Биһиги бары да бастакы эрэпэтииссийэттэн саҕалаан, Улахан тыйаатыр быыһа сабыллыар диэри үрдүк үөрүү, дьол, айар умсулҕан туругар сырыттыбыт. Улахан гостуруол умнуллубат түгэннэрэ аастылар. Инникитин көрөөччүлэрбитигэр анаан, саха ускуустубатын туһугар күүспүтүгэр күүс эбиллэн, үлэлиэхпит, айыахпыт!
Нина ГЕРАСИМОВА.