Үүнэ-сайда тур, тапталлаах лиссиэйбит!

 

 

   Билигин киһи сэргии, сэ­ҥээрэ истэрэ бу оскуоланы бүтэрбит оҕолор оскуоларыгар кэлэн үлэлии сылдьаллара буолар. Ол курдук, математика, физика, химия, информатика биридимиэттэрин үөрэтэр учууталлар – оскуола выпускниктара.

 

 

 

   – Өрөспүүбүлүкэтээҕи колледжка үөрэнэ киириим олох уларыйар-тэлэрийэр кэмигэр (1994с.) түбэспитэ. Сунтаар Сиэйэтиттэн кэлэн, 10-с тэхиниичэскэй кылааска үөрэнэ киирбитим. Оскуолабытын 10 буолан бүтэрбиппит. Онон колледж бастакы выпускниктарабыт. Оччолорго үөрэммит оҕолор уратыбыт – оскуола сүрүн биридимиэттэриттэн ураты университет ИТФ уонна ГРФ бастакы куурус бырагырааматын үөрэппиппит. Ону бүтэрбит оҕолор СГУ факультеттарыгар 2-с кууруһугар үөрэнэр кыахтаммыттара. Оскуола 23-с выпустара 80-ча буолан үөрэнэн бүтэрбиппит. Баччааҥҥа диэри бары бииргэ тутуспутунан сылдьабыт, сибээспитин быспаппыт, олоххо көрсөр үөрүүбүтүн-хомолтобутун барытын тэҥҥэ үллэстэ сылдьарбытыттан астынабын уонна оскуолабар махтанабын.

   Үөрэнэрбитигэр анал оскуолабыт суоҕа сүрдээх эрэй­дээҕэ. Уопсай дьиэ аактабай саалатыгар үөрэнэрбит. Ону уопсайга олорор буоламмыт, хоспутуттан аҕыйах миэтэрэлээх кылааспытыгар таапачыканан үөрэнэ киирдэхпитинэ, учууталларбыт барахсаттар мөҕөллөр этэ. Төһө даҕаны ыгым, уустук кэмнэргэ үөрэннэрбит, үлэлэригэр сүрдээх бэриниилээх, ыарахан усулуобуйаҕа туруулаһан үлэлиир учууталларбыт дириҥ, киэҥ билиини биэрэллэрэ.

   Биһиги выпуск саамай таптыыр, убаастыыр учууталбыт – А.К. Чиряев. Александр Константинович дириҥник толкуйдуурга үөрэтэрэ. Уруогун биэрэ туран: “Киһи мэлдьи толкуйдуу сылдьыахтаах. Мин оптуобус кэтэһэ тураммын “бу оптуобус “тормозной” суола төһө эбитэ буолуой?” диэн суоттаан, төбөбүн сынньар буоларым”, – диэн мэлдьи этэрэ уонна математика өттүттэн эрэ буолбакка, олох-дьаһах өттүттэн эмиэ толкуйдатара. Кылаас үөрэнээччилэрин айылҕаҕа похуоттарга, Алдаҥҥа көмүс хостуур бириискэлэргэ илдьэ сылдьара. Үөрэнээччилэр Сахабыт сирэ-уота киэҥин, баайын-дуолун көрө, истэ сөҕөрбүт.

   Физикаҕа үөрэтэр учууталбыт П.П. Тимофеев “Нива” массыына “ыарыылааҕа”. Павел Павловичтан “Нива” массыына ис тутулугар туох саҥа уларыйыы киирбитин ыйыталастахпытына, ону барытын физикаҕа сыһыары тутан быһаарара киһи өйүгэр хаалар дьикти түгэн. В.В. Николаева хиимийэҕэ үөрэппитэ. Тыа сириттэн кэлбит, хиимийэҕэ улахан “пробеллаах” оҕолорго уустук биридимиэккэ тапталы иҥэрбитэ. Биология учуутала А.Е. Местникова курдук үлэтигэр бэриниилээх учуутал аҕыйаҕа буолуо. Анна Егоровналыын Сунтаарга үөрэнэ сылдьан, өрөспүүбүлүкэ кыраайы билии күрэҕэр көрсүбүппүт. Мин онно Сунтаар улууһугар “Атом буомбалара эстибит сирдэригэр айылҕа уларыйыытын” туһунан аахпыт дакылааппын сүрдээҕин сэҥээрбит этэ уонна оскуола сайыҥҥы лааҕырыгар ыҥырбыта. Уруокка ону-маны толкуйдаан аралдьыйдахпына: “Булчут уола, тугу толкуйдуу олороҕун?” – диэн ийэлии сымнаҕастык хаадьылыыра.

 

   – 1996 сыллаахха Өрөспүү­бүлүкэтээҕи колледж (РК) диэн уларытан ааттаммыт оскуолаҕа 6-с кылааска үөрэнэ киирбитим. Онон орто сүһүөх кылааска биһиги выпуск аан бастаан үөрэнэн саҕалаабыппыт. Бу иннинэ 10-с кылаастан эрэ үөрэнээччилэри ылаллара. ГУК бастакы этээһин хаҥас кынатыгар үөрэнэрбит. 10-с кылаас кэнниттэн физика хайысхалаах кылааска көһөн үөрэммитим. Соторутааҕыта “Арассыыйа норуодунай учуутала” үрдүк аатын ылбыт В.Ф. Потапов биһигини физикаҕа үөрэппитэ. Миэхэ олоххо аартыкпын арыйан биэрбит үтүөкэн дьонум – үөрэппит учууталларым.

   Оҕо саас хаһан баҕарар киһиэхэ сылаас, иһирэх өйдө­бүлү хаалларар.

   Үөрэх кэннинээҕи дьарык элбэҕэ. Физика, биология, устуо­руйа, саха тыла, о.д.а. үөрэ­­тэр биридимиэттэри кытта сибээстээх анал дэкээдэлэр буолаллара. Устудьуоннар быыстарыгар үөрэнэр буоламмыт, эйгэтэ олох атына. Бэл, кинилэр остолобуойдарыгар тиийэн аһыырбыт. Атын оскуолалары кытта тэҥнээн көрдөххө, үөрэнэр усулуобуйабыт, успуорт саалабыт суоҕа. Университекка “дьукаахтаһан” үөрэммиппит.

   Бу күннэргэ бастакы дириэктэр И.Ш. Алиев РФМШ-ны арыйан үлэлэтиэҕиттэн өрөс­пүүбүлүкэ араас муннугут­тан кэлбит оҕолору олох киэҥ аар­тыгар сирдээн таһаар­быт оскуолабыт үйэ аҥаар­даах үбү­лүөйүн бэлиэтиир. Өрөс­пүү­бүлүкэ сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрбит оскуола буолар. Оскуоланы төрүттээбит Исмаил Шабхазович математика, физика хайысхалаах оскуола быһыытынан саҕалаабыт эбит буоллаҕына, сахалыы тыыны, эйгэни үөскэ­ппит киһи И.И. Шамаев буолар. Иван Иванович уонна Виктор Филиппович иккиэн – аатырбыт норуодунай учуутал М.А. Алексеев үөрэнээччилэрэ. Бу үтүөкэн дьон – физика, математика наукатын сахалыы тыыннаабыт, үөрэнээччилэри сахалыы эйгэҕэ, култуураҕа сирдээбит улуукан дьон. Би­һиги 6-с кылааска аан бастаан үөрэнэ киирэрбитигэр сорох оҕо­лорбут сахалыы олох са­ҥар­баттара. Онтон оскуоланы үөрэнэн бүтэрэллэригэр санааларын сахалыы сайаҕастык этинэр буола бүтэрбиттэрэ. Манна оскуола өҥөтө улахан диэн сыаналыыбын.

 

 

   – Куорат оҕото талаһан тураммын, 1982 сыллаахха Дьокуускай куорат 14 №-дээх оскуолатыттан, куонкуруһу ааһам­мын, РФМШ математика кылааһыгар үөрэнэ киирбитим. Бу оскуоланы бүтэрдэхпинэ, ханнык баҕарар киин куорат үөрэҕин кыһатыгар үөрэххэ киириэм диэн баҕа санаалааҕым. Дьиҥинэн эттэххэ, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, математикаҕа, физикаҕа уонна хиимийэҕэ мөлтөх этим. Улуустартан үөрэнэ кэлбит оҕо элбэҕэ, куораттар аҕыйах этибит. Өрөс­пүүбүлүкэ араас муннугуттан олус дьоҕурдаах, өйдөөх оҕолор үөрэнэллэрэ. 2 математика, 1 физика кылаа­һа этибит. Учууталларбыт А.И. Петрова – математика анаалыһын, С.С. Алентова хиимийэни үөрэтэллэрэ. З.П. Холмогорова кылааспыт салайааччыта этэ. Сүрдээх чаҕылхай, үлэлэ­ригэр бэриниилээх учууталлар үөрэппиттэрэ.

   Үөрэх ис хоһооно сүрдээх дириҥэ, ол эрээри үөрэнэргэ материальнай база олох мөл­төҕө. Мин бастаан үөрэнэ киирбиппэр кыраайы үөрэтэр түмэл аттыгар турар оробуочай ыччат оскуолатыгар, онтон кэлин сыыйа университет аудиторияларынан үөрэммиппит. Улуустан кэлбит оҕолор уопсайга олороллоро. Сороҕор ол уопсайга кыра хосторго кыбыллан, уочаратынан үөрэнэрбит. Ол да буоллар олохпут күөстүү оргуйара. Хомсомуол кэмитиэтин актыыбынай чилиэнэ этим. Университет иһинэн үлэлиир оскуола буолан, устудьуоннары кытта тэҥҥэ алтыһарбыт. Оччолорго Е.Н. Федоров университекка хомсомуол “вожага” этэ. Мин кыра оҕо көрөрбөр, бары сиппит-хоппут, сытыы-хотуу эдэр дьон этилэр. Билигин салайар үлэҕэ сылдьар дьон бары чаҕылхай хомсомуол этилэр.

   Устудьуон курдук үөрэнэр­бит. Сааскы, күһүҥҥү каникул диэн суоҕа. Күһүҥҥү уонна сааскы 100 садаачалары суоттаан, ууга-уокка түһэрбит. Учууталбыт А.И. Петрова уопсай халыҥ тэтэрээт 5 нэдиэлэ иһигэр ыгыччы туолуор диэри математика анаалыстарын оҥортороро, суоттатара. Дириҥ систиэмэлээх өй үлэтин ааһарбыт. РФМШ үөрэх, өй-санаа эрэ өттүнэн буолбакка, олоҕум кэскиллээх аартыгын арыйбыта.

 

 

   – Дэриэбинэттэн хас да оҕо анаан-минээн оҥостон киирэн эксээмэн туттарбыппыт. Мин улахан туттарсыыны ааһан, үөрэнэ киирэр чиэскэ тиксибитим. Араас хайысхалаах сорудахтары оҥорбуппут, кэпсэтиини ааспыппыт. Арай физикаҕа кэпсэтиигэ киирэр уочаратым кэллэ. Биир аҕам саастаах, ачыкылаах киһи сүрдээх эйэҕэстик “киир” диэн ыҥырда уонна ыйытыктары биэрбитинэн барда. Долгуйарым бэрт буолан, хоруйдуурга сүрдээҕин ыарырҕаттым, мух-мах буолан бардым. Онуоха киһим кулгаахпын көрөн баран, “тустууккун дуо?” диэн ыйыталаспытыгар “ээх” диэтим.

Тустуу туһунан олус элбэҕи ыйыталаста уонна “физика боппуруостарын тустуу холобуругар көрүөххэ” диэн, ыйытыылары биэрбитинэн барда. Киһим уруһуйдатан баран, “центр тяжести, масса тела, скорость” маннык түгэҥҥэ хайдаҕый?” диэн ыйытыктарынан көмөн кэбистэ. Барытын сиһилии, өйдөнөр гына быһааран биэрдим. Киһим үөрдэ, “барытын билэр, толкуй баар оҕото эбиккин” диэн хайҕаата уонна элбэх баалы туруорда. Мин наһаа үөрдүм, долгуйдум. Ол учууталым “Арассыыйа норуодунай учуутала” ааты ылбыт В.Ф. Потапов буоларынан киэн туттабын.

Онон оҕону толкуйдуур дьо­ҕурун көрөр түгэн бу аатырбыт оскуолаҕа киирэрбэр олук буолбута диир толору бырааптаахпын. Үгүс ааттаах-суоллаах, үтүөлээх учууталларга үөрэммитим – дьылҕам сүдү бэлэҕэ.

 

 

 

   – Бу саҥа хайысхалаах кылаас аһыллан үлэлээбитэ 2-с сыла буолла. Бу кылаас уратыта – ньиэп хайысхатынан үөрэтэр элбэх уруок чаастаах. Геология, ньиэп хостооһуна, геодезия курдук олус интэриэһинэй биридимиэттэр бааллар. “Роснефть” АУо үлэһиттэрэ бэйэлэрэ кэлэннэр профориентационнай үлэни ыыталлар. “Таас Үрэх Нефтегазодобыча” ХЭУо “дочерняй” хампаанньаттан кэлэннэр хас да күннээх сэминээрдэри ыыталлар. Бу соторутааҕыта Сочига “Сириуска” 9 күннээх профориентационнай сэминээргэ баран кэллибит.

   – Лиссиэйгэ 5-с кылаас­тан үөрэнэбин. Сахалыы үөрэ­нэр кылаастар буоламмыт, үөрэхпит барыта төрөөбүт тылынан ыытыллар. Математиканы, физиканы, информатиканы дириҥэтэн үөрэтэбит. Өй-билии араас күрэҕэр – олимпиадаларга, кэмпириэнсийэлэргэ, турнирдарга – кыттабыт. Оскуолабытыгар "Наукаҕа хардыы" кэмпириэнсийэ сылын аайы ыытыллар. Маны таһынан, математика, информатика, физика (МИФ) нэдиэлэтэ ыытыллар. Онно оҕолор дуоскаҕа тахсан, бэйэлэрин өйдөрүн сааһылаан, садаачалары суоттаан кэпсииллэр.

   Лиссиэйбитигэр оҕону араас өттүттэн сайыннарар дьарык, тэрээһин үгүс. Туристыыр сүлүөт айылҕаҕа буолар. Ол курдук, “Ньургуһуннуун көрсүһүү” экологическай аахсыйаҕа Табаҕа хомотугар тахсан, Өлүөнэ киэҥ кытылын хомуйабыт. “Айылҕа ситимэ” эспэдииссийэҕэ дойдубут ураты айылҕатын, дьонун-сэргэтин, кинилэр олохторун, дьарыктарын кытта билсэбит. Бу тэрээһин үөрэнээччилэр олохторун сэргэхситэр, үөрэхтэн сынньатар уонна доҕордоһорго, алтыһарга үтүө түгэн тосхойор. Барытын учуутал көмөтө суох, оҕолор бэйэбит былааннаан, айан, толкуйдаан, сүбэлэһэн ыытабыт. Маннык дьаһаныы инники олохпутугар туһалыыра биллэр. Үөрэнээччилэр бары олус түмсүүлээхпит, эйэлээхпит. Лиссиэйбитин төрөөбүт дьиэбит, онтон учууталларбытын төрөппүттэрбит курдук таптыыбыт, ытыктыыбыт.

   – Лиссиэйбитигэр олимпиада хамсааһынын, оҕолор түмсүүлэрин быһыытынан, 2021 сыл күһүнүгэр Д.Макаров инженернэй хайысха выпускнига тэрийбитэ. Бу хамсааһын 2021-2022 үөрэх дьылыгар 250 кыттааччылаах WhatsApp бөлөхтөммүтэ. Манна учууталлар, үөрэнээччилэр уонна кинилэр төрөппүттэрэ киирэллэр. Сүрүн кураатар О.А. Домотова буолар. Бөлөххө ханнык олимпиадаларга кыттыахха сөбүн, ол туһатын, маны тэҥэ сонуннары, араас иһитиннэриини, түмүктэри сырдатабыт. Бу үлэ түмүгүнэн олимпиаданы сэҥээрии мотивацията үрдээн, кыттааччы ахсаана эбилиннэ, кыайыылаах призёр ахсаана үксээтэ. Ааспыт үөрэх дьылыгар дьупулуомнаах – 41, олимпиада 19 призёра уонна кыайыылааҕа тахсыбыта.

   Бу лиссиэй олимпиадатын хамсааһынын Саха сирин олимпиадатын хамсааһыныгар тиийэ кэҥэтэр санаа үөскээбитэ. Онон бу сылтан олимпиада хамсааһына Telegram ханаалга эмиэ үлэлиир. Манна олимпиада сонунун уонна түмүгүн таһаараллар, маны тэҥэ бэлэмнэнэргэ туһалаах литэрэтиирэни биэрэллэр.

   – Үөрэҕим таһынан чинчийэр үлэнэн күүскэ дьарыктанабын. Ол курдук, элбэх политехническай бырайыактар үөскээбиттэрэ. Быйыл бэс ыйыгар ыытыллыбыт Аан дойдутааҕы интеллектуальнай оонньууларга хамаанданан “Тыа хаһаайыстыбатын култууратыгар сыстыганнаах ыарыылары диагнозтааһын” диэн бырайыагынан кыттан, үрүҥ көмүс мэтээли ылбыппыт. Маны чинчийбит, ыыппыт үлэбит улахан кыайыыта, ситиһиитэ диэн сыаналыыбын.

  – Мин Бүтүн Арассыыйа­тааҕы нуучча литэрэтиирэтин олимпиадатын 2 төгүллээх призёрабын. Онон олимпиадаҕа бэлэмнэнии туһунан тус санаабын этиэхпин баҕарабын. Олимпиадаҕа учуутал кө­мө­тө олус наадалаах эрээри, үөрэнээччи бэйэтэ суруйан, ааҕан бэлэмнэнэрэ ордук. Олимпиадаҕа ситиһии, түмүк кэлэригэр оҕо бэйэтэ дьу­луһуохтаах, сыал-сорук оҥостуохтаах. Учууталларым М.И. Киренская,З.П. Холмогорова, Д.Д. Жирков ыйан-кэрдэн, сүбэлээн сүрдээҕин көмөлөһөллөр. Бэйэм бириэмэбин харыстаабакка туран, элбэх кинигэни ааҕан дьаныардаахтык бэлэмнэнэбин. Ол түмүгэр ситиһии кэлэр дии саныыбын.

 

 

 

   Үбүлүөй иннинээҕи нэдиэ­лэҕэ оскуоланы бүтэрбит выпускниктар пуорумнара буолан ааста. Онно 90 научнай дакылаат ааҕылынна, 4 сиэксийэнэн үлэ ыытылынна. Ол иһигэр “Оскуолабыт 50 сылынан хайдах буолуой?” диэн дьыалабыай оонньуу стратегическай сиэксийэҕэ ыытыллыбыта сэргэх түгэни үөскэттэ.

   – Айылҕа көстүүлэрин үөрэ­тэр сиэксийэ 5 чаас устата тигинэччи үлэлээтэ. Францияттан, Германияттан, Сочиттан, Москуба араас муннугуттан, СПб-тан уонна пуорумҥа кэлбит выпускниктарбытыттан, үөрэнээччилэрбититтэн 21 бииртэн биир сэргэх, сонун үлэ­ни иһиттибит. Оҕолорбут үлэ­лэһэр эйгэлэрэ киэҥин, үлэ­лиир таһымнара үрдүгүн, ырытар сатабыллара дириҥин көрө-истэ сэргээтибит.

   Ол курдук, 3 үөрэнээччибит Т.Е. Бурцева, М.Х. Николаев, М.Е. Чирикова Сахабыт сирэ кэлэр кэмҥэ бигэ туруктаах сайдар кэскилигэр, оҕо аймах доруобуйатыгар, уһук сирдэргэ аныгы технологиянан суһал көмө оҥоһулларыгар, олорор эйгэбит айгыраабатыгар туруулаһар үлэлэрин кэпсээтилэр. М.Варламова, В.Фомина, Т.Александрова, М.Федотов, Е.Герасимова билиҥҥи кэмҥэ тарҕаммыт ыарыы көрүҥнэрин төрдүн-төрүөтү үөрэтэр, эмтиир ньымаларын сэҥээрэн иһиттибит. Сиртэн хостонор оттугу туһаныы уратытын инженер-технолог идэлээх А.Ермолаева сырдатта. Хиимийэҕэ дириҥ билии суут-сокуон үлэтигэр хайдах туттулларын В.Гаврильев арыйда.

   Саха сирин Технопааркатын иһинэн ыччат дьон чинчийэр дьоҕурдарын сайыннарар соруктаах, кэми кытта тэҥҥэ хардыылыыр кыаҕы биэрэр биотехнологическай лабаратыарыйаны төрүттэспит, бу хайысхаҕа үлэбитигэр тирэх-көмө киһибит В.Алексеев бииргэ үлэлэһэр кэскиллээх тылларынан үлэбитин түмүктээтибит.

   Барыларын бииргэ тутан, истэн-иһитиннэрэн, биология-химия хайысха 25 сыл анараа өттүгэр саҕалаабыт үлэтин анаарар бүччүм санаабытын билиҥҥи кэмнээҕи үөрэнээччилэрбит истибит-сэҥээрбит сэргэх көрүҥнэрэ бөҕөргөттө. Саҕалаабыт үлэбит, ыспыт сиэмэбит ситэн-хотон, дириҥ силистэнэн, өлгөм лабааланан эрэриттэн долгуйа үөрдүбүт, кэнэҕэскибит кэскиллээх буолуо диэн эрэл санаа үөскээтэ.

 

 

 

   – 50 сыл эттэххэ дөбөҥ... Барыта эриэ-дэхси буолбатах этэ. Бастаан аһылларыгар 3 эрэ кылаас баара. Оскуола быһыытынан аһыллан үлэлииригэр бас билэр дьиэтэ суоҕа. Уһун кэмнэргэ университет халыҥ дабыдалын анныгар үлэлээбиппит.

80-с сыллар саҕаланыы­ларыгар, бастакы дириэктэр И.Ш. Алиев үлэттэн уурайбытын кэннэ, оскуола үлэтигэр-хамнаһыгар “хараҥа былыт саба халыйарыныы” уустук кэм кэлбитэ. Үлэлии сылдьыбыт университет преподавателлэрэ – салайааччылара уурайан, эбиитин хамнас кыратыттан, үлэлиир усулуобуйа мөлтөҕүттэн үлэттэн тохтуур тыҥааһыннаах балаһыанньата үөскээбитэ. Онно, дьэ, оскуоланы иккис тыынннааһын саҕаламмыта. Ол уустук кэмнэргэ сүҥкэн кылааты киллэрбит дьон дириэктэр Н.Д. Семёнов уонна саабыс А.И. Петрова буолаллар.

   Бэйэм бу оскуолаҕа СГУ-ну бүтэрээт, 1976 сыллаахха үлэлии кэлбитим. Эдэр үлэһити оскуола бастакы дириэктэрэ И.Ш. Алиев үлэҕэ ылбыта. Бу кэм устата тапталлаах оскуолабар харыс да сири халбарыйбакка үлэлээн кэллим. Оскуолабыт араас сылга, быыһык кэмнэргэ түбэһиннэрэн, араастык ааттаммыта “РФМШ, РК уонна РЛИ” диэн. 90-с сылларга үөрэх хайысхатыгар саҥа сүүрээн, Е.П. Жирков ааптардаах национальнай кэнсиэпсийэ киирбитэ. Онно ааппыт уларыйан, колледж буолбуппут. Егор Петрович миниистирдээн олорон, колледжпытын өрөспүүбүлүкэ ыстаатыстаах оҥорбута.

   Үөрэнэ сылдьар оҕолорбут үөрэхтэригэр үрдүк ситиһии­лээхтэр. Бүтэрбит выпускниктарбыт олоххо суолларын таба тайанан, ситиһиилээхтик үлэлии сылдьалларынан киэн туттабыт. Үгүстэрэ өрөспүүбүлүкэни салайар дьон буола үүннүлэр. Онон “Оскуолабыт үчүгэй холумтаннааҕыттан” үөрэбит, астынабыт.

   Бу күннэргэ Москубаҕа үрдүк наҕарааданы дойду бэрэсидьиэнин илиититтэн ылыахтаах. Бу үрдүк өрөгөй, чыпчаал кыайыы. Оскуолабыт инники кэскилэ киэҥ, өссө даҕаны үүнэ-сайда турарыгар эрэллээхпин.

   Лиссиэй билиҥҥи сүрүн кыһалҕата – үөрэнээччилэр олорор интэринээт дьиэлэрэ. Билигин сир биэрдилэр, аны этэҥҥэ үп-харчы боппуруоһа быһаарылыннаҕына, 150 миэстэлээх интэринээт дьиэ тутуута саҕаланыахтаах.

 

* * *