Күнтэгил, Сахат, Аламай

Сахалыы эйгэлээх уһуйаантан, оскуолаттан репортаж

Өрөспүүбүлүкэбит киин куората Дьокуускайга сахалыы тыллаах оскуола, уһуйаан тарбахха баттанар аҕыйах. Кэнчээри ыччаппытыгар сахалыы эйгэни, тылы, сиэри-туому киллэрэргэ үлэлэһэр дьон баалларын киһи үөрэ истэр, хайгыы көрөр. Биир оннук киһи кэскиллээх салааны тутуһан, олоххо киллэрэ сылдьар саха саарына, урбаанньыт Анатолий БУРНАШЕВ буолар. Олох хаамыытыгар салайтаран, 10-ча сыл анараа өттүгэр социальнай хайысхалаах биисинэс эйгэтин таба тайанан, “Күнтэгил” оҕо уһуйаанын арыйан, саха оҕотун дьиҥнээх омук быһыытынан иитэргэ ураты суоллаах-иистээх уустук үлэтэ саҕаламмыта. 

“САХАТ”- ка сахалыы сайаҕастык көрсөллөр

Ааспыт нэдиэлэ бүтэһик күннэригэр Анатолий Аркадьевич тэрийбит сахалыы эйгэлээх оҕо уһуйааннарыгар, оскуолаларыгар тиийэ сырыттым. Оҕо минньигэс сытын-сымарын иҥэриммит уһуйааннары, оскуолалары көрө сылдьан, бэйэм элбэх оҕолоох ийэ буоларым быһыытынан “эчи, хаарыаныы-ыы, оҕолорум кыраларыгар маннык уһуйааннар, оскуолалар да арыллыбыт буолбатахтар ээ...” диэн ымсыырбыт санаа төбөбөр охсуллан ааста.

Оччолорго, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар, саха тылынан иитэр-үөрэтэр уһуйааннарга уочарат уһу­на, оскуолаларга куонкурус улахана, көннөрү дьону саа тэбиитигэр чугаһаппат балаһыанньа баара мэлдьэх буолбатах. Ону барытын бэйэм эппинэн-хаам­мынан билбит төрөппүт быһыытынан этэбин. Оттон билигин, кыралаан да буоллар, инники диэки хам­сааһын, сайдыы барар.

Кулаковскай уулусса 20-с дьиэтигэр үлэлиир “Сахат” оскуолатыгар киирэбин. Киирээт, иккис этээскэ тахсан истэххэ, “Сахалыы ыраастык саҥарыы – сайдыылаах саха туоһута” диэн күннээҕи туттуллар тыллары ыраастык хайдах саҥарыллыахтааҕа, көстүүлээх сиргэ ыйанан турара харахха быраҕыллар.

Көрүдүөргэ уолаттар, илиилэрин сүрэхтэригэр туппутунан, “Үтүө күнүнэн!” диэн эҕэрдэлии көрсөллөр, Саха сирин гииминин ыллаан доллоһуталлар. Бу – оскуолаҕа мэлдьи тутуһуллар үгэс. Бары биир пуормалаахтар, сүрдээх боччумнаахтар. Оскуола быраабылатын, күннээҕи үөрэхтэрин ыйыттахха, хоп курдук эппиэттииллэр, кэпсииллэр. Оскуола, уһуйаан үлэһиттэрин 50%-на – эр дьон.

Татьяна Васильевна Ви­нокурова, СӨ култууратын туйгуна, алын сүһүөх ос­куо­ла дириэктэрэ: “Бу ос­куо­лаҕа икки 1-кы уонна икки 2-с кылаас уолаттара үөрэ­нэл­лэр. Оттон 3-с уонна 4-с кылаастары орто сүһүөххэ арааран үөрэтэбит. Оҕолору “гендернэй” уонна саастарынан арааран үөрэтии сөптөөх хайысха эбит диэн сыаналыыбыт. Уолаттар кыргыттары кытта дэҥҥэ көрсөн, алтыһан ааһар буолан, сыһыаннара олох атын. Харыстабыллаах, истиҥ сыһыаннаахтар. Холбоһуктаах тэрээһиннэр, уруоктар ыытыллаллар. Бэйэ-бэйэбитигэр хардары-таары ыалдьыттаһабыт.

Аны обургу саастаах үрдүкү кылаас уолаттара туһунан оскуолаҕа үөрэнэллэрэ эмиэ үчүгэй эбит. Бары биир саастаах оҕолор көҥүллүк сылдьан, алтыһан улааталлар. Уолаттары бары хайысханан сайыннарабыт – ордук илии үлэтинэн (уруһуй, сыбааһын, араас оҥоһук). Дьиэ кэргэҥҥэ ийэ, аҕа диэн тылтан саҕалаан саҥара үөрэнэллэригэр олук уурабыт. Ордук 1-кы кылааска үөрэнэ киирбит оҕолор “мама, папа” диэн нууччалыыга тартаран саҥараллар. Манна үөрэнэ киирэн баран, дьиэлэригэр “ийээ, аҕаа” диэн саҥаралларын төрөппүттэр соһуйа, манньыйа истэллэр эбит”, – диэн билиһиннэрбитин истэн үөрэҕин.

25 саастаах эдэркээн учуутал Виктория Павловна Татаринова үөрэнээччилэрин туһунан сырдыгынан сыдьаа­йан, хараҕа уоттанан, ман­ньыйан олорон: “Бастакы кылааска үөрэтэ ылбыт оҕолорум быйыл 4-с кылаас буоллулар. Оскуолабыт ураты эйгэлээх, сахалыы тыыннаах буолан, үлэлииргэ олус интэриэһинэй. Кэлин атын сиртэн үөрэнэ кэлбит оҕолор кыргыттара суох үөрэнэлэриттэн олус соһу­йаллар, үөрэллэр. Бары биир дьиэ кэргэн, убай-быраат курдук сыһыаннаахтар. “Аламай” оскуолаттан кыргыттар кэллэхтэринэ, олох “богинялар” курдук көрөллөр, ылыналлар. Оҕолорбун, төрөппүттэрбин наһаа таптыыбын”, – диэн кэпсиирин астына истэҕин.

“Сахат” орто оскуола ди­риэктэрэ Айталина Ильи­нична Филиппова: “Оптуо­рунньук, сэрэдэ күннэргэ оҕолор бэйэлэрэ талбыт араас куруһуоктарыгар сылдьаллар. Ол курдук, устуоруйа биридимиэтигэр элбэхтик түмэлгэ сылдьаллар. Аангылыйа тылыгар Зимбабветтан сылдьар Чимхина Татенда (носитель языка) диэн ХИФУ устудьуона кэлэн, оҕолору “кэпсэтии тылынан” алтыһар, үөрэтэр. Бу куруһуокка уолаттар суруйтаран, сүрдээҕин сөбүлээн дьарыктаналлар. Бээтинсэҕэ, сүрүннээн, “Долгун” бассыайыҥҥа сылдьаллар”, – диэн кэпсиир.

Эдэр эр дьон үлэлии сылдьалларын бэлиэтии көрөн кэпсэтэбин. Егор Яковлевич Моссоенов: “Сахат” оскуолаҕа 5-с сылбын үлэлиибин. Физкультура учууталабын уонна бассыайыҥҥа инструктордыыбын. Оҕолорум саамай сөбүлүүр уруоктара уонна дьарыктара. Ордук кыргыттар сөбүлүүллэр. Уолаттар эйгэлэригэр үлэлиир быдан судургу, бэйэ-бэйэни өйдөһөҕүн, үлэлииргэ чэпчэки”.

2012 сыллаахха арыллан үлэтин саҕалаабыт “Күнтэгил” уол оҕо уһуйаана быйыл олунньуга номнуо 10 сылын туолла. Бу уһуйааҥҥа мин 2017 сыл олунньутугар сылдьан турардаахпын. Онно иитээччилэринэн эр дьон үлэлии сылдьалларын сүрдээҕин сэҥээрэ көрбүтүм. Манна уолаттары 3 саастарыттан ылан иитэллэр. Бу уһуйааҥҥа үлэлии олорбут кыргыттар бөлөхтөрө “Аламай” уһуйаан диэн ааттанан, 2018 сылтан туһунан дьиэҕэ түһүүлэнэн үлэлиир.

Маны тэҥэ 2021 сылтан “Демография” федеральнай бырагырааматыгар киирсэн, “Күнтэгил” оҕо уһуйаанын 3 филиала аһыллан үлэлиир.

Инникитин оскуола толору кэмпилиэгэ баар буолуоҕа

Уолаттар “Сахат”, кыргыттар “Аламай” оскуолалара инникитин 3 түһүмэхтээх орто оскуола буолара былааҥҥа баар. 2017 сылтан арыллан үлэлиир “Сахат” уолаттар оскуолаларыгар алын кылаас уонна орто сүһүөх түһүмэҕинэн үөрэтии барар. Ол эбэтэр 1-кы кылаастан киирбит үөрэнээччилэр билигин 6-с кылааска үөрэнэ сылдьаллар. Кэлин биир сыл эбии үрдүкү кылаас аһаннар, 7-с кылааска уолаттар эмиэ үөрэнэллэр. Оттон кыргыттар “Аламай” оскуолалара 2020 сыллаахха арыллан, билигин 3-с кылааска үөрэнэллэр.

Бу оскуолаҕа үөрэтии, иитии хайысхата, атын судаарыстыбаннай оскуолалары кытта тэҥнээтэххэ, лаппа уратылаах. Ол курдук, үөрэх бастакы аҥаарын кэнниттэн, ахсынньы ортотуттан, олунньу саҥатыгар диэри каникуллара саҕаланар. Үөрэнээччилэр биир симиэнэҕэ үөрэнэллэр. Үөрэх – сарсыарда 9 чаастан. Эбиэккэ диэри үөрэнээччилэр сүрүн биридимиэттэргэ үөрэ­нэллэр. Онтон эбиэт кэнниттэн эбии дьарыктарга сылдьаллар, дьиэтээҕи үлэлэрин ааҕаллар. Бастакы кылааска үөрэнэ киирбит оҕолор 16 чааска диэри дьарыктанар буоллахтарына, орто сүһүөх кылаастар киэһэ 18 чааска диэри дьарыктаналлар. Онон үөрэх маннык ньымата үлэлии сылдьар төрөппүттэргэ сүрдээх табыгастаах. Оҕолор эбии уруок ааҕыыларын барытын оскуолаҕа оҥорор буолан, киэһэ дьиэлэригэр кэллэхтэринэ, оҕо төрөппүт бириэмэтин бараабат, холкутук сынньанар.

Оскуола үөрэнээччилэрэ үрүсээгиттэн саҕалаан анал көстүүмүгэр диэри хааччыллаллар. Күҥҥэ 3-тэ битэмииннээх итии аһылыгынан хааччыллар усулуобуйалара олохтоммут. Судаарыстыбаннай оскуолаларга курдук кылаас, оскуола пуондатыгар үбү хомуйуу манна сыта да суох. Үөрэх кэнниттэн эбии дьарыктар, нэдиэлэҕэ биирдэ бассыайыҥҥа сылдьыы – барыта уруок таһымынан ыытыллар.

Анатолий Бурнашев сахалыы оскуолатын уратыта диэн, оҕолору “гендернэй” иитиигэ, үөрэтиигэ сытар, ол эбэтэр, уолаттары уонна кыргыттары туспа уһуйааҥҥа, оскуолаҕа иитэр-үөрэтэр. Үлэ бу хайысхатын аныгылыы өйдөөх-санаалаах эдэр төрөппүттэр сөпкө өйдөөн, кырачааннарын хото биэрэр буолбуттарын уһуйаан бөлөхтөрө, оскуолаҕа кылаастар толору кэмпилиэктээхтэрэ туоһулуур. Оҕотун биэриэн баҕалаах төрөппүт сылтан сыл элбиир. Олус сөптөөх дьаһаныы диэн тус бэйэм сыаналыыбын. Ордук физкультура уруогар саҥа ситэн эрэр эрдэҕэс кыргыттар уолаттартан кыбысталлара баар суол. Үөрэх чааһыгар кыыс оҕо, сытыы-хотуу, чаҕылхай буолан, уруоктарга бастакынан эппиэттиир, сайдыыта да инникилиир. Оттон уолаттар... саха омук сиэринэн (менталитет) айылҕаттан сэмэйдэр, холкулар, бытааннар.

Покровскай аартыгар Анатолий Аркадьевич саҥа арыйан үлэлэтэн эрэр көньүүһү­нэ­тигэр сырыттыбыт. Үлэ бу хайысхатыгар былаана киэҥ далаа­һыннааҕын сөҕө истэбин. Оҕону үлэнэн иитии ньымата кини үлэтигэр сүрүн миэстэни ыларын бэлиэтиигин. Көньүүһүнэҕэ аттар анал миэстэлэрин булан тураллар. Салгыы биэлэр турар миэстэлэрэ оҥоһуллуохтаах. “Сылгыны кытта сыһыаны, дьарыгы уолаттарга сыһыары тутан көрөбүн. Сылгыны ыҥыырдыырга, кулунчугу көрө-истэ үөрэниэхтэрэ. Оҕолорго үөрэтээри сыарҕаны былыргылыы моһуоннаан, талаҕы иэҕэн оҥорор киһини булбутум. Аны уолаттар инникитин тырахтарыыс, массыньыыс идэтигэр А.В. категорияны туттаран тахсар буолуохтара.

Онтон бу аттыгар саха ына­ҕар анаан хотон тутар была­ан­­наахпыт. Тутуута саҕала­ныах­таах. Ынахтары “Саха ынаҕа” тэрилтэттэн ыларга кэпсэтии баран турар. Ынахтан ылбыт үүтүнэн суораты, иэдьэгэйи оҥорон таһаарар производстволаах буолуохпутун саныыбыт. Оччотугар бэйэбит уһуйааннарбытын, оскуолабытын хааччыйыа этибит. Үлэбит уопсай сүнньэ: сылгы – уолаттарга, ынах сүөһү, хотон кыргыттарга буолар”, – диэн Анатолий Аркадьевич бүччүм санаатын үллэстэр.

Былаан, торум...

1,5 гектардаах тэлгэһэ иһигэр киэҥ иэннээх дьиэ хол­ло­ҕоһо, былыр 2-с гильдиялаах аатырбыт Харитонов атыыһыт дьиэтин чөлүгэр түһэ­рии бырайыагынан тутуута са­ҕа­ламмыт. Матырыйаала барыта кэлэн, бэлэм сытар. Бу – үөрэхтээһин дьиэтэ буолуохтаах. Манна кыргыттар ас астыырга, иистэнэргэ үөрэниэхтэрэ. Аттыгар ампаар тутулуннаҕына, уолаттар уһанарга үөрэнэр сирдэрэ буолуохтаах.

Түбүктээх үлэ түмүгэ 10-ча сылынан көстүө

Дьэ, ити курдук аныгылыы өйдөөх-санаалаах, саха ыччатын өбүгэ үгэстэригэр иитэн-үөрэтэн таһаарар судургута суох хайысханы тутуспут, ылсыбыт урбаанньыт Анатолий Бурнашев инники былаана киэҥ, үтүмэн. Саха норуотун кэскилэ диэн, утуйар ууларын умнан туран үлэлиир дьоммутун үөһээ салалта өттүттэн сөпкө өйүүллэрэ буоллар, туһаттан атыны аҕалыа суох этэ, өссө тэбиэһирэн, санааларыгар санаа эбиллэн үлэлэрэ таһаарыылаах буолуо этэ. Онон Анатолий Аркадьевич кэнчээри ыччаты сахалыы эйгэҕэ, сиэргэ-туомҥа, тылга-өскө ыытар бэлиитикэтин өйүүр, оҕону сахалыы иитии хас биирдиибититтэн тутулуктааҕын өйдүүр кэммит кэллэ. Оччоҕуна эрэ омук быһыытынан эстэн-быстан биэриэхпит суоҕа, кэскилбит кэҥиэҕэ.