Дьокуускай куорат ааспыт үбүлүөйдээх бырааһынньыгар, «Нам предки землю завещали» диэн Дьокуускай куорат туһунан олус ылбаҕай ырыа сүрэхтэммитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа Юрий Баишев уонна «Кэрэ куо» Хатастааҕы ырыа ансаамбыла толорбуттара. Ырыа олус эйээркэй, киһи эрэ истэ олоруох астык матыыптаах, саха төрүт култууратын таарыйар ис хоһоонноох ыллам буолан тахсыбыт. Көрөөччүлэр даҕаны дуоһуйа иһиттилэр. Оттон бэйэм өссө биир дьиҥ патриотическай ис хоһоонноох, үйэлэргэ даҕаны ыллана туруон сөптөөх үтүө айымньы тахсыбыт диэн сыана быстым.
"Нам предки землю завещали" ырыаны СӨ норуодунай артыыһа Юрий Баишев уонна Хатастааҕы "Кэрэ Куо" ансаамбыл толорууларын видеолара.
Бу күннэргэ ырыа ааптардарын кытта кэпсэттим. Хоһоонун Арассыыйа Федерациятын Култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ, «Вестник МАГ» сурунаал уонна «Есенинский бульвар» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ Юрий Николаевич Васюнькин суруйбут. Оттон матыыбын айааччы - Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Дьүһүй», «Сайдыы» бөлөхтөр салайааччылара, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ырыа Күнүн төрүттээччи, Саха сирин биллиилээх композитора уонна мелодиһа Алексей Кириллович Калининскай-Луҥха Өлөксөй.
****
Бастатан туран, чугас баар биир дойдулаахпытыттан, матыыбы айбыт киһиттэн Алексей Калининскайтан-Луҥха Өлөксөйтөн cаҥа ырыа туһунан аҕыйах боппуруоспар хоруйдууругар көрдөстүм:
– Үтүө күнүнэн, Луҥха Өлөксөй, эн матыыпкар Саха сирин туһунан ырыа номнуо ситим устун тарҕанан, дьон-сэргэ биһирэбилин ылла. Бу ырыа айыллыбыт устуоруйатын билсэ түһүөххэ.
– Бастаан, «Ситим» медиагруппа генеральнай дириэктэрэ Владимир Степанов миэхэ бассаабынан хоһоон ыыппыта. Ол кэнниттэн, төлөпүөнүнэн кэпсэттибит. Кини миэхэ: “Москваттан билэр киһибит, манна Саха сиригэр кэлэн ыалдьыттаабыт, ыһыахха сылдьыбыт Юрий Николаевич Васюнькин диэн киһи 2019 сыллаахха хоһоон суруйбута. Бу хоһооҥҥо ырыа табыллыан сөп дуо?” – диэн ыйытта. Онуоха, мин көрөн, ааҕан баран, сүрдээх интэриэһинэй, бу кырдьык өбүгэлэрбит хаалларбыт олоҥхо ытык сирин-уотун уонна хомус, оһуохай дойдутун үчүгэйдик тутаҥҥыт, харыстыы сылдьыҥ диэн ис хоһооннооҕун олус сэргээбитим... Мин бастаан улаханнык ылсыбакка сылдьыбытым. Онтон, атырдьах ыйын 15 күнүн диэки, бассаабынан көрө, ааҕа олордохпуна, төбөбөр матыып киирэн кэллэ. Мин бу кэмҥэ нууччалыы «Праздник песни» диэн ырыаны айбытым. Ону айан, эмиэ тылын-өһүн көрө, чочуйа сылдьан, Юрий Васюнькин хоһоонун эмиэ көрбүтүм. Онно хос ырыатын ыллаан-матыыптаан көрөөппүн кытары, тута ырыа киирэн кэлбитэ. Ол кэнниттэн куплеттарын аахтым. Арай, үһүс строфата ырыаҕа олоруох курдук. Онуоха, ити куплет матыыбын сааһылаабытым. Ити кэнниттэн, Владимир Степановка эмиэ тахса сырыттым уонна: «Ыыппыт хоһооҥҥутугар ырыа тахсыах курдук буолла», - диэтим. «Ыллаан ыыт», - диэн көрдөспүттэригэр, сааһылаан-оҥорон, ыллаан ыыттым. Онтукайбын киһим хоһоон ааптарыгар ыыппыт этэ. Иккиэн олус сөбүлээбиттэрэ. Инньэ гынан, салгыы бастакы уонна иккис куплетыгар үлэлиэххэ диэн буолла. Мин онуоха Васюнькин төлөпүөнүн ылан, бассаабынан дьэ күнүстэри-түүннэри үлэлэһии барбыта. Ырыаҕа сөп түбэһэр, мелодияҕа олорор тыллар наадалар этэ. Мин кини тиэмэтиттэн тахсыбакка, оҥорон, бэйэм даҕаны кыттыһан, сахалыы терминологиялары киллэрэн, ырыа тылларын төрөтөн таһаардыбыт...
– Дьэ, бастакы толорооччунан кимнээх буоллулар?
– Ырыа айыллыбытын кэннэ, дьэ кимнээх ыллыахтарын сөбүй диэн ыйытыы үөскээтэ. Мин буоллаҕына Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа Юрий Баишев диэн табаарыстаахпын, кини мин ырыаларбыттан элбэҕи ыллыыр. Бастаан киниэхэ тахсыбытым. Киһим истэн баран сөбүлээбит этэ. Биһиги буоллаҕына Юрий Васюнькинныын куорат үбүлүөйүгэр диэри ырыабытын таһааран, дьон-сэргэ иннигэр иһитиннэрэр соруктаах этибит. Оттон Юрий Николаевич буоллаҕына элбэхтик куорат Дууматын, Владимир Степановтааҕы, Дьокуускай куорат култуураҕа салалтатын кытта кэпсэтиилэри ыыппыт этэ. Инньэ гынан, былааҥҥа киирэн, бу Дьокуускай куорат үбүлүөйдээх сылын бэлиэтиир күнүн кэнсиэригэр Юрий Баишев ырыабытын ыллыыр буолла. Бары даҕаны кини толоруохтааҕын билэн, ахсарбыттара. Аны туран, Юрий Баишев эмиэ барыыта-кэлиитэ элбэх этэ, филармониялары кытта Уһук Илиҥҥэ эҥин бара сылдьыбыта. Ол быыһыгар манна куоракка кэлбитигэр, бу аҕыйах хонук хаалбытын кэнниттэн, дьиэбэр ыҥыран, Хатаска көрсөн, кэпсэтэн, ыллаан, аудиозаписька уһулан таһаарбыппыт. Ол оҥорбуппутун дьон сөбүлээбитэ, Юрий Николаевич баритон куолаһыгар олус барсар диэн буолбута. Ити курдук, доҕорум Юрий Баишев куорат үбүлүөйдээх концерыгар сабыс-саҥа ырыабытын толорбута.
Маны сэргэ, саҥа ырыабытын Хатастааҕы «Кэрэ Куо» ансаамбыл эмиэ толорбута. Мин атырдьах ыйын 29-с күнүгэр үлэбэр тахсыбытым. Онно тиийээт, бу 11-с чыыһылаҕа диэри «Кэрэ Куо» ансаамбылы түмэ тардан, ыҥыран, саҥа ырыабытын үөрэтэн барбыппыт. Мин буоллаҕына куоластарынан араартаан, үөрэтэн, фонограмма сакаастаан, оҥотторон, үлэ түбүгэр түспүппүт. Дьиҥинэн, саҥа ырыаны таһаарыыга үлэ элбэх буолар. Ырыа туга эрэ табыллыбатаҕына, ырыаһытын булбатаҕына тахсыбат.
Дьокуускай куорат күнүгэр кэнсиэргэ саҥа ырыабыт ааптардарын туһунан, кимнээх айан таһаарбыттарын сырдатан, дойду киин куоратын киһитэ Саха сирин сөбүлээн, нууччалыы хомоҕой хоһоон хаһан суруллубутун туһунан кэпсээн, сүрэхтэнии буолбута. Ырыа ис хоһооно этэринэн, өбүгэлэр хаалларбыт сирдэрин ытыктааҥ, харыстааҥ диэн өйдөбүллээх, дойдубутугар, култуурабытыгар харыстабыллаах сыһыаннаах буолуоххайыҥ диэн ис хоһоонноох сүрдээх үчүгэй ырыа буолбут. Түгэнинэн туһанан, Дьокуускай куорат Култуураҕа салалтатыгар барҕа махталбын тиэрдэбин.
Ырыа партитурата
– Ырыаны дьон-сэргэ аан бастаан истэн баран, бука, сөбүлүү, дуоһуйа иһиттэҕэ буолуо...
– Дьон олус биһирээбитэ, истибит эрэ барыта сэргээтэ... бассаап ситимнэригэр үгүс бөлөхтөөхпүн, онно эмиэ олус элбэх култуура, ускуустуба эйгэтин үлэһиттэрэ кэрэхсээбиттэрин биллэрбиттэрэ, бары сөбүлээбиттэрэ. Ырыа тылларын хайҕаабыттара, Юрий Баишев уонна «Кэрэ Куо» ансаамбыл толорууларын астыммыттара.
– Чахчы даҕаны, киһи эрэ истэ олоруох, истээччилэри эрэ барытын кэрэхсэтэр мелодиялаах... Маннык матыыбы айаргар иэйиини хантан сомсоҕунуй?
– Мин бу сааһым тухары 170-н тахса ырыаны суруйдум. Онон, ырыа айыытыгар уопуттаахпын уонна үөрүйэхпин. Бэйэм музыкальнай үөрэхтээхпин. Элбэх хордары, ансамбыллары, ырыаһыттары кытта үлэлээбит буоламмын, ырыа суруйуллар ньымаларын билэбин. Киһи, тылы уһаарыахтаах. Үчүгэй тылга киһи ырыаны түргэнник суруйар. Оттон сороҕор чаас даҕаны иһинэн чэпчэки ырыа айыллан тахсар. Маныаха, тиэмэтин булан, сайыннаран биэрдиҥ даҕаны, тахсан кэлэр. Онтон бу гимн курдук, улахан патриотическай хабааннаах ырыалары суруйар уустуктардаах буолар. Бүтүн норуокка туһаайыллыбыт ырыаҕа эппиэтинэс улахан. Мин бэйэм элбэх ырыаһыттыын үлэлээбит буоламмын, миэхэ итинник тыын баар. Билигин, холобура, миэхэ Украинаҕа буола турар быһыы-майгы тыына баар. Биһиги билигин сирбитин-дойдубутун, баайбытын-дуолбутун харыстыахтаахпыт, туран биэриэ суохтаахпыт.
– «Нам предки землю завещали» сахалыы тылбааһа суох дуо? Суох буоллаҕына, инникитин былааҥҥа баар дуо? Сахабыт тылынан ылланнаҕа хайдах буолуоҕай дии саныыгыный?
- Тылбаас диэн туһунан эйгэ. Мин уруккуттан сахалыы ырыаларбын, итинник гимн, саргыны туһаайар ырыалары тылбаастата үөрүйэхпин. Сахалыыттан нууччалыы тылбааһы биирдии куплетынан эбэтэр барытын даҕаны оҥоруохха сөп. Маныаха, үчүгэй ааптары буллахха, арыый чэпчэки. Инньэ гынан, Дьокуускай куорат гимнын айбыппытыгар, Владимир Жирков нууччалыы тылбааһын эмиэ табан оҥорбута. Тылларын буоллаҕына, быйыл суох буолбут Христофор Горохов-Элгэстэй суруйбута. Оттон, ол иннинэ, 12 сыл анараа өттүгэр М.К. Аммосов аатынан ХИФУ гимнын суруйбуппут. Ол тылбааһын Владимир Жирков олус бэркэ суруйбута. Билиҥҥээҥҥэ диэри ити баар-суох үрдүк үөрэхпит кыһата гимна суох сылдьар. Ону ылымматахтара даҕаны буоллар, ыллыы сылдьаллар. Онтон аны Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар Ассоциацияларын гимнын Андрей Кривошапкин тылларыгар суруйбутум. Ити ырыабытын эмиэ нууччалыы тылбаастаабыппыт, алта хотугу омуктар тылларынан ыллаан таһаарбыппыт. Маны сэргэ, ГУП ИДьКХ өрөгөй ырыатын суруйбутум. Иллэрээ сыл Афанасий Гуринов-Арчылан тылларыгар “Дьокуускай хотунум” диэн ырыабытын Валентина Комиссарова-Күлүмүрэ тылбаастаан, эмиэ ыллаппыппыт. Оттон соторутааҕыта Ксенофонт Уткин тылларыгар «Саргыбыт сайыннын!» диэн ордук биллэр, тахсыбыт ырыабын эмиэ Валентина Комиссарова тылбаастаабыта. Ону соторутааҕыта Александр Емельянов ыллаабыта, бэл, уһуллубут клип тахсыбыта... Оттон бу нууччалыыттан сахалыы тылбаастаан таһаарыы бэйэтэ туһунан хайысха. Итиннэ эмиэ үлэлэһэр тылбаасчыт ааптардар, поэттар наадалар. Мин санаабар, бу саҥа ырыабытын эмиэ тылбаастыахха сөп, оччоҕо айымньыбыт эмиэ киэҥ эйгэни хабыа этэ диэн сыаналыыбын.
– Луҥха Өлөксөй, аҕыйах ыйытыыбар бириэмэ булан хоруйдаабыккар улахан махтал. Инникитин өссө саҥа, ылбаҕай ырыалары күүтэбит, ситиһиилэри баҕарабын.
****
Салгыы, Арассыыйа Федерациятын Култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ, «Вестник МАГ» сурунаал уонна «Есенинский бульвар» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ Юрий Николаевич Васюнькинныын кэпсэттим. Киһим соҕуруу дойдуга үлэлии хамныы-сылдьар даҕаны буоллар, бириэмэ кырыйан, хоруйдаата. Сэһэргэһиибит нууччалыы тылынан барда.
– Юрий Николаевич, что вас подтолкнуло к созданию стихов о Якутии, вроде бы далекого от вас края?
– Действительно, я сейчас живу в Москве и работаю заместителем генерального директора Международной Ассамблеи столиц и крупных городов (МАГ), главным редактором журнала «Вестник МАГ». Наша ассоциация городов России и стран СНГ объединяет 85 городов и проводит большую деятельность по обмену наработанного в городах опыта устойчивого развития.
А поскольку город Якутск входит в нашу ассамблею и Айсен Сергеевич Николаев избран вице-президентом организации, мы периодически приезжаем в Якутск, где участвуем в работе конференций и мероприятий. Здесь есть чему поучиться, обменяться опытом: на наш взгляд, повышенное внимание уделяется человеку, качеству жизни проживания, передовым технологиям. Мне довелось побывать в Якутии несколько раз. Встречи с людьми, их философия жизни, национальные традиции, помноженные на уникальные природные условия – глубоко западают в душу. А поскольку по образованию я журналист, а в душе – немного поэт, то порой от увиденного возникают строки, которые со временем превращаются в стихотворения. Словно в душе начинают тихонько звучать струны, под мелодию которой выстраивается строки… А разве может быть по другому после посещения праздника Ысыах, где получаешь огромный энергетический заряд или от знакомства с великими Ленскими столбами, с высоты которых ты, словно птица паришь над землей?
Строки о Якутии сложились в стихотворный формат достаточно быстро, но вот только когда с ними познакомился известный якутский композитор Алексей Кириллович Калининский-Лунгха, и почувствовал возможность положить их на мелодию, началась наша совместная работа над песней «Нам предки землю завещали».
– Юрий Николаевич, насколько мне известно, песня о Якутии у вас не единственная, о каких городах ещё написаны песни? И есть ли еще стихи о Якутии?
– Я очень рад, что наша песня «Нам предки землю завещали» получила хорошие отклики. Алексей Кириллович переслал мне несколько мнений слушателей. Также, мои стихи, ставшие песнями, появились после посещения и незабываемых впечатлений от российских городов Вологда, Нарьян-Мар, Рязань, Астана, Волгоград, Уфа... О Якутии, конечно, еще стихи есть, но вот в песни, наверное, они могут превратиться после очередной встречи с вашей удивительной землей. Может быть, надо под звуки хомуса в очередной раз увидеть, как купается в реке Полярная звезда, взяться за руки в танце солнца Осуохай, вдохнуть морозный воздух САХА...
****
Ырыа тылларын уонна матыыбын ааптардарын кытта кэпсэтэн баран, киһи толорооччу санаатын истэргэ эмиэ дьулуһар. Онуоха, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа, саха омук киэн туттар баритон куолаһа Юрий Баишевтан «Нам предки землю завещали» саҥа ырыа туһунан санаатын үллэстэригэр көрдөстүм.
Юрий Баишев:
– Биир үтүө, сэргэх күн үүммүтүнэн эҕэрдэ! Мин Луҥха Өлөксөй хас даҕаны ырыатын ыллыыбын... Эрдэ бастаан, ырыалары сөбүлээт даҕаны, ыллаан көрөөрү гыннахха, атын буолааччы, тугун эрэ кыайбат, кыайан таппат, билбэт, сатаабат, көрбөт этим. Онтон, биир-икки сыл арыычча Өлөксөйү кытта наар көрсөн, биһиэхэ байаанын илдьэ кэлэн, кофе иһэ-иһэ наар ыллаан, ыллатан, кини эйгэтигэр балачча өр, сыралаах үлэ кэнниттэн киирбитим. Онтон кини ырыаларын син ыллыы сатыыр буолтум. Бу саҥа ырыатын, бастаан бассаап ситиминэн эйиэхэ оруобуна барсыа этэ диэн ыыппыта. Онуоха ыллаан көрбүппэр, тута тахсыбыта. Ол иһин өссө даҕаны ити саҥа ырыабытын саҥаттан уһулан, киэҥ эйгэҕэ салгыы таһааттарбыт киһи диэн баҕа санаалаахпын.
Салгыы, Хатастааҕы «Тускул» култуура киинин иһинэн үлэлиир «Кэрэ Куо» ансаамбыл уус-уран салайааччытыгар Татьяна Окороковаҕа тахса сырыттым.
Татьяна Окорокова:
– Быйыл “Кэрэ Куо” ансаамбыл үлэлээбитэ 8-с сыла буолла. Музыкальнай салайааччыбыт - Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөй. Биһиги ансаамбылбытыгар эдэр ийэлэр, элбэх оҕолоох ийэлэр бааллар. Биһиги үксүн саха ырыаларын толоробут. Онон, бу «Нам предки землю завещали» диэн Луҥха Өлөксөй саҥа айбыт ырыатын балаҕан ыйыгар, саҥа айар сезоммут саҕаланыытыгар үөрэттибит, аудиозаписька уһулуннубут. Эрдэ үксүн сахалыы ыллыы сылдьыбыт эбит буоллахпытына, бу нууччалыы ырыа биһиэхэ ураты буолла. Өр буолбакка, быһа холоон уонча күн иһигэр үөрэттибит, онон, хайдах эрэ түргэнник киирдэ. Алексей Кириллович барытын партитуратын арааран бэлэмнээбит этэ, ол иһин биһиги бастаан бөлөҕүнэн, куоласпытынан арахсан үөрэппиппит, онтон кэлин барытын холбообуппут. Даҕатан этэр буоллахха, Алексей Кириллович биһиэхэ саҥа ырыаны үөрэтэн саҕалыырыгар сүрүн суолтаны тылга уурар. Ол иһин хас биирдии тылы кини ырытан, суолтатын өйдөтөр. Бу ырыа олус интэриэһинэй, хоһоонугар биһиги Сахабыт сирин айылҕата, төрөөбүт дойдуга таптал, өбүгэбит үгэһэ, ыһыахпыт хоһуйуллан ылланар. Онон, саха норуота буоларбытын, дойдубутунан киэн туттарбытын туойар ураты айымньы. Оттон матыыба киһи дууһатыгар тута киирдэ, холобура, сорох ырыалары өр үөрэтэр эбит буоллахпытына, биһиэхэ олох үчүгэйдик киирдэ... Эмиэ даҕаны патриотическай хабааннаах эрээри, наҕыллык ылланар. Ол иһин, кыргыттар бары олус сэргээтибит. Ырыаны үөрэтэн баран, Дьокуускай куорат 390 сылыгар анаммыт үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ толорбуппут.
****
Дьэ, ити курдук сабыс-саҥа, буруолуу сылдьар «Нам предки землю завещали» патриотическай, төрөөбүт дойдуга харыстабыллаах сыһыаннаах буолууга ыҥырар этиилэрдээх ыллам ырыа суруллубут устуоруйатын туһунан билистибит. Хор, биир даҕаны үтүө айымньы туһунан суруйуу бэйэтэ уһун-киэҥ, олохтоох кэпсээн буолан тахсар эбит ээ...
Сэһэргэстэ Ираида Коркина-Чугдаара