Саха судаарыстыбаннаһын олохтонуутун быһаарыылаах кэмнэригэр чулуу дьон тандемнара үөскээбитэ: 1922 с. Саха АССР олохтонуутугар – Максим Аммосов уонна Платон Ойуунускай, оттон 90-с сылларга аныгы демократическай Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиитигэр – Михаил Николаев уонна Климент Иванов.
Климент Егорович Иванов өрөспүүбүлэкэбит 100 сылынан биһиги бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаевы кытта бииргэ үлэлээбит кэмнэрин туһунан санаатын үллэһиннэ.
Климент Иванов – Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ бочуоттаах гражданина, ССРС 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин норуодунай дьокутаата, Саха сирин араас кэмнэргэ норуодунай дьокутаата, 1991–1992 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ.
– Климент Егорович, эһиги Михаил Ефимовичтыын биргэ үлэлээбиккит хаһан уонна хайдах саҕаламмытай?
– Аан бастаан мин Михаил Ефимовиһы 1962 с. Уус Алдан улууһун Курбуһаҕар көрсүбүтүм уонна тута биһирээбитим.
Оччолорго кини Эдьигээн оройуонугар хомсомуол кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ этэ. Мин Сунтаар райкомолун салайарым. Курбуһахха обкомол көһө сылдьар актыыбыгар биир хамыыһыйаҕа түбэспиппит, икки күнү быһа пиэрмэлэргэ сылдьан олохтоох ыччат-комсомольскай биригээдэлэрэ хайдах үлэлииллэрин кэтээн көрбүппүт.
Түмүктүүр мунньахха санаабытын этиэхтээхпит. Онуоха хамыыһыйабыт салайааччыта Михаил Николаев ыччат биригээдэлэрэ олорор уонна үлэлиир усулуобуйалара ситэтэ суоҕун, кыаллар да өттө оҥоһуллубатаҕын бэлиэтээн тыл эттэ. Сытыы кириитикэни олохтоох салайааччы өһүргэнэ истибитин биллэрдэ. Биһиги киһибит хардаран, бэрт ылыннарыылаахтык, саас сааһынан тоҕо итинник түмүккэ кэлбитин быһаарда, итэҕэстэри туоратыыга чопчу суоллары ыйда. Мөккүөр онон түмүктэннэ, этиллибити хайаан даҕаны туоратыахпыт диэн эрэннэрдилэр. Онно мин Михаил Ефимович тугу барытын дириҥник көрөрүн, ырытар дьоҕурун биһирээбитим. Барыбытыттан ордуга тута биллибитэ.
Ол кэмтэн алтыһарбыт элбээн уонна дириҥээн барбыта. Үлэлиирбит тухары кини сүбэтэ миэхэ элбэхтик туһалаабыта, үүнэрбэр-сайдарбар Михаил Ефимович өҥөтө муҥура суох. Ханна да буолларбыт, өйөһөр этибит. Кини мин этиилэрбин эмиэ ылынара.
– Кини уһулуччу буолан өрөспүүбүлүкэбит аныгы оҥкулун оҥордоҕо. Киһи быһыытынан ханнык хаачыстыбалара Саха сирин сайдар суолга киллэрэргэ тирэх буолбуттарай?
– Кини эдэр эрдэҕиттэн хонтуораҕа олорбот салайааччы этэ. Мэлдьи үлэһит дьону кытта хотоҥҥо, ходуһаҕа буолара. Оччолортон дьон киниэхэ тардыһыыта күүстээх.
Михаил Ефимович уратыта – дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр ис сүрэҕиттэн бэриниилээх. Онон мин кинини дьиҥнээх патриот быһыытынан сыаналыыбын. Норуотун кэскилин туохтан да үрдүктүк тутара. Ол иһин өрөспүүбүлүкэтин салайбыт кэмнэригэр дойдутун сайдыытын туһугар туох баар сыратын ууран туран, тугу да кэрэйбэккэ үлэлээбитэ. Билиитин-көрүүтүн, күүһүн-күдэҕин, дууһатын бүүс-бүтүннүү норуотугар анаабыта.
Ону таһынан олус дириҥ билиилээх. Кини өрүү билиитин-көрүүтүн дириҥэтэ, хаҥата сылдьар, элбэхтик ааҕар. Сахалыы толкуйдаах, муударай киһи. Бэйэтин идиэйэтин, былаанын кимиэхэ баҕарар ылыннарар гына тиэрдэр дьоҕурдаах. Нууччалыы итини “харизма” диэн ааттыыллар. Ону мин кини федеральнай таһымҥа араас салайааччылары кытта көрсүһүүлэригэр элбэхтик көрбүтүм.
Михаил Ефимович маҥнайгынан 1990 с. дойду үрдүкү трибунатыттан эрэгийиэннэр бэйэлэрин дьаһаныыларын туһунан идиэйэни киллэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэлэр статустара үрдүөхтээх, боломуочуйалара кэҥиэхтээх, бэйэлэрэ дьаһаныахтаахтар диэн этиитэ оччолорго элбэх киһини соһуппута, киэҥник ырытыллыбыта. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит экэнэмиичэскэй бэйэни салайыныыта кини итинник революционнай идиэйэтиттэн саҕаламмыта. Ити санааларын барытын өрөспүүбүлүкэ суверенитетын туһунан Декларацияҕа уган, олоххо киллэрбитэ. Онон Михаил Николаев – саҥа Саха сирин олохтооччу, тэрийээччи.
– Оччолорго оҥоһуллубуттан ордук киэн туттаргыт тугуй?
– Михаил Николаев Саха сирэ дойдубут биир сайдыылаах эрэгийиэнэ буолуохтаах диирэ. Онтун ситиспитэ: кини саҥа Бэрэсидьиэн буолар кэмигэр өрөспүүбүлүкэбит баалабай бородууксуйаны оҥорон таһаарыытынан дойдуга 89 эрэгийиэнтэн 71-c миэстэҕэ турара, дьон уйгутун хааччыйыыга эмиэ итинник мөлтөх көрдөрүүлээҕэ. Оттон Бэрэсидьиэннээн бүтэригэр, 2002 с., биһиги ити көрдөрүүлэринэн 15 бастыҥ эрэгийиэн ахсааныгар киирбиппит. Онтон олох таһымынан, социальнай көмүскэллээх буолууга – 10-с буолбуппут. Дойдутун 10 сыл иһигэр итинник күүскэ сайыннарбыта. Онон Михаил Ефимович норуотун олоҕун тупсарар соругун ситиспитэ.
Ону таһынан дойду үрдүнэн тарҕаммыт хас даҕаны бырагырааманы саҕалаабыта, олор истэригэр Хотугу форум, «Азия оҕолоро» успуорт оонньуулара, дьиэ кэргэн бэлиитикэтэ, Байкаллааҕы форум, Хотугу муустаах муора суолун тилиннэрии. Бу кини Араассыыйа таһымнаах улахан салайааччы буоларын туоһулуур.
– Оччолорго кыаллыбакка хаалбыт ханнык суолталаах өрүттэр баалларый? Олоххо киирбитэ буоллар, билигин атын көстүү буолуо этэ диир.
– Сир баайын бас билии, онтон киирэр нолуок 60 % -на өрөспүүбүлүкэҕэ хаалар буолбута кириисис кэмигэр биһигини быыһаабыта. Өрө көтө түспүппүт. Михаил Ефимович этэрэ: «Биһиги икки кынаттаах буолуохтаахпыт: алмаас бырамыысыланнаһа – уҥа кынаппыт, оттон гаас уонна ньиэп – хаҥас кынаппыт». Ол иһин ньиэп баайдаах Талакааны өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр ылыыга күүстээх бэлэмнэниини ыыппыта. Хомойуох иһин, Москубаттан ити сири былдьаһар үлэ күүскэ барбыта, «Сургутнефтегаз» кыайыахтаах диэн Москубаттан сорудах баара ырылыччы көстөрө.
Маныаха үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн Үөһээ Палаататын 12 дьокутаата “О государственной поддержке освоения Талаканского месторождения” диэн сокуон барылын утарбыттара. Ити өрөспүүбүлүкэ интэриэһин таҥнарбыт, утары куоластааһыны тэрийбит Ил Түмэн Үөһээ Палаататын салалтата буор босхо көлөһүнүн тохпотоҕо саарбахтаммат. Ол түмүгэр Таалакаантан маппыппыт.
Экэнэмиистэр ааҕалларынан, ити барыта табыллыбыта буоллар, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ холкутук 300 млрд солкуобайы аһарыа этэ.
2003 сылтан саҕалаан биһиги экэниэмикэни сайыннарыыга боломуочуйабыт сүппүтэ. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ сиртэн хостонор баайыттан маппыта. Ньиэптээх, гаастаах сирдэрбит олигархтар илиилэригэр киирбиттэрэ. Билигин сир баайын переработкалааһыҥҥа кыттыбаппыт, барыта ыаллыы сытар Амыр уобалаһыгар таһаарыллар буолла. Онон биһиги үрдүк дотациялаах эрэгийиэҥҥэ кубулуйдубут. Киинтэн үп-харчы кэлэрин кэтэһэбит. Оннооҕор сир баайын кэмэ-кээмэйэ суох хостуур тэрилтэлэр Саха сиригэр регистрациялара суох буолан, үпкэ-харчыга сүтүктэнэн олоробут.
– Ол 12 киһини ааттыаҥ буолаарай?
– Кэмэ кэллэҕинэ, дьон-сэргэ кинилэр ааттарын билиэ. Ити курдук экэниэмикэбит иккис кыната үүммэтэҕэ, Михаил Ефимович баҕа санаата туолбатаҕа. Өссө күүскэ сайдар кыахпыт сарбыллыбыта. Биһиги онтон олус хомойобут.
Ити утарыласпыт дьон кимиилэрин салҕаан, Николаев үһүс болдьоххо барарын утарбыттара. Таалакаан ньиэбин утарыы уонна Михаил Ефимович салгыы үлэлиирин тохтотуу ситимнээхтэр – биир дьон дьыалалара.
– Михаил Николаев салайбыт 10 сыла – саха омугар быһаарыылаах кэм этэ. Бастакы Бэрэсидьиэммит биһиэхэ көҥүл тыынын биэрбитэ, омукпутунан киэн туттарга, бэйэ киэнин сайыннарарга үөрэппитэ. Итини биһиги ордук билигин кэлэн өйдүүбүт, сыаналыыбыт. Михаил Ефимовичка сыһыан хайдах уларыйарын бэлиэтии көрөҕүн?
– 90-с сылларга оппозиция олус күүстээҕэ. Баартыйа үлэһиттэрэ былаастарын биэриэхтэрин баҕарбатахтара, кырыктаахтык саҥа былааһы утары охсуспуттара. Дьон санаатын бутуйбуттара, саҥа менталитет үөскүүрүн бытаардыбыттара. Ол эрээри Михаил Ефимович кинилэри сойуоласпатаҕа, сонордоспотоҕо. Демократтыы сыһыаннаспыта – утарсааччыларга аныгы былааска үлэлиир кыаҕы биэрбитэ.
Оттон дьон-сэргэ кинини улаханнык сыаналыыр, кини аатын үрдүктүк тутар. Ол эрээри официальнай уорганнар ситэ сыаналыы иликтэр дии саныыбын. Бэрэсидьиэннэри утары туруораллар, ону дьон өйөөбөт.
Михаил Николаев үлэтин түмүгэ дьиҥнээхтик сыаналана илик. Кини төһөлөөх сыралаһан туран, дойду Бэрэсидьиэнин иннигэр дакаастаан, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар норуотун хара балыыртан быыһыыр ыйааҕы таһаартарбытай. Борис Ельцин «О восстановлении справедливости в отношении репрессированных в 20–30-е годы представителей якутского народа» диэн ыйаахха илии баттаабыта. Итинтэн саҕаламмыта биһиги чулуу дьоммут үтүө аатын тилиннэрии уонна үйэтитии. Итинтэн ситимнэнэн сүҥкэн үлэ барар.
Михаил Ефимович бэйэтин иннинээҕи салайааччылары ытыктыырын итинэн дакаастаабыта. Оттон кини кэнниттэн кэлбит салайааччылар?
Татарстаҥҥа бастакы Бэрэсидьиэннэригэр Минтимер Шаймиевка 80 сааһын туоларыгар Арассыыйа Дьоруойун аатын иҥэрдилэр. Норуот туруорсан, Владимир Путин илии баттаабыта. Аны Казаннааҕы кремльгэ киниэхэ өйдөбүнньүк туруордулар, элбэх тэрилтэлэргэ кини аатын иҥэрдилэр. Тыыннааҕар үрдүк махталларын биллэрдилэр, аатын үйэтиттилэр.
Оттон биһиэхэ хайдаҕый? Быйыл Михаил Николаев 85 сааһын туолар. Онуоха туох даҕаны ыытыллара иһиллибэт. Ити хомолтолоох.
– Кинилиин бииргэ үлэлээбиккинэн дьоллоохпун дии сананаҕын дуо?
– Киһи дьоло диэн тугуй? Уопсастыба иннигэр, дьон туһугар үлэлээбит буоллаххына, дьол биир өрүтэ. Мин Михаил Ефимовичтыын дойдубут быһаарыылаах кэмигэр үлэлээбитим – кынат буолан, көмөлөһөөччү буолан. Онон дьоллоохпун дии сананабын.
– Эйиэхэ Саха омугун туһугар сүҥкэн суолталаах үлэҥ иһин махтанабыт!
