ХХ-с үйэ сахаҕа киһи дуу, кии дуу буоларын быһаарынар икки түгэни тосхойон ааста: Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин долгунуттан үөскээбит быһыыны-майгыны уонна Сэбиэскэй Сойуус ыһылларыгар аһыллан биэрбит кылгас кэми. Аар Айыыларбыт саха омуга бу түгэннэри мүччү туппакка, бэйэтин дьаһанар Улуу Илин түстүүрүгэр сирдьит буолар оҥоһуулаах уолаттары орто дойдуга анаан ыыталыыр эбитин бүгүҥҥү күммүт мындаатыттан эрэллээхтик этэр кыахтаахпыт.
«Көҥүл өй-санаа, сиэрдээх быһыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт үйэ тиһэх уон сыла буоларын билинэбит. Ол биһиги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун баһыйар өттө, омугуттан тутулуга суох ол сырдык өрө күүрүүлээх кэми билигин, былыт быыһынан күн тыган ааспытын курдук, үтүө өйдөбүлүнэн суохтуу, туоххаһыйа ахталлар, мэлдьи өйдүүллэр-саныыллар…" – диэн норуот суруйааччыта Василий Егоров-Тумарча «Биһиги Аан Дархаммыт» диэн историческай-документальнай арамааныгар суруйар.
Салайааччы кимэ-туга ордук быһаарыылаах кэмҥэ көстөр. Улуу дойду утум-ситим урусхалланар үөл-дүөл кэмигэр Михаил Николаев курдук Тойон Кыыл булгуруйбат модун туругун көрдөрөр салайааччылаах буолан, Саха сирэ Көҥүлүн туруулаһар, Саҥа Саха сирин тутар таһымҥа тахсыбыта.
1991 сыл балаҕан ыйын 15 күнэ. Бу күн Россия Президенин аатыгар харса суох уонна историяҕа киирэр ис хоһоонноох телеграмма барбыта.
«Президенту РСФСР Б.Н. Ельцину. По результатам работы внеочередного съезда народных депутатов СССР на основе Указа Президента РСФСР об обеспечении экономической основы суверенитета РСФСР VП сессия Верховного Совета Якутской-Саха ССР объявила собственностью республики предприятия союзного подчинения, в том числе алмазодобывающей промышленности.
С 15 сентября 1991 года прекращается отгрузка в Минфин, Гохран СССР золота и алмазов. С учетом исключительной значимости данного вопроса просим ускорить разработку Российским правительством предложений о дальнейших взаимоотношениях с республикой.
Председатель Верховного Совета Якутской-Саха ССР М.Е.Николаев».
Бу телеграмма салайааччы ХОРСУН БЫҺЫЫТЫН туоһулуур суоруллубат сурук буолан историябытыгар киирдэ. Бу кэмҥэ үөһэттэн кэлэр дьаһаллары кэтэһэн, эбэтэр бүттүүн ааҥнаабыт ыһыллыыга сигэнэн, салайааччы олорон биэрбитэ буоллар, Саха сирэ хара бастакыттан ким да аахсыбат тэрээһинигэр кубулуйан, суол кытыытыгар хаалбыт буолуо этэ.
1991 сыл ахсынньы 11 күнэ. Бу күн Россия Президенэ «О полномочиях Якутской-Саха ССР в распоряжении природными ресурсами Республики» диэн уураах таһаарбыта. Уураах илии баттаныан иннинэ Михаил Ефимович Ельциҥҥэ Саха сирэ Россияны өйүүрүн бэлиэтигэр «Свободная Россия» диэн ураты бэлиэ аламааһы туттарбыта. Бу Россия Гохраныгар үйэлээх хараллыыга киирбит, кини хааһынатын бастакы аламааһа этэ.
1991 сыл ахсынньы 27 күнүгэр быыбардааччылар 76,6% куоластарын ылбыт М.Е.Николаев Республика Президенин солотугар киириитэ бэлиэтэммитэ. Эмиэ бу күн Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Республикатын - Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (СӨ) диэн бырааба кэҥээбит, суверенитетын биллэрбит аакка уларытар туһунан Үрдүкү Сэбиэт уурааҕа тахсыбыта.
1992 сыл кулун тутар 31 күнэ. Бу Россия уонна Саха сирэ түөрт үйэ кэриҥэ алтыспыттарын тухары хаһан да ситиһиллибэтэх хардарыта өйөһүү, өйдөһүү, иллээх көҥүл сайдыы суолугар бииргэ үктэммиттэрин туоһулуур ураты күн. Бу күн Россия дьиҥнээх федерализм суолугар аан бастаан үктэммитэ. Ол олоххо киириитин Россия субъектарын салайааччыларыттан маҥнайгынан көҕүлээбит, улаханнык сыралаһан турууласпыт Михаил Николаев этэ.
Бу күн Федеративнай дуогабары сэргэ өссө Россия уонна СӨ правительстволарын икки ардыларыгар экономика боппуруостарыгар хардарыта Сөбүлэсиһиигэ илии баттаспыттара.
Бу Сөбүлэсиһии быһыытынан, СӨ сирин баайыттан: кыһыл көмүстэн – 11,5 %-ны, аламаастан – 20%-ны, техническэй аламаас 100 %-нын бэйэтин туһатыгар илдьэ хаалар бырааптаммыта.
Суверенитет кэнниттэн дьон-сэргэ дьүүлүгэр турбут иккис, саха омугун дьылҕатын оҥкуллаабыт, айар күүһүн уһугуннарбыт сүдү докумуонунан Национальнай оскуола Кэнсиэпсийэтэ олоххо киириитэ буолбута.
Саха бастакы Өрөспүүбүлүкэтин тэрийбит чаҕылхай дьоммут бары чох хара баттахтаах сылдьан күн сириттэн сүппүттэрэ, көмүс уҥуохтара көтөҕүллүбэккэ, алтан уҥуохтара араҥастаммакка хаалбыттара. Үөрэрбит диэн биир: иккис Өрөспүүбүлүкэни тэрийбит Михаил НИКОЛАЕВ бар дьонун кытта уустук кэми бииргэ туораан, сэмэйдик уонна кэрэтик хаар маҥан баттахтанар сааһыгар тиийэн барда. Хомойорум - арыый тиэтэйдэ дуу диэн. Улахан дойдубут иннигэр билигин эмиэ уустук кэм уһугулаан турда. Бу кэм эмиэ быһыыны-майгыны бэйэ илиитигэр ылан, олорон биэрбэт курдук дьаһанары ирдиэ. Салайааччы олоҕо кини төрөөбүт омугар туох көдьүүһү оҥорбутунан суолталанар. Аан Дархаммыт олоҕун холобура бүгүҥҥү уонна кэлэр салайааччыларга сирдьит уонна ирдэбил күүһэ күүстэнэн, саҥа дабааннарга тахсан иһиэхпит диэн эрэнэбин.
Күндү Михаил Ефимович, эн аатыҥ саха омугун булгуруйбат модун тирэҕэ, инникигэ эрэлин тулааһын баҕаната, олох куйаар халлааныгар сырдыыр суолдьут сулуһа буолан өйбүт-санаабыт мэҥэ бичигэр киирдэ. Эн арылхай мичээргинэн сырдаппыт кэмиҥ бар дьонуҥ дьоллоох туруга буолан сүрэхпитигэр хаалла... Быдан дьыл буолуохтун!
Махталы уонна тапталы кытта САЙА.
