Атырдьах ыйын 1–2 күннэригэр Дьокуускайга РФ Уопсастыбаннай палаататын “Сообщество” эрэгийиэннээҕи пуорума буолла. Пуорум, сүрүннээн, “Сила России: потенциал территорий как ключ к развитию” диэн тиэмэлээх үлэлээтэ.
РФ Уопсастыбаннай палаатата 2015 с. саҕалаан тэрийэр пуорумугар сылын аайы нэһилиэнньэ көхтөөх араҥата, араас түмсүүлэр, уо.д.а. социальнай хайысхалаах үлэнэн дьарыктаныан баҕалаах дьон санааларын этэллэр.
Тэрээһин сыала-соруга гражданнар көҕүлээһиннэрин бастыҥ холобурдарын талыы, биир санаалаахтары түмүү уонна эрэгийиэннэргэ гражданскай уопсастыба сайдарыгар кыах биэрии буолар. “Кыра куораттарга уонна ыраах олорор нэһилиэнньэлээх пууннарга олорор дьон саҕалааһынын өйөөһүҥҥэ ураты болҕомтону ууруохха наада”, – диэн Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Санкт-Петербурга буолбут Аан дойдутааҕы экэнэмиичэскэй пуорумҥа бэлиэтээн эппитэ.
Ол курдук, ыраах оройуоннарга уонна нэһилиэнньэлээх пууннарга анаан “Близкий Дальний Восток: как обеспечить транспортную доступность восточных регионов России?” диэн былаһаакка үлэлээтэ. Манна тырааныспар инфраструктурата нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатыгар дьайыытын кэпсэттилэр.
“Арассыыйа ыраах сытар эрэгийиэннэригэр бырамыысыланнас уонна киһи кыаҕын толору туһанарга бу сирдэри айан суолунан ситимниир, хааччыйар ирдэнэр. Ол иһигэр Саха сиригэр сайдар креативнай индустрия эмиэ киирэр. Дьон наадалаах сиригэр төһө кыалларынан түргэнник тиийэрин курдук.
Бүгүҥҥү туругунан, хамсааһын баар курдук, эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы салгынынан айан баар, быһа эриэйсэлэр элбииллэр, ол иһигэр Уһук Илинтэн Сибииргэ даҕаны көтүөххэ сөп буолла. Биллэн турар, билиэт сыаната ыарахан, чуолаан Уһук Илиҥҥэ уонна Саха сиригэр. Ол эрээри аҕыйах сыллааҕыта эрэ бу да суоҕа, Саха сирэ ыраах быстан олорбута. Оттон билигин Бүлүү, Алдан өрүстэри туоруур күргэлэри тутуу былааннанар, Өлүөнэ күргэтин бырайыагын эмиэ бары билэбит. Онон салгыы сайдар кыах сүҥкэн, сотору кэминэн Арассыыйа сирин-уотун барытын айан суолунан ситимниэхпит”, – диэн РФ Уопсастыбаннай палаататын территориальнай сайдыыга, куорат эйгэтигэр уонна инфраструктура хамыыһыйатыгар бэрэссэдээтэлэ Андрей Максимов эттэ.
Саха сиригэр айан суола
Саха сиригэр айан суолунан хааччыллыы туһунан СӨ тырааныспарга уонна суол хаһаайыстыбатыгар миниистирин бастакы солбуйааччыта Анатолий Потапов тыл эттэ.
Уһук Илин сиртэн хостонор баайын саппааһа үгүс, онтон Саха сирэ ол өттүнэн биир саамай баай эрэгийиэннэр ахсааннарыгар киирэр. Онон өрөспүүбүлүкэни айан суолунан хааччыйыы эрэгийиэн сайдыытыгар биир саамай суолталаах хайысха. Манна Өлүөнэ күргэтин эрэ туһунан этэр буолбатахпыт, массыына, тимир, салгын, уу суолларын барыларын туһунан этэбит.
“Куттала суох хаачыстыбалаах суоллар” нац-бырайыак чэрчитинэн Саха сирэ айан суолун тутууга уонна үлэҕэ киллэриигэ рекорд олохтуур таһымҥа таҕыста. Сылын ахсын 500 км итэҕэһэ суох саҥа суол үлэҕэ киирэр. Ол курдук, Саха сирэ суол оҥоһуутугар Уһук Илиҥҥэ иккис миэстэҕэ сылдьар. Холобур, күн бүгүн “Халыма” суолун “Аллараа Бэстээх – Чурапчы” учаастагар аспаал тэлгэтиитэ, суол бэлиэлэрин туруоруу, ойуулааһын үлэтэ бүттэ. Урут эрэгийиэн суолталаах суоллар уонунан сылынан тутуллааччылар, билигин сылын аайы үлэҕэ киирэллэр. Биир сүҥкэн холобур быйыл алтынньыга түмүктэниэхтээх Ленин бэрэспиэгин өрөмүөнэ буолар. Маннык улахан үлэ Дьокуускайга өссө ыытылла илигэ.
Маны таһынан Бүлүү уонна Халыма аартыктарын ситимниэхтээх Өлүөнэ күргэтин тутуу саҕаланна. Бу бырайыак Арассыыйа биэс сыллаах сайдыытын былааныгар киирэр. Салгыы өрөспүүбүлүкэ атын да өрүстэригэр күргэ тутуллан, тырааныспар суола сайдыаҕа. Марха өрүс күргэтэ Бүлүү эбэни туоруур муосталартан бастакылара буолла. Итинник күргэ Ленскэй оройуонугар эмиэ тутуллуоҕа”, – диэтэ Анатолий Потапов.
Саха сиригэр салгынынан айан туһунан этэр буоллахха, 2019 с. аэропортары уонна көтөр балаһалары хаттаан оҥоруу барар. Өскөтүн биир кэлим эпэрээтэр кэлиэр диэри 5 морсуруут баар буоллаҕына, билигин Уһук Илин авиа-хампаанньата эрэгийиэннэр ардыларыгар 18 морсурууттаах. Арктика оройуоннарыгар көтөргө субсидиялаах билиэттэр баар буоллулар, гуманитарнай таһаҕаһы тиэрдиигэ аччыгый авиация көтөр.
Потапов бэлиэтээбитинэн эрэгийиэҥҥэ айан суолун араас хайысхатын тупсараллар, ол иһигэр өрүһү туоруур паромнарга эмиэ. Пассажирдары таһар уу тырааныспарын ахсаана эбиллэр, онтон төлөбүрэ субсидияланар. Маны тэҥэ социальнай суолталаах хайысханан айанныыр морсуруут эбиллэр буолан, флоту саҥардыы ирдэнэр. Биир суолталаах бырайыак – Жатайдааҕы суудуна собуотун тутуута. Собуот сылга 10 араас хараабылы оҥорон таһаарар кыахтаныаҕа.
Магадаан суола
Саха сиригэр муора пуордарыгар суолу аһыахтаах “Аллараа Бэстээх – Магадаан” тимир көлө көрүдүөрүн туһунан “Саха сирин тимир суоллара” АК генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Алексей Местников билиһиннэрдэ.
“Саха сирэ сиртэн хостонор баайа элбэх, ону хайдах, тугунан таһар кыһалҕата тириир. Муора пуортарынан таһыыга Магадаан суола эмиэ барсар. Манна биһиги хампаанньабыт инники сайдар кыаҕын көрөбүт. Тимир суоллар өрөспүүбүлүкэ инбэстииссийэлиир кыаҕын күүһүрдүөхтэрэ.
Маны тэҥэ, тимир суол хоту таһаҕаһы тиэрдиигэ эмиэ кыттыһар. Онтон саҥа тимир суоллары тутуу пассажирдары таһар кыаҕы биэриэҕэ. Арассыыйа уонна Кытай кыраныыссатын туоруур суолу аһыы олоххо киирэн, тимир суол сылдьар буоллаҕына таһаҕас тиэйиитин кээмэйэ эмиэ улаатыа. Онтон ол саҥа үлэ миэстэтэ, чэпчэки табаар, олох таһымын үрдээһинэ буолар”, – бэлиэтиир Алексей Местников.
Өлүөнэ күргэтэ
2020 с. олунньутугар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, ВИС бөлөх консорциума уонна “Сбербаан” ПАО Дьокуускай куорат аннынан Өлүөнэни туоруур күргэни тутуу туһунан концессионнай сөбүлэһиини түһэрсибиттэрэ. Бырайыак РФ Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин сорудаҕынан оҥоһуллар. Тутуу үлэтин 2028 с. түмүктүүргэ былаанныыллар, онтон муостаны туһанар кэм 19 сыл – 2046 с. диэри буолуоҕа.
Бу туһунан СӨ “Өлүөнэ күргэтин тутуу дирекцията” ГКУ генеральнай дириэктэрэ Артем Артемьев иһитиннэрдэ. Күргэ тутуллубут сылыгар сууккаҕа 5,3 тыһ. массыына айанныаҕа, онтон таһаҕас тиэйэр массыыналарга төлөбүрдээх оҥоруохтара.
“2021–2022 сс. хаҥас биэрэккэ тутуу сирин бэлэмнээһин үлэтэ ыытылынна: уот, гаас ситимнэрин, оптико-волоконнай сибээһи уларытан тардыы, 1 №-дээх технологическай былаһаакканы баахта бөһүөлэгэ олохсуйарыгар бэлэмнээһин (бырайыактан 14 %-на). 2022 с. ахсынньытыттан уҥа кытылга бастакы түһүмэх тутар-таҥар үлэ саҕаламмыта. Бу сыл бүтүөр диэри уҥа кытылга уот, сибээс ситимнэрин уларытан оҥоруу бүтүөхтээх.
Үлэ иккис түһүмэҕинэн 2021 с. тохсунньу 28 уонна кулун тутар 19 күннэригэр буолбут Росавтодор билим-тэхиниичэскэй сэбиэтин мунньаҕар сүрүн тэхиниичэскэй быһаарыылар бигэргэммиттэрэ буолар. Мунньах күргэ бэйэ-бэйэтиттэн 840 м тэйиччи турар үс тирэхтээх (автодорожный внеклассный трех пилонный вантовый мост с пролетными строениями по 840 метров) гына тутуллара табыгастаах диэн түмүккэ кэллэ. Бу муус устар кэмигэр өрүскэ харгыстары таһаарбат туһуттан толкуйданна.
Билигин бырайыак 129,5 млрд солк., (НДС ааҕан туран) сыаналанан, судаарыстыбаннай эспэртиисэҕэ сылдьар. Атырдьах ыйын бүтүүтэ түмүгүн билиэхпит диэн эрэнэбит. Билиҥҥи туругунан, федеральнай бүддьүөккэ 2025 с. саҕалаан дойду суолларын биэс сыллаах былааннарын үбүлээһин харчыта көрүллүбүтэ. Онон судаарыстыбаннай эспэртиисэ күргэ тутуутугар ирдэнэр үбү быһаардаҕына биирдэ, төһөтө федеральнай үптэн төлөнөрө биллиэ”, – диэн “Өлүөнэ күргэтин тутуу дириэксийэтин” генеральнай диэриэктэрэ иһитиннэрдэ.
Артемьев Өлүөнэ күргэтэ олоххо киирэн үлэлээн бардаҕына, нэһилиэнньэ айан суолунан хааччыллыыта 21%-тан 81%-ҥа диэри тупсуо диэн бэлиэтээтэ. Саха сирин оҥорон таһаарар баалабай бородууксуйатын үүнүүтэ 2,5–3 % тэҥнэһиэ. Онтон хоту таһаҕаһы тиэрдиигэ бүддьүөттэн ороскуоттанар үбү 4,7 млрд аччатыаҕа.
Санатар буоллахха, Өлүөнэ күргэтэ Хотугу курдааһын тырааныспарын көрүдүөрүгэр киирэр уонна Илин Сибиири кытта Уһук Илини о.э. Арассыыйа сирин-уотун түөрт гыммыттан биирин холбуохтаах, ол иһигэр киирэллэр: 3 федеральнай, 5 эрэгийиэн таһымнаах массыына суоллара, Амыр–Саха сирэ тимир суол маҕыстыраала, өрүс пуорда уонна аан дойдутааҕы аэропорт. Бу суол үлэҕэ киирдэҕинэ, Сахабыт сирэ аан дойдуну кытта тэҥҥэ сайдар кыахтаныа. Бу маҕыстыраал тардыллар сиригэр айылҕа ресурсатын эрэспиэскэлэммит саппаастара РФ ВВП-тын хас эмэ төгүл куоһараллар.
Андрей Шилов суруйуута.
Мария Санникова тылбааһа.
Андрей Шилов, Мария Васильева хаартыскалара.
