Сир аһа ситэн, от үлэтэ үгэннээн, тыа дьоно барахсаттар ойууртан арахпат буоллулар. Ону сэргэ чугас эргин тыатааҕы мэнээктээн, киһиэхэ кутталлаах буолла.

Кыл мүччү

От ыйын 9 күнүгэр Хаҥалас улууһун Хачыкаатыттан 15 км тэйиччи турар Кирим диэн үүтээннээх сиргэ 40 саастаах дьахтарга эһэ саба түстэ. Дьолго, дьахтар кыл мүччү тыыннаах хаалла, улаханнык оһолломмото.

Ол күн олохтоох балыыһа үлэһитэ дьахтар кэргэнин кытары Киримҥэ барсыбыт уонна үүтээнтэн чугас сир аһын хомуйа сылдьыбыт. Ойуур быыһыттан эмискэ оҕолордоох эһэ тахсан кэлбит уонна оҕолоруттан көҥөнөн, көмүскээн буолуо, дьахтарга саба түспүт. Санныгар баастаах, уйулҕатыгар охсуу ылбыт дьахтары Покровскайга Хаҥаластааҕы киин балыыһа хирургия салаатыгар киллэрбиттэр. Билигин доруобуйата этэҥҥэ.

Бу иннинэ Хаҥаласка тыатааҕы мэнээктээбитин хаста да көрбүттэрэ. Бэс ыйын саҕаланыыта “Өлүөнэ очуостара” национальнай паарка үлэһиттэрин үүтээнин тыатааҕы киирэн ыспыт этэ. От ыйын 6 күнүгэр Буотама баһыгар “Морсо” родовой община территориятыгар ас көрдөөн, үүтээни алдьата сатаабыттар.

Томпо улууһугар эмиэ эһэ мэнээктиир. От ыйын 8 күнүгэр Хаандыгаттан 7 км чугас даачаларга (норуокка биллэринэн “райком даачалара”) тыатааҕы киирбит уонна оҕо сөтүөлүүр бассыайынын, уулаах буочукалары тоҕута көппүт. Даача хаһаайына тимир буочуканы лүһүргэтэн үргүппүтүгэр, биирдэ куоппут.

Оттон Кэскил олохтоохторо экологтартан сылгыга-сүөһүгэ саба түспүт эһэни бултуурга көрдөспүттэр. Исписэлиистэр Кэскил эргин түөртээх эһэ сылдьарын быһаарбыттара. Ол эһэ үөр сылгыны сырсан, кулунчуктаах биэни тардыбыт этэ. Экология министиэристибэтин пресс-сулууспатыгар иһитиннэрбиттэринэн, булчуттарга кутталы үөскэтэр тыатааҕыны өлөрөргө көҥүл биэрбиттэр.

Өссө биир тыатааҕыны Амма улууһугар өлөрбүттэрэ. 7–10 саастаах баараҕай эһэ бөх тоҕор сиргэ сылдьыбытын бултаабыттара. Ол иннинэ Абаҕа уонна Сатаҕай олохтоохторо эмиэ чугас эргин тыатааҕыны көрбүттэрэ. Биир эһэ Амма–Дьокуускай суол 6 км-гар сылдьарын элбэх киһи көрбүт.

Соторутааҕыта Сунтаар улууһугар “Бүлүү” федеральнай суолугар Тойбохой–Кириэстээх эргин тыатааҕы сылгы үөрүн эккирэппит.

26 тыатааҕы

Сыл саҕаланыаҕыттан Саха сиригэр дьон олоҕор кутталламмыт 26 тыатааҕыны суох гыммыттар. Бэтэринээр дэпэртээмэнин дааннайынан, эһэлэр быйыл 21 сылгыны уонна биир ынаҕы тардыбыттар.

Судаарыстыба экологияҕа надзорун иниспиэктэрдэрэ этэллэринэн, билигин тыатааҕы иссэ сылдьар кэмэ буолан, дьоҥҥо ордук кутталлаах. Бу кэмҥэ нэһилиэнньэлээх пуун чугаһыгар, сыбаалкаҕа, кылабыыһаҕа, мэччирэҥҥэ тыатааҕыны көрсүөххэ сөп. Ол иһин ойуурга сэрэхтээх буоларга, оҕолору, дьахталлары мээнэ ыыппакка, айдаарбакка сылдьарга сүбэлииллэр. Иниспиэктэрдэр нэһилиэнньэлээх пууннарга ордук эдэр эһэлэр киирэллэрин этэллэр. Тоҕо диэтэххэ, кырдьаҕастара, ордук күүстээхтэрэ, кинилэри үүрэн кэбиһэллэр. Маны таһынан нэһилиэнньэлээх пууннартан ас сыта кэлэр буолан ымсыырдар. Тыатааҕыны көрсөр түгэҥҥэ соҥҥун устан, үөһэ уунарга сүбэлииллэр. Оччоҕуна киһи икки бүк үрдээн көстөр, тыатааҕы ыраахтан туох турарын өйдөөбөт, улахан туох эрэ хамсыырын курдук көрөр үһү. Бу адьырҕа бэйэтиттэн улахантан уонна туох турарын өйдөөбөтүттэн үргэр уонна ырааҕынан тумнар үһү. Тыатааҕы түөрт атах сылдьан эрэ саба түһэр эбит, оттон икки атаҕар турдаҕына, ол аата куттуур, сириттэн-уотуттан үүрэр дьүһүнэ үһү. Торҕоннообут эһэттэн уонна оҕотуттан көҥөммүт ийэ эһэттэн тыыннаах ордор олус уустук. Аны туран, маска тыатааҕы оҕолоро эрэ хатаасталлар, инньэ гынан улахан эһэттэн үөһэ хатаастан тыыннаах ордорго кыах бэриллэр. Дьахтар эмиийин көрдөрдөҕүнэ, эһэ суобаһыргыыр дииллэрэ туос сымыйа үһү. Киһи бэйэтэ тыыппатаҕына, чугаһаабатаҕына, өйдөөх эһэ бэйэтэ ырааҕынан тумнан ааһар. Ийэ эһэ оҕолорун өлөрбүт булчуту үйэтин тухары умнубат. Оннооҕор арҕаҕар утуйа сытан умнубат дииллэр, оҕолорун тыыныгар турбут киһи сытын кытары өйдүүр үһү. Ону ааһан, оҕолорун сүтэрбит ийэ эһэ иэгэйэр икки атахтаахха барытыгар өстүйэр.

РНА СО Криолитозона уонна биология кыһалҕаларын чинчийэр институт үлэһиттэрэ суруйалларынан, кэнники сылларга Саха сиригэр эһэ биллэ элбээбит. 60-с сылларга 15–20 тыһ., 80-с сс. – 8–10 тыһ. эбиттэр. Онтон 1998–2001 сс. 19 тыһ. кэриҥэ диэн аахпыттар. Билигин 20 тыһ. дииллэр.

Тыатааҕыны билигин бултаабат буолбуттар. Булт быраабылата кытааппыт, аны лиссиэнсийэни ыларга мачайа элбэх буолан, булчуттар көхтөрө суох. Урут Нерюнгри эбэҥкилэрэ хайаан да тыатааҕы этин хаһаанар эбит буоллахтарына, билигин трихинеллез ыарыытыттан дьаарханан, урукку курдук бултаабат буолбуттар дииллэр. Аны туран, тыатааҕы уонна бөрө хара тыаҕа муҥур тойон буоланнар, түргэнник ууһууллар, тэнийэллэр.

Саба түһүүлэр

Исписэлиистэр этэллэринэн, эһэлэр урут-уруккуттан дьоҥҥо саба түһэллэрэ, билигин үйэ сайдан, төлөпүөҥҥэ тута устан тарҕатар буоланнар, саба түһүү элбээбит курдук.

Уонча сыллааҕыта “Якутск вечерний” хаһыакка Уус Майда улууһугар дэриэбинэ ортотугар тыатааҕы дьиэ үрдүнэн киирэн, соҕотох олорор эмээхсини соһон таһааран, оттоох күрүөҕэ көмөн сытарын өлөрбүттэрин ааҕан соһуйбуттааҕым.

Урукку сылларга тыатааҕы саба түспүт чахчыларын көрүөҕүҥ:

2004 сыл, атырдьах ыйа, Алдан улууһа.

Балаҕан ыйын саҥатыгар Орочоон бөһүөлэгиттэн 3 км сиргэ 60 саастаах эр киһи өлүгэ көстүбүт. Силиэстийэ быһаарбытынан, биэнсийэлээх оҕонньору тыатааҕы тырыта тыыппыт. Оҕонньор сураҕа суох сүппүтүн туһунан иһитиннэрии атырдьах ыйын 12 күнүгэр киирбит.

2004 сыл, сэтинньи, Нерюнгри оройуона.

Сэтинньи 29 күнүгэр ыаллыы Амыр уобалаһын Олекма бөһүөлэгин учаскыабайа Нерюнгритааҕы кэллиэгэлэригэр бөһүөлэктэн 75 км тэйиччи, Туркунчекин үрэх төрдүгэр, Саха сирин территориятыгар 58 саастаах эр киһи өлүгэ көстүбүтүн тыллаабыт. Амыр уобалаһын олохтооҕо тыатааҕы саба түһүүтүттэн өлбүт диэн быһаарбыттар. Өлүк аттыгар кыра халыыбырдаах бинтиэпкэ сытара көстүбүт.

2005 сыл, ыам ыйа, Нерюнгри оройуона.

“Нерюнгри-Грузовая” тимир суол ыстаансыйатын эргин быһылаан тахсыбыт. Суолтан 10 км тэйиччи ойуур быыһыгар 15 саастаах 9-с кылаас үөрэнээччитигэр тыатааҕы саба түспүт. Тыатааҕыны өлүк аттыгар булбуттар. Милииссийэ үлэһиттэрэ сонно ытан өлөрбүттэр.

Ити күн оҕолор улахан киһитэ суох ойуурга похуоттуу барбыттар. Этэҥҥэ хонон баран, сарсыарда малларын хаалларан баран, мырааҥҥа тахсыбыттар. Мыраантан түспүттэрэ маллара барыта тырыта тыытыллан, ыһыллан-тоҕуллан, астара барыта сиэниллэн сытар эбит. Онтуларын хомуйа сырыттахтарына, ойуур быыһыттан эмискэ тыатааҕы тахсан кэлбит уонна утары ыстаммыт. Уолуйбут оҕолор үрүө-тараа ыһыллыбыттар, ол эрээри тыатааҕы биир оҕону саба баттаабыт...

Иккис сабаҕанан, оҕолор малларын тыыта сылдьар эһэни көрбүттэр. Биир уоллара тыатааҕыны хаартыскаҕа түһэрээри гыммыт. Фотоаппарат вспышкатын абааһы көрөн, эһэ уолга саба түспүт.

2006 сыл, балаҕан ыйа, Алдан улууһа.

Томмот куоратыттан 100-чэ км сиргэ олохтоох родовой община булчутун өлүгүн булбуттар. 50 саастаах булчукка тыатааҕы саба түспүт.

2006 сыл, сэтинньи, Нерюнгри оройуона, Алгома үрэх (Иенрга бөһүөлэгиттэн илин өттүнэн 300 км сир).

Иенгра олохтоохторо, Приленскэй эспэдииссийэ үлэһиттэрэ, кэргэнниилэр – Марина уонна Андрей Меркурьевтар Чертанда учаастагар кыстаабыттар. Сарсыардаттан Андрей хапкааннарын бэрэбиэркэлии барбыт. Ол кэмҥэ торҕоннообут тыатааҕы үүтээҥҥэ киирбит. Атах суолларынан быһаарбыттарынан, Мария тыатааҕыны көрөн баран куота сатаабыт. Кэлин милииссийэ уонна борокуратуура үлэһиттэрэ үүтээнтэн аҕыйах миэтэрэлээх сиртэн төбөтө суох дьахтар өлүгүн булаллар. Хапкааннарын көрөн кэлбит Андрей үүтээнигэр тиийбитэ – тыатааҕы утары манаан олорор эбит. Тыаҕа сылдьа үөрүйэх Андрей, оччолооҕу көрөн баран, мастан маска сөрөнө сылдьан куота сатаабыт. Кэнниттэн тыатааҕыта бу харбаары эккирэтэ сылдьыбыт. Түгэн көһүннэ да, Андрей тыатааҕыны быһаҕынан анньан испит. Ол оннук сылдьан, Андрей иҥнэн охтубут, ол түгэҥҥэ тыатааҕы тииһигэр бэргэһэтэ уонна аҥаар кулгааҕа хаалбыт. Ити хапсыһыы кэмигэр булчут тыатааҕы сүрэҕин быһаҕынан батары анньыбыт. Иккистээн анньыбытыгар тыатааҕыта сууллубут, кыл мүччү тыыннаах ордубут Андрей эһэни сүгэнэн охсон ситэри дьууктаабыт. 4–7 саастаах торҕоннообут эһэни сүлбүттэрэ тирии иһинээҕи сыата отой суох эбит. Ити сыл олох быйаҥа суох сайын турбут буолан, тыатааҕы арҕахха киирэн утуйар кыаҕа суох буолбут.

Дмитрий ИВАНОВ.