Ону эрэгийиэннэр дьаһалталарыттан, официальнай ыстатыыстыка уонна пресса ырыынагын кыттыылаахтарыттан ылыллыбыт иһитиннэриинэн Бэчээт индустриятын тэрилтэлэрин сойууһа оҥорбут эриэйтинин түмүгэ туоһулуур. Онно көстөрүнэн, 15 бааллаах Саха сирэ 85 үрдэлтэн 84-с үрдэлгэ сылдьар.
Арассыыйа субъектарын салайааччыларын үлэлэрин таһыма биэс көрүҥ көрдөрүүлээх анал ньыманан сыаналанар. Бастатан туран, кэмиттэн кэмигэр тахсар бэчээт бородууксуйатын нэһилиэнньэҕэ атыылыыр анал уонна анала суох атыы-эргиэн эбийиэктэрин таһыма, ону тэҥэ ааспыт сылга бу көрдөрүү үрдээбитэ болҕомтоҕо ылылынна. Прессаны тарҕатар эбийиэктэр турар сирдэрин, дьиэлэрин куортамын сыаната эмиэ оруолу оонньуур. Ону таһынан периодическай бэчээти атыылыыр эбийиэктэр атыыга таһаарар бородууксуйаларын көрүҥүн ахсаана, ити эйгэни сайыннарар эрэгийиэн иһинээҕи бырагыраамалар, бырайыактар, оробуочай бөлөхтөр үлэлэрин хаамыыта, Арассыыйа субъегар бэчээт бородууксуйатын тарҕатыыны административнай салайыы туруга сыаналанна. Атыы-эргиэн туочукатын үлэлэтиигэ пресса павильоннарын сайыннарыы бырагыраамаларыгар, биирдиилээн тарҕатааччыларга субсидияны анааһыҥҥа эрэгийиэннээҕи бүддьүөттэн үп-харчы көрүллүүтэ, эрэгийиэҥҥэ социальнай киоскалары уонна да атын бырайыактары сайыннарар бырагыраамалары үлэлэтии, периодиканы тарҕатыы инфраструктуратын тупсарыы эмиэ оруолу оонньуур.
Ити хайысхалар бары учуоттанан, Саха сирэ 100 баалтан баара эрэ 15 баалы ылбыта толкуйдатар.
Эриэйтин лиидэрин холобура
Липецкэй уобалас күбүрүнээтэрэ Игорь Артамонов хас да сыл устата салайар эрэгийиэнигэр бэчээтинэй СМИ-ни тарҕатыыга сөптөөх усулуобуйаны тэрийэн, Арассыыйа субъектарын салайааччыларын ортолоругар кыайыылаах сылдьар. Уобаласка бэчээт ырыынагын сайыннарыыга ыраахха сыалламмыт киэҥ хабааннаах бырагыраама үлэлиир. Ол чэрчитинэн бэчээт уорганнарын судаарыстыба өйөөһүнэ, атыы эбийиэктэрин саҥардыы ыытыллар. Билиҥҥи кэмҥэ Липецкэй уобалас дойду үрдүнэн бэчээт бородууксуйатын 150 (!) киоскаҕа тарҕатар, 900 көрүҥ хаһыаты, сурунаалы уонна кинигэни биир ситиминэн атыылыыр соҕотох эрэгийиэн быһыытынан биллэр. Ити – атыыланар табаар 80 бырыһыана. Атына – кэнсэлээрийэ табаара, сүбэниир уонна оонньуур. Атын эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, уобалас салалтата табаҕы атыылыыры олоччу тохтотон турар. Ону чөл олоҕу тарҕатар олохтоох бырагыраама ирдиир.
Онон Липецкэй уобалас бу эйгэҕэ дьиҥнээх холобур быһыытынан сыаналанар. 2012 сылтан эрэгийиэҥҥэ киоскаларга көрүллэр куортам сыаната -- дойду үрдүнэн саамай кыра. Биир кыбадыраат миэтэрэ сир 1-12 солк. сыанаҕа турар. Оттон куортам дуогабара 10 сылга диэри уһуон сөп. Итинэн эрэ бүппэт. Олохтоох былаас бэчээти тарҕатааччылар ыраах сытар оройуоннарга бородууксуйаны тиксэрэр ороскуоттарын сорох чааһын төлөһөр.
Итини сэргэ уобаласка нэһилиэнньэни ааҕыыга интэриэстиир, үчүгэй литэрэтиирэни, хаачыстыбалаах периодиканы ааҕарга ыҥырар араас аахсыйалар ыытыллаллар. Холобур, “Ааҕар Липецкэй” диэн сыл ахсын ыытыллар бэстибээлгэ ааҕааччылар, таһаарааччылар, волонтёрдар, суруналыыстар актыыбынайдык кытталлар. Тоҕо диэтэххэ, былаас тутуһар биир сүрүн соруга – киһи олоҕун хаачыстыбатын үрдэтии. Онно олох-дьаһах бары араҥатыгар, эйгэтигэр сайдыы барарыгар үлэлэһэллэр. Мэдиссиинэ уонна үөрэх эйгэтиттэн саҕалаан, араас социальнай боппуруоска, бэчээт бородууксуйатын атыылыырга тиийэ бары болҕомто киинигэр сылдьаллар. Аҕыйах сыллааҕыта эрэгийиэн киинигэр бастакы мультимедийнай киоска аһыллыбыта. Олохтоохтор бэчээтинэй бородууксуйаны атыылаһалларын таһынан офис тиэхиньикэтин, интэриниэти туһанар кыахтаахтар. Итинник усулуобуйаҕа олох хаачыстыбата тупсара биллэр.
Түмүк хомотор...
Сойуус оҥорбут түмүгүттэн көрдөххө, эрэгийиэннээҕи, ордук киин былаас, медиа-ырыынагы өйөөбөттөр. Прессаны кытта үрдүнэн-аннынан сыһыаннаһар былааннаахтар. Ол оннугар сыһыаннаах тэрилтэлэри сабыы, босхо хаһыатынан ааҕааччыны албыннааһын салҕанар. Саҥа интэриэһинэй хаһыаттары, сурунааллары таһаарыы туһунан кэпсэтии турбат даҕаны. Сурунаалыстар түмсүүлэрин, кинилэр үрдүк таһымнаах маастарыстыбаларын эрэ көмөтүнэн сыҕарыйабыт. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун долгутар кыһалҕаҕа сөптөөх быһаарыы ылыллыбат, “араҕас” пресса күнтэн күн элбиир, хомойуох иһин, официальнай СМИ кырдьыктаах, сиэрдээх иһитиннэриитинээҕэр дьон итэҕэлин түргэнник ылар быстах телеграм-ханааллар үлэлэринэн муҥурданабыт.
Дьокуускайга “Горпечать” киоскаларын үлэлэтэр соҕотох ситими ылан көрүөҕүҥ. Бу – куорат, өрөспүүбүлүкэ, бүтүн Арассыыйа бэчээтин атыылыыр соҕотох тэрилтэ. “Ленин бэрэспиэгэр өрөмүөн саҕаланыаҕыттан кэккэ ыараханы көрүстүбүт. Итиннэ турбут бары киоскаларга атын сирдэри анаабыттара. Манна биири бэлиэтиир оруннаах. Киосканы турбут сириттэн уон да миэтэрэ сыҕарытыы инники үлэтигэр охсуулаах. Дьон хаһыаты, сурунаалы, бэчээккэ сыһыаннаах атын да табаары оптуобус кэтэһэр кэмҥэ, дьиэлээн иһэн атыылаһар үгэстээх. Сыҕарыйыы түмүгэр бэчээт бородууксуйатын атыыта лаппа кыччаата. Сурутааччы даҕаны биллэрдик аҕыйаата. Бэрэспиэккэ биһиги үс киосканы үлэлэтэн кэлбиппит: Доҕордоһуу болуоссатыгар, Ленин болуоссатыгар уонна “Киин” киинэ тыйаатырын таһыгар. Олору Киров уонна Курашов уулуссаларыгар көһөрбүттэрэ. Куорат дьаһалтата соторутааҕыта онтон эмиэ көһөрөргө быһаарда. Киоскалары бэрэспиэккэ төннөрөр туһунан бырабыыталыстыба суругун мээрийэ болҕомтоҕо ылбата. Эрдэтээҕи киоскалар тэрилтэ үпкэ боппуруоһун быһааран турбуттара. Онон салгыы куорат дизайн-куодугар эппиэттиир павильоннары тутар былааннаах этибит. Оччотугар биһиэхэ ичигэс тохтобул сирдэри биэрэргэ этэн көрбүппүтүн куорат кытыытынааҕы тохтобуллары иччилиир туһуттан онно илдьэргэ этэллэр. Ол эргин, бэл, оптуобус даҕаны тохтообот. Дьон сылдьыбат сиригэр үлэлиир биһиэхэ табыгаһа суох. Онон куорат салалтатын быһаарыытыттан соһуйан сылдьабыт”, -- диир “Горпечать” ХЭТ дириэктэрэ Саргылаана Жиркова.
Хас да сыл устата куорат дьаһалтата бу тэрилтэ үлэтигэр элбэх харгыһы үөскэттэ. Онтон нэһилиэнньэҕэ иһитиннэрии кэмигэр тиийиитэ, дьон үлэтэ-хамнаһа бытаарар, нолуок боппуруоһа турар. Итини дойдуга буола турар уустук быһыыга-майгыга олохтоох дьоҥҥо, бэчээккэ бөрүкүтэ суох сыһыан быһыытынан эрэ сыаналыахха сөп.
Ленин болуоссатыгар бара турар өрөмүөнү тэҥэ киоскалары эһии тэҥинэн ыытыллар. Бастаан утаа эбийиэктэри быстах эрэ кэмҥэ көһөрүү курдук быһаарыы баара. Өрөмүөн иккис сылын ыытыллар. Оттон киоскалары оннугар туруоруу көҥүлүн туһунан кэпсэтии турбат. Онон киоскалар дьон таарыйбат, өйдөөн көрбөт сирдэригэр атах-бытах тарҕаннылар. Куорат дьаһалтатын мунньаҕар мээр киоскалары Ленин бэрэспиэгэр төнүннэрбэт туһунан этиитэ хас да сыллаах үлэни, салгыы үлэлиир-хамсыыр, нэһилиэнньэни бэчээтинэн хааччыйар баҕаны туора сотто. Ити – Арассыыйа Бырамыысыланнаска, атыыга-тутууга министиэристибэтин, СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Местников куораты киоскаларынан хааччыйыы туһунан суруктара баарын үрдүнэн. Киин былаас дьоҥҥо билиини иҥэрэр бэчээт киоскаларын оннугар саарбах хаачыстыбалаах омук аһын атыылыыр сирдэрин арыйарга интэриэстээҕэ сөхтөрөр.
Киин куорат ити курдук бэчээти тарҕатыыга киоскалары да, ичигэс тохтобуллары да биэрэр кыаҕа суох. Ол оннугар гаджеттары, шаурманы атыылыыр, харчы иэс биэрэр тэрилтэлэр элбээтилэр. Сотору киин уулуссаҕа электроннай табах атыыланнаҕына да, киһи соһуйбат. Оттон ичигэс тохтобуллар арыгыһыттарга, тиийиммэт-түгэммэт дьоҥҥо анаан тутуллубут курдуктар.
Ааспыт сыл ахсынньытыгар Федерация Сэбиэтин спикерэ Валентина Матвиенко Саха сирин Күннэрин чэрчитинэн ыытыллыбыт пленарнай мунньахха Дьокуускай мээригэр эҕэрдэтин тириэрдэн турар. Онон кини Саха сиригэр ичигэс тохтобул кыһалҕатыгар болҕомтону тарпыта. Ол кэмтэн туох уларыйда?
Андрей Шилов
