“Кыым” хаһыат ааспыт нүөмэригэр Саха тылын тиэрминнэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйата үлэлээн эрэрин туһунан сырдаппыппыт. От ыйын 11 күнүгэр буолбут мунньахха: “Хамыыһыйа үлэни аһара дохсуннук, дьону долгутар-соһутар курдук саҕалыыра сыыһа. Онон бастаан утаа ханна да официальнайдык ылыныллыбатах эрээри, билигин дьон тутта үөрэммит, билэр-өйдүүр буолбут тылларын бигэргэтиэххэ”, - диэн кэпсэтии барбытын суруйбуппут.
Уталыппакка, уонча эрэ хонон баран, от ыйын 21 күнүгэр Тиэрмин хамыыһыйатын уочараттаах иккис мунньаҕа буолан ааста.
Мунньаҕы хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников салайан ыытта.
Санатар эбит буоллахха, ааспыт мунньах түмүгүнэн, хамыыһыйа чилиэннэрэ “билигин кыралаан киирбит эбэтэр туттулла сылдьар, дьон хайыы үйэ соһуйбат буолбут 20 тылын испииһэктээн Тыл сайдыытын управлениетыгар киллэрэҕит” диэн сорудахтаах тарҕаспыттара. Хамыыһыйа чилиэннэрэ ол соругу бары аҕыйах күн иһигэр толорбуттар. Биллэн турар, хас киһи – оччо санаа... Инньэ гынан, ааспыт мунньахха кыттыбыт хамыыһыйа 16 чилиэнэ “бу тиэрмини (тылы) дьон өйдүүр, туттар буолла, ону официальнайдык бигэргэтэн баран дьыалаҕа-куолуга, СМИгэ туһанан барыахха сөп” диэн барыта холбоон 251 тиэрмини (тылы) суруйан биэрбиттэр.
Римма Жиркова салайааччылаах Тыл управлениетын исписэлиистэрэ ол киирбит тыллары түмэн, алпаабыт бэрээдэгинэн наардаан, сааһылаан баран ХИФУ институтугар (дириэктэр Гаврил Торотоев) уонна ГЧИгэ саха тылын отделыгар (сэбиэдиссэй Надежда Данилова) ыыппыттар. “Көрөн баран санааҕытын этиҥ” диэн.
Тыл сайдыытын управлениетын салайааччыта, саҥа үлэлээн эрэр Тиэрмин хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Римма Жиркова ааспыт мунньахха ылыллыбыт Боротокуол сорудахтара туох да уталытыыта суох толоруллубуттарын, үлэ бэрт тэтимнээхтик саҕаламмытын эттэ. Ону таһынан, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах Тиэрмин хамыыһыйата үлэлээн эрэрин нэһилиэнньэ улаханнык сэҥээрэ истибитин, интэриэһиргиирин эттэ. Ол иһигэр, бу хамыыһыйаҕа киирэн үлэлэһиэхтэрин баҕалаахтар, “биһигини (миигин) киллэрбэтэхтэр” диэн омнуолуур дьон эмиэ бааллар эбит. Итини таһынан, Римма Романовна хамыыһыйа чилиэннэрэ киллэрбит тиэрминнэрин хайдах-туох бириинсибинэн наардаабыттарын билиһиннэрдэ. Холобур быһыытынан, “а” буукубаттан саҕаланар – 22, “б”-ттан – 27, “к”-ттан – 33, “т”-ттан 34 тыл-тиэрмин барыйаана киирбит эбит.
Салгыы Гаврил Торотоев уонна Надежда Данилова киирбит тиэрмин барыйааннарыгар санааларын эттилэр. Бу тыллары институттар отделларыгар идэтийбит тыл үөрэхтээхтэрэ көрөн, ырытыһан баран оҥорбут түмүктэрин билиһиннэрдилэр. Холобур, ГЧИ-лэр көрүүгэ киирбит 250-ча тылы барытын ырытыһан баран, сорох ылымматах барыйааннарыгар “?” бэлиэтин туруорбуттар, сорохторун кытта сөбүлэспиттэр. Оттон ХИФУ исписэлиистэрэ киирбит 200-тэн тахса тылтан “бу мөккүөрэ суох барсыан сөп” эрэ диэбиттэрин, 20-ччэ тылы сүүмэрдээбиттэр.
Онон, бу буолбут мунньахха хамыыһыйа чилиэннэрэ, сүрүннээн, Г.Г. Торотоев салалтатынан ХИФУлар оҥорбут барылларын ырытыстылар (ГЧИлэр барыйааннара – кэлэр мунньахтарга). Кэпсэтии хас биирдии тыл, тиэрмин үөскээбит суолун-ииһин хайыы, төрүт “этимонун” булуу, атын тылы кытта ситимнэһиитэ хайдаҕын уонна бу тылы билигин кимнээх, хайдах тутта сылдьалларын, ол суолтатыгар төһө дьүөрэлэһэрин, саха кулгааҕар хайдах иһиллэрин быһаарыы киэбинэн барда. Ол эбэтэр, бу тиэрмин (тыл) төһө барсарын-барсыбатын хамыыһыйа чилиэннэрэ аһаҕастык дьүүллэһэн баран уопсай куоластааһынынан быһаардылар. Хамыыһыйа чилиэннэрин санаата күүскэ хайдыспыт тиэрминнэрэ: “Үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан баран кэлин быһаарыахпыт, пакаа тохтотон эриэххэ... Бастакы сырыы буоларын быһыытынан, дьон өйдүүр, атыҥыраабат, “эрэллээх” тылларын эрэ бигэргэтиэххэ”, -- диэн өй-санаа баһыйда.
(Ким эрэ “ол ханнык тыллар саарбахтаннылар?” диэн интэриэһиргиир эбит буоллаҕына... “Концепция – көрүк, искусство – урамньы, идея – өйүк, общество – түмэт, администратор – дьаһабыл, почетный гражданин – ытык киһи” уо.д.а. диэн тыллар, онуоха-маныаха диэри, боппуруостара кэлин көрүүгэ “аһаҕас” хаалла.
Ханнык тыллар бигэргэтиини ааспыттарын чопчу испииһэктээн таһаарабыт. Манна туох да улахан сонун суох, бу – үгүскүт билэр, тутта сылдьар тылларгыт.
(СМИ, бэчээт үлэһиттэрэ, дьону кытта элбэхтик алтыһар үлэлээх дьон, улуустар-нэһилиэктэр дьаһалталара бу тыллары улахан гына испииһэктээн баран көстөр сиргэ ыйаан кэбиһиэххитин сөп. Бу – Саха өрөспүүбүлүкэтин Тиэрмиҥҥэ судаарыстыбаннай хамыыһыйатын бигэргэппит тыллара).
Онон, холобур, мантан антах “Кыым” хаһыат үлэһиттэрэ “Тиихэй акыйаан” диэн бүтэбит, “Чуумпу далай” буолар. “Конкурент, конкуреннаһар, конкурентоспособнай” диэн буолбакка -- “күрэстэһээччи, күрэстэһэр, күрэстэһэр дьоҕурдаах”. “Былаан, бырайыак, мадьыал, бириинсип, дьыссаат” эҥин диэннэр тохтууллар, мантан ыла “торум, барыл, оҥкул, тосхол, уһуйаан” буолар. Холобур, “былаанныыбын – торумнуубун”, “бириинсиптээх киһи – бигэ тосхоллоох киһи” уо.д.а.
***
“Бу кимнээх хамыыһыйаҕа киирэн тылы түҥ-таҥ ытыйан бардылар, ханнык бырааптарынан?” – диир дьон баар буолуохтарын сөп.
“Өрөспүүбүлүкэбитигэр Тиэрмин хамыыһыйата баар буолуохтаах, тылбыт иэдэйэн эрэр!” – диэн туруорсуу барбыта, дьиҥинэн, ыраатта. Бастакы уопсастыбаннай хамыыһыйаны Римма Жирковалаахтыын өссө 20-ччэ сыллааҕыта тэрийэ сатаабыппыт. Ол кэнниттэн иккистээн төхтүрүйэн уонча сыллааҕыта, СӨ үөрэҕин министиэристибэтин базатыгар тирэҕирэн тэринэргэ холоммуппут. Туох да боломуочуйата, бырааба суох эрээри, аҥаардас уопсастыбаннас, энтузиазм эрэ күүһүнэн ол кыаллыбат эбит этэ.
Быйыл кыһын өрөспүүбүлүкэбит салалтата, чуолаан СӨ Ил Дархана Айсен Николаев, быһаччы көҕүлээн, хамыыһыйа тэриллэн үлэлээн эрэр. Бу саҥа тэриллибит Тиэрмин хамыыһыйатыгар оннук кыһалҕа үөскээбитин бэрт өрдөөҕүттэн бэйэлэрэ билэн-өйдөөн, үөһэттэн туох да ыйыыта-кэрдиитэ суох, туруорса-тэрийсэ сатаабыт хас да киһи киирдилэр.
Хамыыһыйа билиҥҥитэ 20 чилиэннээх. Бырабыыталыстыба бэрэссэдэээтэлэ Сергей Местников уонна Тыл управлениетын салайааччыта Римма Жиркова салалталарынан, ГЧИ-ттэн лексикологиянан, терминологиянан быһаччы дьарыктанар 4 учуонай, ону таһынан университекка саха тылын учууталларын уһуйар 3 преподаватель. Саха тылын кытта быһаччы алтыһан үлэлиир хаһыат, араадьыйа, тэлэбиидэнньэ 4 суруналыыһа, саха тылын энтузиаст уопсастыбанньыктара, “КиберСаха” салайааччыта, суруйааччы-учуутал, кинигэ кыһатын салайааччыта уо.д.а. бааллар.
Быһата, саха тылын түөрүйэтин, бүгүҥҥү олоххо туттуллуутун, кыаҕын-таһымын эҥкилэ суох билэр дьон.
Мунньах түмүгүнэн боротокуол ылылынна, “хаһыс эрэ чыыһылаҕа диэри булгуччу бэлэм буолуохтаах!” диэн саҥа соруктар турдулар.
“Бу бигэргэтиллибит 27 тыл туох да систиэмэтэ (ол эбэтэр тиһигэ), уопсай тиэмэтэ суохтар, сорохторо тиэрмиҥҥэ да майгыннаабаттар”, -- диэн санаа үөскүөн сөп. Онно өссө төгүл лаппыйан хоруйдаатахха, хамыыһыйа бастакы мунньаҕар “чопчу ханнык да тиэмэҕэ, суолтаҕа, алпаабыт бэрээдэгэр хаайтарбакка, билигин нэһилиэнньэҕэ киирэн тарҕанан эрэр тыллартан саҕалыахха” диэн кэпсэтии буолбута.
Хамыыһыйа кэлэр мунньахтарыттан чопчу салааларынан, суолталарынан көрөн, “тылбытын абырахтыыр” тиһиктээх үлэ ыытыллан барарыгар бигэ эрэллээхпит.
Сорох дьон хайыы үйэ билиҥҥиттэн “бу тиэрмин хамыыһыйата араас тыллары айа-айа, ону булгуччу тутуһуннара сатаан, дьону ыган-түүрэн, олуйан-моһуйан барыа” диэн дьиксинэллэрин биллэрэллэр.
Оннук буолбатах. Тыл бэйэтин туспа сокуонунан сайдар. Үөһэттэн дьаһал ылылынна да биир үтүө күн киһи барыта саҥа тылы туттан барара хайдах да кыаллыбат. Туохха барытыгар бириэмэ, үөрэнии ирдэнэр. Холобур, саха тылыгар киирэн оннуларын булбуттара ырааппыт “былаан”, “бырайыак” уо.д.а. тыллар “торум”, “барыл” диэннэри сэргэ бииргэ туттулла сылдьыахтарын сөп бөҕө буоллаҕа. Ону ким уонна туох кыайан бобуой...
Иван Гаврильев.