Былырыыҥҥыттан Саха сирэ ойуур баһаарыгар халлаан түһэрэр ардаҕын күүһүрдэн, көдьүүһүн үрдэтэн умулларар зондировщик сөмөлүөттэри туттар буолбута. Биһиги курдук киэҥ, суола суох дойдуга ойуур баһаарын атыннык тохтотор кыах суох. Ол эрээри тоҕо эрэ сорох дьон айылҕа уларыйыытынан барар ардахха, тобурахха, сир-дойду уу буолбутугар бу сөмөлүөт “халлааны алдьатта” диэн буруйдуох курдуктар. Дьиҥэр, хайдаҕый?
***
Бүгүн бу зондировщик сөмөлүөттэри дьаһайан үлэлэтэр, СӨ Быыһыыр сулууспатын салайааччыта, ойуур улахан баһаарын кытары охсуһууга баар-суох уопуттаах киһибит И.М. Андросовы кытта кэпсэтэбит.
- Иннокентий Михайлович, эн зондировщик сөмөлүөттэринэн үлэни ыытар тэрилтэ салайааччытаҕын, бу үлэҕит туһунан ааҕааччыларбытыгар кэпсээ эрэ.
- "Зондировщик ускуустубаннай ардаҕы түһэрэр" дииллэрин биһиги утарабыт. Ускуустубаннай диэн ыраас халлааҥҥа ардаҕы түһэрии буоллаҕа. Биһиэнэ научнай да аата “уулаах былыттан ардаҕы күүһүрдэн түһэрии” диэн суруллар. Дьиҥэр, ССРС саҕаттан биллэр технология. Бу үлэ билимҥэ дириҥник тирэҕирэн ыытыллар. Росгидромет киин аэрологическай обсерваториятын былыттар физикалара диэн отделын салайааччыта Баграт Григорьевич Данелян диэн учуонай салайар. Бу отделга элбэх учуонай үлэлиир, билим атын тэрилтэлэрин кытта ыкса үлэлэһэллэр. Данеляннааҕы Саха сиригэр 1995 с. курааҥҥа аҕалан ардахтатыыга үлэлэппиттэр эбит. Отдел былыттары дириҥник үөрэтиинэн дьарыктанар. Салайар киһи быһыытынан ити туох технологиятын үчүгэйдик билээри бииргэ көтүһэн, кэпсэтэн, анараа лабаратыарыйаларыгар тиийэ сылдьан билистим.
- Баһаары умуруорууга зондировщик төһө көдьүүстээҕий?
- Урут, чахчы, саарбахтыы саныырым. Билигин көдьүүһүн илэ көрөн итэҕэйдим. Быйыл, Өлүөхүмэҕэ улахан баһаар бара турар кэмигэр, олох истиэнэ курдук халҕаһа былыт чугаһаабытыгар сөмөлүөт тиийэн, былыт иһин кэрийэ сылдьан ытыалаан, баһаары умуруорар ардаҕы түһэрбитэ. Өймөкөөн баһынан ытыалаабыппытыгар Уус Майда баһаарын Өймөкөөн диэки өттө умуллан турар.
Оттон Ил Дархаммыт А.С. Николаев итини эрдэттэн билэн, 2021 с. улахан баһаардар кэннилэриттэн алтынньыга буолбут мунньахтарга “биһиэхэ тоҕо суоҕуй, хайаан да зондировщиктаныахтаахпыт, ханна уот куттала баар да, онно көтөбүт, ардахтаах былыты күүһүрдэн түһэрэн, баһаары умулларыахтаахпыт” диэн быһаччы боппуруос туруорбута. Баһаары умулларыыга Арассыыйаҕа зондировщиктары саҥа туттан эрэллэр эбит. Урут т/х хайысхатынан үлэлээтэхтэрэ дии. Дойдуга баһаарга үлэлииргэ толору анаммыт 4 эрэ сөмөлүөт баар. Эрэгийиэннэртэн Саха сирэ эрэ бастакынан бас билэр зондировщик сөмөлүөттэннэ. Айсен Сергеевич кэмигэр үчүгэй этиини киллэрэн, Арассыыйаҕа Саха сирэ баһаары утары саҥа технологиялары туттууга, чахчы, инники иһэр. Былырыын эрдэ былыты кытта үлэлиир тустаах дьону үөрэттэрбиппит. Кэлин дьоммут уопутурдахтарына, Москубаттан учуонайдар кэлбэккэ, анарааттан көмпүүтэринэн эрэ кэтээн көрөр буолуохтара. Бэйэбит дьоммут көтө сылдьан салайыахтара.
- Ардаҕы хайдах түһэрэллэрий?
- Ыллылар да, мээнэ халлааны көрөн “о-ол сылдьар былыты ытыахха” диэбэттэр. Росгидромет биэрбит дааннайдарын көрөн, ханна улахан халҕаһа былыт баарын билэллэр. Көтөн тиийэн, ол былыт иһигэр киирэн, былыт кээмэйин, төһө ардаҕы түһэриэн сөбүн, хайа диэки барар хайысхатын, тыалын күүһүн эҥин барытын бастаан прибордарынан үөрэтэллэр. Онтон уот турбут сиригэр тиийэрин-тиийбэтин хаартанан билэллэр. Чахчы, бу былыт уот турбут сиригэр тиийиэ, бачча ардаҕы түһэрэн умулларар кыах баар диэн түмүккэ кэллэхтэринэ, былыт үөһэ 6-7 тыһ. м тахсан, былыт үрдүн ыталлар. Сөмөлүөт анныгар тойон ыҥырыа уйатын курдук ытар тэриллэригэр ракетница ботуруонун саҕа элбэх пиро-ботуруон, бэрэбиэркэлэнэн угулла сылдьар. Ботуруоннарын үлэҕэ сакаас кэллэҕинэ, Подмосковьеҕа, Загорскайга баар химическэй собуокка, сакаастаан оҥортороллор. Ботуруон кээмэйигэр, иитиитин састаабыгар тиийэ былыттар физикаларын отдела суоттаан оҥорор. Иитиитэ – дьуоттаах үрүҥ көмүс (йодистое серебро). Мин ыталларыгар элбэхтэ көтүһэ сылдьыбытым. Кылаабынай быһаарыы ылар киһилэрэ сөмөлүөккэ баар 5 көмпүүтэринэн киирэр информацияны барытын анаалыстаан, быһааран, ытарга хамаанда биэрэр. Ытар тэрилгэ элбэх ботуруон киирэр, сороҕор 200 ботуруону ытан кэлээччилэр. Ытыллыбыт пиро-ботуруоннар аракыата курдук түһэн иһэн, сөптөөх араҥаҕа киирэн паар курдук ыһыллан, былыт эбии ууланарын хааччыйан, түһэр ардаҕы күүһүрдэллэр.
- Ити хиимийэтин дьайыыта халлааҥҥа ыйы ыйынан барбат дуо?
- Дьон саамай өйдөөбөтө ити. Ыһыллыбыт реагент былыкка тарҕанан баран, 20-30 км барбытын кэннэ уу элбэтэр кыаҕа, дьайыыта бүтэн хаалар. “халлааны өр кэмҥэ алдьатар” атын хиимийэ реакцията барбат. Ити – үгүстүк бэрэбиэркэлэммит чахчы.
- Зондировщигы эһиги дьаһайан көтүтэҕит дуо?
- Биһиги зондировщигынан иккис сылбытын элбэх киһи, хас да министиэристибэ сайаапкатынан көтөбүт. Быйыл, былырыын ыам ыйын 15 күнүттэн сири сиигирдэн баһаар тахсар кутталын кыччатыыга (снижение класса пожароопасности) Экология министиэристибэтэ “бу сирдэринэн сылдьан көтүҥ” диэн сайаапка биэрэр. Сайаапка киирдэҕинэ, ханнык былыты ытарбытын, көдьүүһэ маннык буолуохтаах диэн барыллаан билэн баран көтөбүт. Сезонунан сайаапка уларыйар уонна улуустарынан көһөрөн иһэллэр. Ол үчүгэйдик туолбута. Бэс ыйыгар ТХМ сайаапкатынан от үүнүүтүн элбэтиигэ үлэлээтибит. Көтүүгэ бэлэмнэниигэ күн аайы Якутгидромет борогунуос биэрэр. Биһиги быыһыыр сулууспабыт иһинэн саҥа арыллыбыт кэтээн көрүү уонна борогунуостааһын киинэ баһаар, былыттар эҥин тустарынан информацияны биэрэр. Ытар дьоммут ити дааннайдары ылан, сарсын кэлэр ардахтаах былыттар баһаар бара турар сирин таарыйалларын-таарыйбаттарын көрөн, табыллар буоллаҕына, баран ытыахха диэн быһаараллар.
Биһиги быйыл ыам ыйыттан барыта 100 чаас көтүүлээх 80 мөл. солк. үлэни толордубут. Бастакы үлэ көдьүүстээх эбит диэн, иккис 62,5 чаас көтүүлээх 50 мөл. солк. дуогабарга эбии илии баттастыбыт. Билигин үлэлии сылдьар үс зондировщик, биирэ биһиэнэ, тус-туһунан хайысхаларынан көтөллөр.
- Халлааҥҥа наадалаах былыт наар баар буолар дуо?
- Антициклон, кураан буоллаҕына, салгын баттааһына үрдээн, былытыҥ кыайан наадалаах сиргэр тиийбэт. Истиэнэҕэ иҥнибит курдук халыйан, ардах өрүһүнэн баран хаалар. Өлүөнэ, Амма өрүстэр тардыыларын кирбиитигэр салгын баттааһына мэлдьи үрдүк баҕайы. Онон былыт Мэҥэҕэ кэлэн баран эргийэн, Чурапчы диэки барбакка, Уус Алданынан Алдан төрдүн диэки түһэр. Былыты ытааччылар айылҕа итинник туругун, майгытын эбии үөрэтэллэр. Билигин улахан баһаардаах Орто Халымаҕа антициклон, үрдүк баттааһын турар. Онон бу күннэргэ улахан халҕаһа Өймөкөөнүнэн киириэхтээх. Ону ыта көтүөхтээхпит. Биһиги бу икки сыл наар үөһэ ахтыллыбыт министиэристибэлэр сайаапкаларынан үлэлээтибит. Үлэ түмүгүн куруутун анаалыстыыбыт. Быйыл ыам ыйын иккис аҥаарыгар уонна бэс ыйыгар үлэлээбит сирдэрбитигэр, Киин Саха сиригэр баһаар суох. Ол аата, үлэбит көдьүүһэ көһүннэ.
Былырыын Экология министиэристибэтэ Алдаҥҥа, Уус Майдаҕа хайалар тэллэхтэрэ умайыахтара диэн сабаҕалаабыттарын курдук, онно улахан баһаар тахсан, өрөспүүбүлүкэҕэ ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитэ. Онтон Хабаровскай баһаардара эбиллэн, эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы ыксаллаах быһыы биллэриллэн турар. Ити диэки уот барар сирэ элбэх, ол эрээри киһи олорор дэриэбинэтэ аҕыйах.
Сөмөлүөт хас биирдии көтүүтэ, тугу гыммыттара, хас хардыылара – барыта көмпүүтэргэ тиһиллэн иһэр. Инньэ гынан суот-учуот, анаалыс кичэйэн оҥоһуллар.
- Арба, Өймөкөөнтөн ким эрэ бассаапка “эмиэ зондировщик ытыалаан, ууга бардыбыт” диэн суруйбут этэ...
- Ити эмиэ – балыыр. Халлаан туругун күн аайы үөрэтэ олорор буолан билэбин. Өймөкөөҥҥө халааны Охуоскай муораттан тахсыбыт былыт ардаан таһаарбыта. Айылҕа уларыйан, сыл аайы улахан былыттар тахсан, хоту сирдэрбитин тоҕо түһэн кэбиһэр буоллулар. Ону зондировщикка күтүрүүр сыыһа. Муораттан тахсар былыттар хоту өрүстэр үөһээ өттүлэригэр ардыыллар. Былырыын Дьааҥыга биир түүн иһигэр биир ыйдааҕы нуорма ардах түһэн, ууга барбыттара дии. Быйыл Индигииргэ оннук буолла. Халымаҕа ГЭС-тээх буолан, быһыт уутун тутан турар.
- Дьон зондировщигы оттоппот диэн буруйдууругар тугу этиэҥ этэй?
- Биир дойдулаахтарбыт барахсаттар биһигини “дэлби ытыалаан, ууга тимиртигит, оттоппотугут, ардах хаамыытын алдьаттыгыт” дииллэр. Онно мин эппиэтим маннык:
Айылҕаны кэтээн көрөр дьон, Сырдык, атын да норуот билгэһиттэрэ эрдэттэн улахан уу кэлэр диэбиттэрэ. Бүгүһүн үрэхтэрбит, сирбит-уоппут толору уулаах тоҥмуттара. Кыһын хаһан да түспэтэх халыҥ хаар түһэн, саас уу бөҕө тахсыбыта. Үрэхтэрбит саас хаһан да буолбатах толору ууламмыттара, сайын ортотугар диэри толору турдулар. Онон быйыл былыргылар уу сута диир дьыллара кэллэ. Ардахтаах, уулаах дьыл уонна былырыын элбэх уу хаалбыта тахсан, бииргэ түбэһэн хааллылар. Ону зондировщик “халлааны бутуйда” диэн, дьону булкуйар сөбө суох. Биһиги халҕаһа былыты ытан, түһүөхтээх ардаҕы баһаардаах сиргэ күүскэ түһэрин эрэ курдук оҥоробут. Бэйэм тыа киһитэ буолан, от кэмигэр кураан наадатын билэбин. Ол иһин бу күннэргэ киин, Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга көтө иликпит.
- Ытыы кэннэ үрүҥ көмүс паар курдук да ыһылыннар, сиргэ ардаҕы кытта түстэҕинэ, айылҕаҕа охсуулаах дуо?
- Данелянтан бастакы көрсүһүүбүтүгэр итини ыйыппыппыт. Ону 6-7 км үрдүк диэн олус ыраах, былыт маассатын курдары ааспат, сиргэ саккыраан түспэт диэн быһаарбыттара. Ботуруоннара, чахчы, кыралар, онон реагент сиргэ тиийбэт.
- Атын сиргэ итинник зондировщиктары тутталлар дуо?
- Атын сирдэргэ ыҥыран, манна олордохторуна, сотору-сотору эрийээччилэр. Ол эрээри биһиги курдук 3-4 сөмөлүөтү мунньан баһаары утары үлэлээһин Арассыыйа үрдүнэн суох. Данеляннаах былырыыҥҥы отчуоттарын көрбүтүм. Омук дааннайдарын, Эмиэрикэ сирин аргыһыттан ылан, сир үрдүгэр ханна улахан баһаар баарын термоточкаларынан көрдөрбүттэр этэ. Саха сирин үрдүнэн зондировщигынан үлэлээбит сирдэрбитигэр термоточка аҕыйаҕа. Оттон үлэлээбэтэх Хабаровскай, Красноярскай кыраайдарыгар сирдэрэ барыта олох кытаран олорор этэ. Быйыл эмиэ отчуоту көрүөхпүт, төһө көдьүүстээхтик үлэлээбиппит көстүөҕэ.
Зондировщигы нуучча өһүн хоһоонунуу анал исписэлиистэр, учуонайдар былыты “сэттэтэ мээрэйдээн” үөрэтэн баран ыта көтөллөр. Түмүктээн эттэххэ, биһиги дьоҥҥо зондировщик үлэтин туһунан эрдэ аһаҕастык кэпсээбэтэхпит итэҕэспит буолуо.
- Билигин Халымаҕа баран эрэҕит дуо?
- Халыма күүскэ умайа турар, ардаҕа суох. Баһаар биир күдьүс истиэнэ курдук иһэр. Биһиги үлэһиттэрбит балаһыанньаны үөрэтэ сылдьаллар. От ыйын 21-24 күннэригэр улахан халҕаһа былыт кэлиэхтээх. Ону эккирэтэн тиийэн ытан, ардаҕын күүһүрдэн түһэрэн, баһаары умуруора сатыахпыт. Өссө былыт кэлиэх буоллаҕына, үчүгэйдик, балысхан соҕустук ардатар гына нэдиэлэ буолуохпут.
- Иннокентий Михайлович, зондировщик үлэтин туһунан сиһилии кэпсээбиккэр махтанабын!
Владимир Степанов.
Сэҥээриилэр