Күндү доҕоттор, Саха сиринээҕи алмаас хампаанньатын үтүө үлэһит, дьикти дьылҕалаах дьоһун дьонун туһунан билиһиннэриибитин бүгүн салгыыбыт.
Бүгүҥҥү суруйуубут дьоруойа – АЛРОСА хампаанньа ытыктабыллаах бэтэрээнэ, дэгиттэр уус, ювелирнай оҥоһуктары айан-тутан, дьүһүйэн таһаарар, тарбаҕар талааннаах Николай Ефимович Прокопьев. Алмаас хостуур хампаанньаҕа омуна суох 40 сыл үлэлээбит баай уопуттаах.
Николай Ефимович биһигин ыйаабыт төрүт, күндү сирэ – Уус Майда оройуонун Элдьикээн (Эльдикан) бөһүөлэгэ. Прокопьевтар дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин көрөрүгэр бу бөһүөлэк, дьэ, саҥа олохсуйан, дьиэ-уот арааһа дьэндэйэн, үлэ күөстүү оргуйан эрэр кэмэ эбит.
Кылгас ыспыраапка. Элдьикээн – билигин куораттыҥы тииптээх бөһүөлэк, Элдьикээн куорат поселениетын муниципальнай тэриллиитин административнай киинэ. Алдан эбэ уҥа биэрэгэр, улуус киинэ Уус Майаттан – 64 км, дьоллоох Дьокуускай соҕуруулуу-илин өттүгэр – 400 км тэйиччи сытар. Улууска түстэммит сиринэн көрдөххө, тустаах улуус килбэйэр киин сиригэр түбэһэр.
Элдьикээн аан бастаан өрүс бириистэнин быһыытынан 1941 сыллаахха төрүттэммит. Оробуочай бөһүөлэк быһыытынан инньэ ааспыт үйэ 1948 сылыттан билиниллибитэ.
Дьоруойбут тапталлаах аҕата Ефим Константинович Прокопьев – көмүсчүттэр Элдьикээн бөһүөлэктэрин саҥа тутуллан дьэндэйэн, кэҥээн барарыгар биир бастакынан кыттыбыт, бириискэҕэ үлэлээбит дьонтон биирдэстэрэ. Болуотунньук, тутааччы быһыытынан бар дьонугар киэҥник биллэрэ. Прокопьевтар – Чурапчы улууһуттан төрүттээх, Элдьикээҥҥэ олохсуйбут ыаллар. Уон ордугуна икки оҕону күн сиригэр көрдөрөн, улаатыннаран, үөрэттэрэн, атахтарыгар туруорбут дьоһун ыал. Санаан көрүҥ – 12 оҕо!
Николай Прокопьев аҕатын туһунан кэпсииригэр киниэхэ күндү киһитэ өрүү да үрдүк маастарыстыба кэрэһитэ буоларын бэлиэтиир. Ефим Константинович бырамыысыланнаска үлэлээбит баай уопута уолчаан кыра эрдэҕиттэн бу эйгэҕэ интэриэстээх, тардыһыылаах буола үүнэн-сайдан тахсарыгар тирэх буолбут. Ол курдук, билиигэ-көрүүгэ, сайдыыга тардыһыылаах уолчааҥҥа күннэтэ тэтимнээхтик сайдан, кэҥээн иһэр бырамыысыланнас бөдөҥ салаатын биир чааһа, кыттыылааҕа буолар баҕаны олохоохтук түстээбит.
«Биһиги бастакы этибит»
Үлэ-хамнас туһунан кэпсииригэр Николай Прокопьев биир бастакынан эн-мин дэһэн сылдьыбыт, үлэ үтүмэнин көрсүбүт доҕотторун, үтүөкэн үөлээннээхтэрин, АЛРОСА-ҕа тиийэ үлэлиир уһун уонна күргүөмнээх айан аартыгар тэҥҥэ аргыстаспыт атастарын ахтан-санаан ааһар. Ол курдук, Александр Михайлов, Иван Кузьмин уонна Виталий Тарасов чугас доҕордуу буолбуттар. Уолаттар бары бииргэ Саха судаарыстыбаннай университетыгар үөрэнэ киирэн, устудьуоннар уопсайдарыгар, анаабыт курдук, биир хоско олорон, чугастык билсибиттэр. Соннук тутуспутунан үөрэхтэрин бүтэрэн, бу доҕордуулар Удачнайга үлэлии тиийбиттэр.
Манна биири бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох. Уолаттар үлэҕэ туруммут 1976 сылларыгар СГУ хайа отделениетын бүтэрэн баран, тута алмаас хампааньатыгар үлэҕэ киирбит бастакы выпускниктар эбит. Оттон ол университет кэнниттэн үлэ тэрилтэлэригэр тыырыыттан саҕаламмыт. Онно кинилэр – хайа идэлээҕин үрдүк үөрэҕин барыларыттан бастыҥнык үөрэнэн бүтэрбит эдэр исписэлиистэр – «Якут-алмаз» тэрилтэни талбыттар.
Билбит-көрбүт, муннньуммут билиилэрин дьиҥ олоххо туһанан, үлэлиир-хамсыыр сүдү баҕа кинилэри кынаттаабыт. Ону баара, инженер идэтигэр миэстэ суох буолан биэрбит. Онон «экскаватор массыньыыһын көмөлөһөөччүтүнэн үлэлиэххитин сөп» диэн буолбут. Уолаттар ол аайы чаҕыйа-толло барбатахтар, кэннинэн чинэрийии – кинилэр үгэстэрэ буолбатах. Оттон уонна бырамыысыланнаска үлэлиир баҕа да күүстээҕэ, улахана сыттаҕа. “Хаалабыт, үлэлиибит”, – дэспиттэр.
Бу туһунан Николай Прокопьев:
«Оччолорго олохтоох нэһилиэнньэттэн алмаас хампаанньатыгар үлэлээччи тарбахха баттанар аҕыйаҕа. Эдэр исписэлиис баһыйар өттө дойду атын эрэгийиэннэриттэн буолара. Сыыйа-баайа хайа бырамыысыланнаһын эйгэтигэр улуус оҕолоро кииритэлээн барбыттара. Бу манна тыргыллар аартыгы бастакынан ньурбалар солообуттара. Тоҕо диэтэххэ, Ньурбаҕа аатырбыт Амакинкатааҕы геолог чинчийэр эспэдииссийэтэ баара, ону тэҥэ биир бастакынан бастакы алмаастаах түөлбэттэн, Сунтаартан, кэлбиттэрэ».
Кылгас ыспыраапка. 1947 сыл тохсунньутугар ССРС Геологияҕа министиэристибэтин директиватынан Илин Сибиирдээҕи Тунгусскай эспэдииссийэ төрүттэнэн, Иркутскай уобалас хоту өттүгэр уонна Тунгусскай тардыытыгар (бассейн) алмаастаах сир төһө кэскиллээҕин үөрэтэр үлэ саҕаламмыта.
1949 кулун тутарыгар ССРС Геологияҕа министиэристибэтин 71 нүөмэрдээх бирикээһинэн, Тунгусскай эспэдииссийэ аата Амакинкатааҕы эспэдииссийэ диэҥҥэ уларыйбыта. “Амакинка” эбээннии “эһэ” диэн тылтан тахсыбыт. Дьэ, ити кэмтэн алмаас эпопеятын түстээбит Тунгусскай эспэдииссийэттэн силис тардыбыт Амакинкатааҕы эспэдииссийэ төрүттэммитэ. Ити – 1949 сыл кулун тутар 17 күнэ.
Ити сыл сайыныгар бу эспэдииссийэ Бүлүү эбэ тардыытыгар алмаас көрдүүр-чинчийэр үлэтин ыыппыта. Маныаха Г.Х. Файнштейн салайааччылаах Бүлүүтээҕи көрдүүр этэрээт дьарыктаммыта.
Атырдьах ыйын 7 күнүгэр Сунтаар Кириэстээҕиттэн 6 км үөһэ баар Соколинай тумулугар Саха сиригэр аан бастакы алмаас көстүбүтэ.
Николай Прокопьев кини үлэлээбит тэрилтэтигэр 70-с сыллардаахха кылаабынай инженердээбит Сергей Иванович Алексеевы истиҥ-иһирэх тылларынан ахтар. Бу кини уолаттары устудьуон быраактыкатыгар сырыттахтарына таба көрөн, «биһиэхэ үлэлии кэлээриҥ» диэн ыҥырбыт эбит.
«Хайа модун тиэхиньикэлэрдээх улахан оҥорон таһаарыыта олус интэриэһинэй этэ. Оччолорго Удачнайга карьер саҥардыы күүһүгэр киирэн үлэлээн эрэрэ. 12-с нүөмэрдээх байытар баабырыкатын тутуута оччолорго саҕаламмыта. Ону кытта тэҥинэн Удачнай куорат тутуллара. Ол барыта хайа инженеригэр салгыы сайдар кыаҕы түстүүрэ», – диир кини.
Дьэ, ити курдук түөрт доҕордуу уолан АЛРОСА хампаанньаҕа күргүөмнээх үлэлэрэ саҕаламмыта. Кинилэр бары даҕаны саха алмааһыныы киил, бөҕө туруктара, күүстээх санаалара бөҕөргөөбүтэ. Биир идэлээхтэрин ортотугар үлэҕэ кыһамньылара, сатабыллара, айар-тутар баҕалара биллэн-көстөн, сотору кэминэн идэлэринэн – хайа инженеринэн – үлэлиир тоҕоос көстүбүтэ.
Инньэ гынан, Николай Ефимович Прокопьев «Удачнай» карьер начаалынньыгын солбуйааччытынан, АЛРОСА Дьокуускайдааҕы бэрэстэбиитэлистибэтин дириэктэрин солбуйааччытынан үлэлээбитэ. Иван Александрович Кузьмин, Кузьминнар-Колескиннар алмаас салаатыгар үлэһит династияларын саҕалааччыта буолбута. Бу удьуор үлэһит династия туһунан эрдэ сырдатан турабыт. Виталий Иннокентьевич Тарасов АЛРОСА-ҕа уһуннук үлэлээн баран, Кемерово уобалаһыгар көспүтэ.
Оттон Александр Михайловтыын Николай Ефимович олох да эрдэттэн – Муора флотугар сулууспалаабыт сылларыттан – табаарыстаспыттар. Кини Удачнайга уһуннук үлэлээбит. Күн бүгүнүгэр диэри доҕордоһоллор. Иккиэн күүстээх уһаарыллыыны барбыт дьон. Ол да иһин буолуо, күн бүгүҥҥэ диэри этэҥҥэ сылдьаллар. Кинилэри көрөн туран киһи хайдах да 70 саастарын быдан ааспыт дьон дии санаабат. Тас көстүүлүүн, быһыылыын-таһаалыын, тыллыын-өстүүн эдэрдии эрчимнээхтэр.
Уларыйыы-тэлэрийии кэмэ
Доҕордуулар харахтарын далыгар элбэх уларыйыы буолан аастаҕа. Куораты кытта тэҥҥэ олох-дьаһах да биллэ сайдыбыта. Социальнай-культурнай эбийиэктэр бииртэн биир эбиллэн, тупсан барбыттара. Холобур, бастаан үлэлииллэрин саҕана оҕо сада тиийбэт этэ. Оттон бэрт сотору кырачааннары, бэл, алта ыйдарыттан сырытыннарар кыах баар буолбута. Удачнай куорат биллэ улааппыта, кэҥээбитэ. Оттон, этэргэ дылы, кинилэр «хаһыспыт» карьердара, бырайыактаах 640 м дириҥэр тиийбитэ.
Каадыр бэлиитикэтэ, онно сыһыан эмиэ уларыйбыта. Бастакы сылларга алмаас тэрилтэтигэр, сүрүннээн, Сэбиэскэй Сойуус киин уонна арҕаа эрэгийиэннэриттэн кэлии дьон үлэлииллэрэ. Бэл, Удачнай куораттан өрөспүүбүлүкэ килбэйэр киинэ Дьокуускайга диэри сөмөлүөт эриэйсэтэ суоҕа. Оттон ол кэмҥэ Москубаҕа диэри күн аайы көтөр ааллар сыбыытыыллара. Билигин Удачнайдааҕы байытар кэмбинээккэ, АЛРОСА атын да салааларыгар, хос тэрилтэлэригэр тыһыынчанан олохтоох уол-кыыс үлэлиир. Дьокуускайы кытта үөһэнэн да, алларанан да сибээс баар.
Биллэн турар, сүрүн суолталаах көҕүлүүр суолтан биирдэстэрэ – туруктаах буолуу уонна үчүгэй кэскил. Саха сиринээҕи алмаас хампаанньатын үлэһитигэр олорор дьиэлэнии, эдэр ыал толору хааччыллыыта, олоххо былаан оҥостуу хайа да киһини умсугутар. “Ону тэҥэ өй-санаа, уйулҕа өттүттэн бэлэмнээх буолуу тыын суолталааҕа өйдөнөр”, – диир Николай Ефимович. Хайаан да бииргэ үлэлиир кэллиэгэлэргин убаастыырыҥ, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарыҥ, кинилэр үлэлэрин, сыраларын түмүгүн бэйэҥ киэнин курдук сыаналыырыҥ наада. Оттон уонна бэйэ дьиссипилиинэлэээх буолуута быһаарар оруоллаах. Тоҕо диэтэххэ, оҥорон таһаарыы – тохтобула суох дьайыы, уопсай күүһү-кыаҕы түмэн үлэлээһин: «хойутууруҥ, сыылбатыйарыҥ табыллыбат, ол тэҥэ бииргэ үлэлиир дьоҥҥун түһэн биэрбэт куолу», – диир үлэ бэтэрээнэ, уопуттаах үлэһит.
Көмүс тарбахтаах бэтэрээн
Быйыл, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Үлэ сыла биллэриллибит сылыгар, АЛРОСА бэтэрээнэ, үтүө киһи Николай Ефимович 75-с хаарын санныгар түһэрбит кэрэ-бэлиэ сыла сөп түбэстэ. Уопуттаах инженер өрүү да чопчу, дьэҥкэ буоларга, омос көрдөххө, дуона да суохха олус болҕомтолоох. Тэхиниичэскэй билим иирбэтигэр-таарбатыгар да толору быһаарсар. Ол билиитин күннээҕи олоххо-дьаһахха табан туһанар. Бу талаана кини уус дьарыгар эмиэ көстөр.
Илиитигэр ылбыт тымныы, судургу да тимирэ киҥкиниир киэҥ куйаар – куосумас – хатыламмат ураты тыаһын дьүрүскэнигэр бигэтэн, уран-нарын оҥоһукка кубулуйар. Билигин Николай Прокопьев – уус уонна ювелир дьыалатын талба маастара, ааптарыскай ураты хомустары айан таһаарар уус дьарыктаах. Кини инновациялаах хомустарын таптайыыта, тас көстүүтэ эрэ ураты буолбатах. Тональностарын уларытар кыахтаахтар. Уус талааннаах тарбаҕынан бигээн, кыраҕы хараҕынан кэтээн-манаан, чочуйан таһаарбыт ураты үлэлэрин «Сияй, процветай, мой хомус» диэн, кини тус быыстапкатыгар уонна Аан дойду норуоттарын хомуһун түмэлигэр көрүөххэ сөп.
«Мин аҕам барыга-бары талааннаах маастар бэрдэ киһи этэ. Төрөөбүт улууһугар, Чурапчыга, муҥутуур улахан миэлиҥсэни оҥорон турар. өрүү да буоларын курдук, киниэхэ илии-атах буолан көмөлөһөрүм. Аҕам быһах да оҥороро, мастан бүүс кыһан, үүт-үкчү маарыннатан таһаарара, алдьаммыт сааны самаан, өрөмүөннээн да ылара, хомус оҥороро, бэл, сэлии муоһуттан ураты нарын, ис киирбэх киэргэллэри, оҥоһуктары чочуйан таһаарара. Быһата, дэгиттэр талааннааҕа. Оттон бэйэм хомуһу оҥорууга 1976 сылтан ылсыбытым. Ийэбит Анна Михайловна хомуска олус үчүгэйдик оонньуура, ону, санаабар, күн бүгүнүгэр да диэри кулгаахпар бу баардыы истэргэ дылыбын. Баҕар, ол иһин да буолуо, хомуска олус иһирэх сыһыаннаахпын уонна сөбүлүүр дьарык оҥостубутум», – диэн, ис-иһиттэн сырдаан олорон, хомус уонна тапталлаах төрөппүттэрин туһунан сылаас тылларынан ахтар дьоруойбут Николай Ефимович Прокопьев.
Кэрэхсэбиллээҕэ, Николай Ефимович алмаас хостуур салааҕа бэйэтэ эрэ үлэлииринэн муҥурдамматах, туйах хатарар солбугун хаалларбыт эппиэтинэстээх аҕа. Төрөппүт икки уола АЛРОСА хампаанньаҕа үлэлииллэр: улахан уол – ЯПТА-ҕа, ол эбэтэр, АЛРОСА Дьокуускайдааҕы алмаас атыылыыр тэрилтэтигэр, оттон кыралара – Ньурба Накыынын байытар кэмбинээтигэр. Оттон олоҕун эрэллээх аргыһа, тапталлаах кэргэнэ, Ольга Дмитриевна Прокопьева алмаас хампаанньатыгар отуттан тахса сыл үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ыал аҕа баһылыгын курдук бу үлэтин эмиэ Удачнайтан, “Удачнай” карьерыттан саҕалаабыта.
Маннык чаҕылхай дьылҕа-лаах, үлэни өрө туппут, сахалыы сайаҕас, талааннаах дьону кытта төһөнөн элбэхтик билсэҕин да, оччонон аныгы көлүөнэ дьоҥҥо хайдах курдук баай нэһилиэстибэ тиксибитин, холобур буолар дьоно бу аттыларыгар сылдьалларын дьэҥкэтик өйдүүгүн. Ону үйэтитэр, үксэтэр кэриҥнээхпит. Оттон уонна уонунан сыллар анараа уорҕаларыгар саха алмааһын салаата, ону тэҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ индустрия сайдарыгар олук уурсубут, сүдү кылааттарын киллэрбит дьоҥҥо дириҥник махтанан туран, кинилэргэ ытыктабыллаах сыһыан наадатын өйдүүгүн.
Игорь САВВИНОВ
суруйуутунан,
Татьяна Захарова- ЛОһУУРА бэлэмнээтэ