Биллэр-көстөр успуорт суруналыыһа, “Тэтим” араадьыйа дириэктэрэ Николай Бэстиинэп көҥүл тустуу кыһалҕаларын туһунан санааларын үллэстэр.
– Саха сиригэр көҥүл тустуу “бастакы нүөмэрдээх успуорт көрүҥэ”, –диэн саҕалыыр Николай Гаврильевич. – Ити дарбатан, күүркэтэн этии буолбатах. Кырдьыга, оннук. Суолдьут сулус буолбут бөҕөстөрбүт элбэхтэр: Николай Гоголев, Вячеслав Карпов, Илларион Федосеев, Николай Захаров-Сахаачча, Роман Дмитриев, Павел Пинигин, Александр Иванов, Василий Гоголев, Герман Контоев, Виктор Лебедев... Саха сирин көҥүл тустууга оскуолата аан дойдуга биллэр, баай үгэстэрдээхпит. Көҥүл тустуу диэн баран муннукка ытаабыт, олус бэриниилээх ыалдьааччылардаахпыт.
Ол иһин көҥүл тустуубут бүгүҥҥү туруга улаханнык долгутар. Бэс ыйыгар, бары билэрбит курдук, Дагестан Каспийскайыгар Арассыыйа чөмпүйэнээтэ буолан ааспыта. Ити күрэхтэһиигэ Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын 21 бөҕөһө кыттыбыта. Бүгүҥҥү күҥҥэ күүстээх күөнтэһии, конкуренция баара өйдөнөр. Ол эрээри, доҕоттор, 21 бөҕөспүтүттэн – биир да бөҕөс ыйааһыныгар уон бастыҥ иһигэр киирбэтэҕэ. Саамай эрэнэр ыйааһыммытын (57 кг) ылан көрүөҕүҥ. Бу ыйааһыҥҥа бастыҥмыт 12-с миэстэлээх (Петр Копылов). Атын бөҕөстөрбүт көрдөрүүлэрэ: Дьулустаан Федотов – 14-с; Федор Постников – 15-с; Алексей Копылов – 17-с; Харысхал Григорьев – 23-с.
61 киилэҕэ бастыҥ көрдөрүүбүт – 18-с миэстэ (Уйгулаан Иванов). Бу ыйааһыҥҥа атын үс бөҕөспүт көрдөрүүтэ: Александр Авелов – 21-с; Петр Константинов – 28-с; Ньургун Терентьев – 30-с. 65 киилэҕэ Саха сирин соҕотох бэрэстэбиитэлэ Дьулусхан Тотонов 12-с миэстэлээх.
Константин Капрынов (70 кг) быйылгы “Иван Ярыгин” турнирга боруонса мэтээллэммитэ. Кини Каспийскай көбүөрүгэр 22-с миэстэҕэ тахсыбыта. Бу ыйааһын бөҕөстөрө Владислав Кривошапкин уонна Олег Фомин ити көрдөрүүттэн өссө ыраах сылдьаллар.
Эрэнэр бөҕөспүт, эдэрдэргэ Арассыыйа чөмпүйүөнэ Станислав Свинобоев (74 кг) ыйааһыныгар 18-с миэстэлэммитэ. Ыарахан да ыйааһыннарга көрдөрүүлэрбит ити курдуктар. Ити аата, бөҕөстөрбүт бастакы эргиирдэртэн күрэхтэһииттэн туораабыттара. Бары.
Каспийскайга ыытыллыбыт Арассыыйа чөмпүйэнээтин боротокуолун өссө төгүл сыныйан көрдөхпүтүнэ – үс эрэ бөҕөспүт “уоскулаҥ” хапсыһыыларыгар тустубуттара. Ол аата, финалга тахсыбыт бөҕөстөргө кыайтарбыт буолан, салгыы тустар бырааптаммыттара. Манна да, хомойуох иһин, үөтэлээбэтэхтэрэ. Буолаары буолан, утарылаһааччыларыгар хапсыһыы болдьоҕун иннинэ, күппүлүү ахсаанынан баһыйтарбыттара. Онон, быйылгы Арассыыйа чөмпүйэнээтин сыыппаралара үөрдүбэттэр.
Бу матырыйаалга дьахталлар чөмпүйэнээттэрин ырыппаппыт. Каспийскайга, биллэрин курдук, дьахталлар күрэхтэһиилэрэ сэргэ ыытыллыбыта. Дьахталларга Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандата икки боруонса мэтээллээх: Севиль Назарова (57 кг) уонна Лилиана Рожина (72 кг).
Эр дьоҥҥо Арассыыйа көҥүл тустууга чөмпүйэнээттэрин устуоруйата 1992 сылтан саҕаланар. Быйылгы Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр Саха сирин хамаандата саамай мөлтөх көрдөрүүлэннэ. Ити 1992 сылтан ыытыллар Арассыыйа чөмпүйэнээттэрин саба быраҕан көрүү түмүгэр.
“Хас эмэ сүүһүнэн көҥүл тустуу ыалдьааччылара итинник түмүктэн мах бэрдэрдилэр”, – диэххэ сөп. Урукку өттүгэр киэҥ дьүүллэһии тахсара. Успуорт диэн успуорт: ким эрэ кыайар, ким эрэ кыайтарар. Ол эрээри бөҕөстөрбүт эбиллэбэтэхтэрэ, биир таһымҥа сылдьаллара омос да көрүүгэ көстөр. Таактыка өттүгэр эбиллии баар да? Суох. Оттон саҥа, сонун ньымалары туттуу, успуорт тылынан эттэххэ тиэхиньикэ өттүгэр? Суох. Баҕар, күүстээх дьарыктар түмүктэригэр күүс, кыах эбиллибитэ буолаарай? Эмиэ суох. Уйулҕа (психология) өттүнэн бэлэм буолууга? Эмиэ суох.
Оччотугар дьоҕурдаах бөҕөстөрбүт суохтар дуо? Суох буолбатахтар, бааллар: оҕолор, эдэрдэр түһүлгэлэригэр (Арассыыйа, Европа, аан дойду) хаардыы хаама сылдьыбыт, Өлүөхүмэттэн төрүттээх ини-бии Алексей уонна Петр Копыловтар; эдэрдэр түһүлгэлэригэр бэйэтин олус үчүгэйдик көрдөрбүт, Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх Станислав Свинобоев... Ити курдук эдэр, кэскиллээх бөҕөстөрбүтүн ааттаталыы туруохха сөп.
Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын кытта тириэньэр-консультант быһыытынан – успуорт үтүөлээх маастара, Олимпиада-2004 чөмпүйүөнэ, аан дойду биэс төгүллээх чөмпүйүөнэ Хаджимурат Солтанович Гацалов үлэлэһэ сылдьыбыта. Кыра-кыралаан ситиһиилэр баар буолан испиттэрэ. Үөрэтэр-эрчийэр тэрээһиннэр Хотугу Осетияҕа ыытыллалларыгар үөрэнэ да быһыытыйбыппыт. Хаджимурат Солтанович билигин саха бөҕөстөрүн кытта үлэлээбэт. Ону кытта ситиһиилэр мэлийдилэр.
“Бастыҥтан бастыҥнарбыт Белоруссия, Польша, Румыния, Македония успуорка чиэстэрин көмүскүүллэр дии”, – диэхтэрэ сорохтор. Ол эрээри, хомойуох иһин, Белоруссия хамаандата Европа уонна аан дойду күрэхтэһиилэригэр кыттыбат. Оттон атын “легионердарбыт” Олимпиада иннинээҕи эппиэттээх сылга ситиһиилэринэн үөрдүбэтилэр.
Ааспыт күһүн аан дойду чөмпүйэнээтэ Сербия киин куората Белградка ыытыллыбыта. 57 киилэҕэ: Австралия аатыттан тустубут Георгий Окороков 10-с, оттон Европа чөмпүйүөнэ (2023), Македония чиэһин көмүскүүр Владимир Егоров 16-с миэстэлэргэ тахсыбыттара. 61 киилэҕэ тустубут икки бөҕөспүт да үөтэлээбэтэхтэрэ: Николай Охлопоков (Румыния) – 13-с; Эдуард Григорьев (Польша) – 23-с.
Быйылгы Европа чөмпүйэнээтэ муус устарга Хорватия киин куората Загребка ыытыллыбыта. Түмүк эмиэ үөрдүбэт. Барыта 14 кыттааччылаах 61 киилэҕэ: Николай Охопков – сэттис, оттон Владимир Егоров онус буолбуттара.
Итинник түмүктэр кэннилэриттэн: “Олимпиада мэтээлигэр суоттанабыт”, – диэхпитин сөп дуо? Күн бүгүн Виктор Рассадин уонна Айаал Белолюбскай атын дойду аатыттан тустаары, докумуон хомуһа сылдьаллар. Билигин, бакаа, туох да биллибэт. Долгуйа кэтэһэбит эрэ.
“Оттон Лев Павлов баар дии, доҕоор”, – диир ааҕааччыны истэр курдукпун. Кырдьык, бүгүҥҥү күҥҥэ, Лев Павлов түлэй түүнү сырдатар сардаҥа курдук. Дьокуускайга ыытыллыбыт эдэрдэргэ Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр чаҕылхайдык тустубута. Исписэлиистэр да, ыалдьааччылар да, суруналыыстар да үөрбүппүт аҕай. Эмискэ сааскы көй салгын сайа охсубута, инникигэ эрэл үөскээбитэ.
Лев Павлов улахан дьон чөмпүйэнээтигэр аан маҥнай тустуохтааҕа. Ону тириэньэрдэр тоҕо эрэ туһуннарбатахтара. Итини таактыка биир ньыматын курдук өйдүөххэ сөбө дуу? Атырдьах ыйыгар Иркутскайга 23-гэр диэри саастаахтарга Арассыыйа чөмпүйэнээтэ ыытыллыахтаах. Тириэньэрдэр быһаарыылара сөбүн дуу, сөтөгөйүн дуу – кэм-кэрдии көрдөрүө турдаҕа.
Лев Павловы кытта успуорт үтүөлээх маастара, аан дойду чөмпүйүөнэ Герман Контоев үлэлэһэн эрэр. Быйылгы “Иван Ярыгин” турнирыгар боруонса мэтээли ситиспит Константин Капрынов тус тириэньэрэ – Арассыыйа чөмпүйүөнэ Егор Пономарев. Ити холобурдар тугу көрдөрөллөрүй? Үрдүк таһымҥа туста сылдьыбыт эдэр тириэньэрдэргэ кэскиллээх бөҕөстөрбүтүн сыһыартыахха наада. Тимур Пестерев, Николай Старостин, Михаил Иванов, Прокопий Петров, Вячеслав Ефремов, Владимир Флегонтов, Осип Михайлов, Дмитрий Шадрин, Николай Аянитов, Михаил Захаров, Семен Семенов, Петр Сивцев курдук маастардар баай үөрүйэхтэрин көҥүл тустуу сайдыытыгар хайаан да туһаныахха наада. Туһааннаах усулуобуйалары тэрийиэххэ, сүүмэрдэммит хамаандаларга үлэлэтиэххэ. Кинилэр, этэргэ дылы, тустуу ис куукунатын олус үчүгэйдик билэллэр. Дьарыктарга бэйэлэрэ тустуохтарын, чопчу ньымалары көрдөрүөхтэрин, араас кистэлэҥнэри арыйыахтарын сөп.
Күн бүгүн Саха сирин бастакы нүөмэрдээх успуорда “буксуйан” турар. Итини билиниэххэ уонна балаһыанньа көнөрүн туһугар күүскэ үлэлиэххэ наада. Көрө-көрө көрбөтөҕө, билэ-билбэтэҕэ буолар, баар кыһалҕалары тумна көтөр охсуулаах.
Биһиги бары, исписэлиистэр, ыалдьааччылар, суруналыыстар көҥүл тустуу үүнэ-сайда туруон баҕарабыт. Бөҕөстөрү бэлэмнээһиҥҥэ, тириэньэрдэр ыстааптарын күүһүрдүүгэ систиэмэлээх уларыйыылар наадалар. Тириэньэрдэр үлэлэригэр чопчу систиэмэ суох. Бөҕөстөр оҕо эрдэхтэриттэн дьарыктаммыт тириэньэрдэригэр тиһэҕэр диэри сылдьаллар. Ол тириэньэрдэрэ кинилэри батыһан Дьокуускайга көһөн кэлэллэр. Ити курдук оҕолору кытта далааһыннаахтык үлэлиир тириэньэрдэрбитин сылтан сыл “сүтэрэ” турабыт. Бүтүн систиэмэ кэһиллиитэ тахсар. Оҕолору кытта үлэлиир тириэньэрдэри мэлдьи өйүөххэ, үрдэтэ тутуохха наада.
Оттон Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар киирбит бөҕөстөрү үөһэ ааттаммыт эдэр тириэньэрдэргэ, биллэр-көстөр маастардарга сыһыартаан иһиэххэ наада. Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар сылдьыбыт спортсменнар, туох да баһан этиитэ, күүркэтиитэ суох – бэлэм тириэньэрдэр. Холобурдары төһө баҕарар аҕалтыы туруохха сөп: успуорт үтүөлээх маастара, аан дойду үс төгүллээх чөмпүйүөнэ, 35 саастаах Денис Царгуш – Арассыыйа уолаттарга (юноши) сүүмэрдэммит хамаандатын тириэньэрэ; успуорт үтүөлээх маастара, аан дойду чөмпүйүөнэ, Европа икки төгүллээх чөмпүйүөнэ, 34 саастаах Абдусалам Гадисов – эдэрдэргэ (молодежь) Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын тириэньэрэ; 39 саастаах Хаджимурад Гацалов – улахан дьоҥҥо Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын тириэньэрэ. Кинилэр төһө ситиһиилээхтэрий? Денис Царгуш иилиир-саҕалыыр хамаандата соторутааҕыта Европа чөмпүйэнээтигэр 9 кыһыл көмүс мэтээли ситиспитэ. Ити улахан ситиһии буолбатах дуо?
Эһиил – Париж Олимпиадатын сыла. Саха бөҕөһө 48 сыл анараа өттүгэр Олимпиадаҕа ситиһиилэммитэ. Сорунуулаахтык хамсамматахпытына, уларытыылары киллэрбэтэхпитинэ өссө 48 сыл Олимпиада мэтээлин кэтэһиэхпит.
Федор РАХЛЕЕВ.
