Устуоруйа кэмиттэн кэмигэр урут олоро сылдьыбыт дьоммут туһунан хаһан да биллибэтэх чахчылары таһаарар. Кинилэр норуоттарын туһугар оҥорбут үтүөлэрэ билиҥҥи кэм үрдүгүттэн алмаас курдук чаҕылыйан тахсан, үрдүктүк сыаналанан, төрөөбүт дойдуларын, түөлбэлэрин устуоруйатын байытар, дьоннорун киэн туттуута буолар.
14-с оскуола биир бастакы дириэктэрэ
Биир оннук ураты дьылҕалаах киһинэн норуотун үөрэҕириитигэр, саха тылын сайыннарыыга 1932 с. хара өлүөр диэри бэриниилээхтик үлэлээбит саха тылын учуутала, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, Афанасьевтар учууталлар династияларын төрүттээччи, Горнай улууһун олохтооҕо Гаврил Егорович Афанасьев (1916-1976) буолара чахчы. Туох барыта төрүттээх дииллэринии, быйыл Дьокуускай куорат 14-с оскуолата төрүттэммит устуоруйатын туһунан кинигэ бэлэмнии сылдьар учуутал Г.С. Корнилова “оскуола төрүттэниитигэр улахан кылааттаах биир бастакы дириэктэр Г.Е. Афанасьев Горнайтан төрүттээх киһи эбит” диэн үөрбүтүн кэпсээбитэ. 14-с оскуола сэбиэскэй саҕаттан саха оскуолатынан биллэр. Бастаан 1941 с. оскуола үлэлиир ыччакка киэһээҥҥи оскуола быһыытынан арыллыбыт. Гаврил Егорович бу оскуолаҕа 1943-1947 сс. сэбиэдиссэйдээбит. Мин кинини Бэрдьигэстээх оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан көрөрүм. Дьон-сэргэ Аппанааһыйап учуутал диэн ытыктаан ааттыыра, улууска кинини билбэт киһи оччолорго суоҕа.
Гаврил Егорович үлэтин 1932 с. ликбез учууталынан саҕалаабыт. Онон батталга олорбут дьоммутун үөрэҕирии аартыгар таһаарбыт бастакы учууталлартан биирдэстэрэ этэ.
Дириҥ устуоруйалаах дьиэ кэргэн
Төрөппүт кыыһа, норуот үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕин тиһигин бочуоттаах бэтэрээнэ, 52 сыл ыстаастаах учуутал А.Г. Павлова кэпсииринэн, Гаврил Егорович аҕата Георгий (Егор) Васильевич Афанасьев, сахалыы аата Дьөгүөссэ, өссө Суон Кинээс Сиэнэ диэн ааттанар киһи эбит. Арҕаа Хаҥалас улууһун 2 Дьөппөн нэһилиэгиттэн төрүттээх курдуктар. Өлүөнэ өрүс үрдүгэр олорбуттара үһү. Анна Гаврильевна “аҕам урукку туһунан тугу да кэпсээбэт этэ” диир. Гаврил Егоровичтыын тэҥ саастаах аҕатын кыра быраата, сэрии бэтэрээнэ, өр сылларга сэбиэскэй-партийнай үлэҕэ үлэлээбит С.В. Афанасьев оҕолоругар эмиэ тугу да кэпсээбэт эбит.
Ити, быһыыта, Гаврил Егорович аҕата Георгий (Егор-Дьөгүөссэ) Васильевич Афанасьев урут үрүҥнэргэ кытта сылдьыбытын кистиириттэн буолуон сөп. Сэбиэскэй кэмҥэ ити бастаанньаҕа кыттыбыт дьону, оҕолорун, удьуордарын сойуолуур, туоратар сүөргү майгы баарыттан харыстаан кэпсээбэтэх буолуон сөп.
Гражданскай сэрии кэминээҕи эһэлэрин олоҕун туһунан чуолкай докумуон суох. Ол эрээри, Саха Бикипиэдьийэҕэ биллиилээх кыраайы үөрэтээччи И.С. Колосов таһаарбыт “Саха чаҕылхай уолаттара” диэн ыстатыйатыгар маннык суруллар: “Г.В. Афанасьев-Суон Кинээс Сиэнэ – Арҕаа Хаҥалас дуу, Илин Хаҥалас дуу киһитэ. Баай ыалтан төрүттээҕэ аатыттан да биллэр. Кини туһунан билигин Покровскай мусуойун архыыбыгар баар Н.Гордеев ахтыыта бэрт кылгастык бэлиэтээн аһарар. Г.В. Афанасьев үрүҥ повстанчествоҕа холбоспут төрүөтүнэн 1922 с. кулун тутар саҥатыгар, Н.А. Каландаришвили тоһуурга түбэһэн өлүөн аҕай иннинэ, Покровскайтан П.М. Крылов диэн командир II Дьөппөн нэһилиэгэр баран 20-чэ туох да буруйа суох дьону «образцовай карательнай рейдэтэ» буолбута. Онно Крылов этэрээтин дьоно мас эрбии турар дьону, ойбоҥҥо сүөһү уулата турар оҕонньору, оскуола учууталын, таҥара дьиэтигэр үлэлиир аҕабыыты, офицер уолун кытары уо.д.а. барыта 20-чэ буруйа суох дьону кыргыбыттара. Нөҥүө күнүгэр бу ынырык дьулаан быһыы улууһу биир гына тарҕаммыт, иһиллибит. Бэрт түргэнник олохтоох нэһилиэнньэттэн үрүҥ этэрээттэрэ тэриллэн киирэн бараллар. Ол курдук, үрүҥ этэрээттэрин хамандыырдарынан Н.Ф. Дмитриев-Кэлэҕэй Дмитриев, С.И. Михайлов-Кырсаан Уола, Е.Е. Старостин-Урдус кулуба уола, И.Г. Кириллов (16 саастааҕар), С.А. Широких, Г.В. Афанасьев-Суон Кинээс Сиэнэ. Бу туһунан Н.Гордеев ахтыытыгар суруллубут. Г.В. Афанасьев этэрээтэ үрүҥнэр соҕурууҥҥу бөлөхтөрүгэр сылдьыбыт. Н.Ф. Дмитриеви-Кэлэҕэй Дмитриеви бэйэтин саллааттара өлөрбүттэрин кэнниттэн кини этэрээтин Г.В. Афанасьев салайбыт. Устунан тупсууга киирэн амнистияламмыттар. Г.В. Афанасьев олоҕо, охсуһуута биллибэт. Анаан үөрэтиэххэ наада”.
Георгий Васильевич 5 уолун, аймахтарын күрэтэн, Одунуга (Маҕараска) тиийэн, билиҥҥи Харыйалаах заповеднигын сиригэр олохсуйбуттар эбит. Анна Гаврильевна: “Эһэбит Г.В. Афанасьев буоларын чуолкай билэбит, ол эрээри аҕам кэпсээбэтэх буолан, дьиэ кэргэммит устуоруйатын билбэппит элбэх, онон, чахчы, ылсан, дириҥник чинчийиэхпитин, барытын докумуоҥҥа тирэҕирэн оҥорорбут наада эбит”, – диэн кытаанах санаалаах. Афанасьевтар төрүттэрин хасыһан, өссө элбэх биллибэти, инники олорбут өбүгэлэринэн киэн туттар чахчылары арыйаллара саарбаҕа суох.
Башарин үөрэнээччитэ
Саха норуодунай бэйиэтэ С.И. Тарасов “Эрэйи эҥээринэн тэлбит эр соҕотох” диэн Г.П. Башарин туһунан ахтыытыгар “Башарин аатын аан маҥнай учууталым Гаврил Егоровичтан истибитим” диир. Кини Георгий Прокопьевич Башариҥҥа үөрэммит эбит. Оччолорго Савва Иванович Бэрдьигэстээх оскуолатыгар сэттис кылааска үөрэнэ сылдьыбыт. Биирдэ учуутала тымныйан, сөтөллө сылдьан үөрэппит. Савва Иванович “туохтан төрүөттээҕин билбэтим (баҕар, эргичиҥнии олорбутум буолуо), арай Гаврил Егорович миэхэ туһаайбыт саҥатын иһиттим: “Тарааһап, сөтөллөрбүттэн уратыны барытын суруйан ис. Учууталым Георгий Прокопьевич Башарин итинник үөрэппитэ”, – диэбит. Оҕоҕо улахан дьону холобурдаатахха, инники дьылҕатыгар дьайар дииллэр. Савва Ивановичка Гаврил Егорович Башарын “истибиккитин барытын суруйан иһиҥ” диэбитин кэпсээбитин өйдөөн хаалбыта инники олоҕор, үлэтигэр суолдьут буолбут буолуон сөп курдук.
Гаврил Егорович учуутал буолбут устуоруйатын, ханна үлэлээбитин дьиэ кэргэн билиҥҥэ диэри харыстаан харайа сылдьар саһарбыт докумуоннара кэпсииллэр. Кини оскуолаҕа оччолорго Арҕаа Хаҥалас 1 Маалтаанытын оскуолатыгар үөрэммит. Онтон Табаҕа ситэтэ суох орто оскуолатын бүтэрэн баран, учууталлыыр үлэтин аан бастаан 1932 с. Горнай Маҕараһыгар ликбез учууталынан саҕалаабыт. Онтон Дьокуускайга 1934 с. совпартоскуоланы бүтэрбит. Горнайга элбэх сиргэ оскуола сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбит. Оччолорго үөрэхтээһин саҥа тэриллэн эрэр кэмэ буолан, кини ити оскуолалары тэрийиигэ быһаччы үлэлээн, Горнай улууһугар үөрэхтээһин атаҕар туруутугар улахан кылаатын киллэрбитэ чахчы.
Гаврил Егорович 1943-1947 сс. Дьокуускайга киирэн 14-с оскуолаҕа сэбиэдиссэйдиир. Ол кэмҥэ суруйбут биир отчуота былыргы сахалыы алпаабытынан суруллубутун оскуола чинчийээччилэрэ ааҕан, саҥа чахчылары билиэхтэрин сөп.
Гаврил Васильевич үөрэнээччилэриттэн норуодунай поэт Савва Тарасов, суруйааччылар Петр Аввакумов, Николай Дьяконов, улууска биллэр үөрэҕирии туйгуннара, саха тылын учууталлара Е.С. Дьячковская, Т.М. Федорова, А.С. Тарасов, В.Г. Никонова уо.д.а. тахсыбыттара.
Уорганнар сойуолааһыннара
Маҕараска тиийэн олорон, “Кыһыл сулус” холкуоһу тэрийбиттэр. Афанасьевтар үөрэхтээх, сытыы-хотуу дьон буолан, олохтоох дьон кинилэри нэһилиэк, холкуос салайар үлэлэригэр: аҕалара Георгий Васильевиһы – холкуос солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн, быраата Семён Васильевиһы нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн талбыттар. Оттон эдэр Гаврил Егорович оскуола дириэктэрэ, хомсомуол тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ буолбут. Сэрии иннигэр баартыйаҕа хандьыдаатынан ылбыттар. Дьадаҥы өттө биһигини көмүскүөҕэ, баай өттө биһиги диэки үчүгэй хараҕынан көрүөҕэ диэбиттэрэ буолуо, ити курдук биир аймах бүтүн нэһилиэк салайар үлэтигэр сылдьыбыт. Дьон ытыктыырыттан буолуо, “биир аймах нэһилиэк былааһын баһылаата” диэн үҥсүү суох эбит.
Анна Гаврильевна оччотооҕу бэлиитикэ быһыытын-майгытын туоһулуур, баартыйа райкомун “аҕабын Павлик Морозов оҥоро сатаабыт” суруктара диэн, биир дьиҥнээх докумуону көрдөрөр.
Онно суруллубут (тугу да көннөрбөккө биэрэбин):
“Колхозтар тов. Афанасьев оҕонньору солбуйааччы председателинэн оҥорбуттара сөптөөх. Оҕонньор кохозка авторитеттаах, онон председатель тахсыар диэри үлэлиэхтээх (сэлликтээн балыыһаҕа сыппыт–В.С). Эн коммунист партиятын биир кандидатын быһыытынан аҕаҥ оҕонньору өйдөтөн үлэлэт... Онон тов. Афанасьев эн бу туһунан тугу көмөлөспүккүн уонна оҕонньору үлэтигэр киллэрбитиҥ туһунан партия районнааҕы кэмитиэтигэр докладнойда киллэр.
Райпарткомсекр: Борисов диэн быһыылаах. 20.10.42 с.”.
Ол эрээри үҥсүһүү сэрии кэмигэр Афанасьевтары тумнубатах. Элбэх оҕолоох биир дьахтар холкуос тыйа өлбүтүгэр буруйдааҕын аһынан, хаайыыга ыыттарбат туһуттан холкуос бырабылыанньата ороскуотугар ынаҕын тутарга, үлэтин күнүн аҕыйатарга быһаарбыт. Ону үөрэҕэ суох муҥнаах өстүйбүт уонна кулаактаммыт дьону кытта Афанасьевтарга үҥсүү анонимка ыыппыттар. Ити кэмҥэ холкуос бэрэссэдээтэлэ сэлликтээн балыыһаҕа сытарынан, Георгий Васильевич эппиэттээх буолбут. Кини эмиэ сэлликтээбит быһыылаах. Дьиэтигэр ыалдьа сытар киһини НКВД-лар кэлэн, тутан Бэрдьигэстээххэ илдьэллэр. Киһилэрэ тута балыыһаҕа киирэр, өрүттүбэккэ өлбүт.
Онтон аны Гаврил Егоровиһы эккирэтэн бараллар. Кини холкуоска ким төһө сүөһүнү биэрбитин суруйар суруксут эбит. Биир холкуоска туттарбыт биэтигэр бэйэтигэр ыспыраапка сурунара табыгаһа суох диэн сурумматах. Ону үҥсэн, уорганнар кэлэн бэрэбиэркэ бөҕө буолбуттар. Төһө эмэ элбэх киһи кинини көмүскээн, “ити биэни туттарбыта, холкуоска баар” диэн туоһулуу сатаабыттарын үрдүнэн, син биир буруйдаан, баартыйаҕа хандьыдаатыттан устубуттар.
Гаврил Егорович чиэһинэй киһи буолан, буруйа суоҕар буруйдаммыт ити мэҥи уһуннук туруорсан, хойут сааһыран баран кэлэктиибин көмөтүнэн баартыйаҕа ылалларын ситиспит. Оттон кинини үҥсүбүт дьон холкуос отун уоттаан, хаайыыга ыытыллан баран төннүбэтэхтэр.
Аҕатын быраата Семён Васильевиһы эмиэ сойуолууллар. Кинини табаарыстара дьиэтин-уотун бырахтаран туран, сулумахтыы Иркутскайга күрэппиттэр. Онно Иркутскайга бэтэринээринэй техникуму бүтэрэр. Салгыы Москубаҕа үөрэнэ барбыт. Подмосковье кыыһын кэргэн ылбыт, онтон сэриигэ баран политруктаабыт. Бааһырбытын кэннэ сыыйан кэбиһэллэр. Дойдутугар кэлэн өр кэм салайар үлэҕэ Сунтаарга, Кэбээйигэ үлэлээбит.
Учууталлар династиялара
Гаврил Егорович кэргэниниин алта оҕону атаҕар туруорбуттар. Икки кыыһа Анна Гаврильевна Павлова уонна СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, норуот үөрэҕириитин туйгуна Прасковья Гаврильевна Петрова учуутал идэтин талбыттар. Афанасьевтар Гаврил Егоровичтан саҕалаан, оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, барыта 4 көлүөнэттэн 19 учуутал тахсан, учууталлар династияларын төрүттээбиттэр. Г.Е. Афанасьев саха тылын учууталынан үлэлээбитин үйэтитэн, Афанасьевтар династиялара айымньылаах үлэлээх саха тылын учууталларыгар, РФ, СӨ таһымнаах олимпиадаларга, научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэлэргэ кыайбыт оскуоланы бүтэрээччилэргэ анал истипиэндьийэ анаабыттар.
Анна Гаврильевна кэпсэтиибит бүтүүтэ: “Биһиги эһэбит Георгий (Егор) Васильевич Афанасьев эдэригэр учууталлыы сылдьыбыт диэн сибидиэнньэ баар. Ол туһунан докумуон буллахпытына, династиябытын биэс көлүөнэлээх диэн, киэн тутта ааттыахпытын сөп”, – диэн Афанасьевтар өссө биир урут биллибэтэх чахчыларын кэпсээтэ.
Ити курдук үйэтин тухары саха тылын учууталынан бэриниилээхтик үлэлээбит Г.Е. Афанасьев аата быйыл, саха тылын сайдыытын туһугар үлэ күүһүрбүт кэмигэр, кылаана кыларыйан тахсыбыта ааспыт устуоруйабыт ураты бэлэҕэ буолара саарбаҕа суох.
Владимир Степанов.
