Саха сиринээҕи алмаас хампаанньата өрөспүүбүлүкэ өрүстэригэр уонна күөллэригэр балыгы үксэтиигэ ыытар көхтөөх үлэтин быйыл да салгыыр. Уу баайын – балыгын үксэтии уонна үйэтитии – хампаанньа айылҕа харыстабылын эйгэтигэр ыытар тэрээһиннэрин биир быстыспат сорҕото.
АЛРОСА экологтара бэлиэр хаһыс да сылларын тулалыыр эйгэ харыстабылын кэлим бырагырааматын олоххо киллэрэллэр. Балыгы элбэтиигэ хампаанньа хас сыл аайы уоннуу мөл. солк. көрөр.
АЛРОСА балыгы үксэтэр бырагырааматын иһинэн өрөспүүбүлкэ өрүстэригэр сыаналаах балык көрүҥнэрин 24 мөл. искэҕэ, ыамата ыытыллыбыт. Оттон быйыл муҥутуур элбэх балык, ол иһигэр сыаналаах көрүҥнэр эмиэ киирсэллэр. Балык 4 мөл. тахса ыамата, искэҕэ ыытыллыахтаах. Ол курдук, бу бэс ыйыгар быраҥааттаны ыыппыттар. Оттон балаҕан ыйыгар – Сибиир хатыыһын ыаматын Бүлүү эбэҕэ ыытар сорук турар.
Экология туһугар кыһамньы
АЛРОСА бу хайысхаҕа туох үлэни ыытарын туһунан хампаанньа айылҕа сирин-уотун харыстабылыгар уонна хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктарын кытта үлэҕэ отделын начаалынньыга Алена Дьяконованы кытта кэпсэтэбит.
– Алена Алексеевна, Тулалыыр эйгэ харыстабылын кэлим бырагырааматын чэрчитинэн уулаах сирдэргэ балыгы элбэтиигэ АЛРОСА туох үлэни ыытарый?
– АЛРОСА тулалыыр эйгэ харыстабылын кэлим бырагырааматын чэрчитинэн, уу биологическай баайын, балыгын үйэтитэр, үксэтэр тэрээһиннэри ыытар өрөспүүбүлүкэ соҕотох бырамыысыланнай тэрилтэтэ буолар. Өрүстэри уонна күөллэри балыгынан байытыы биһиги хампаанньаҕа – сыл ахсын ыытыллар тыын суолталаах тэрээһин. Уһун кэм устата АЛРОСА Чернышевскайдааҕы балык собуотун кытта бииргэ үлэлэһэн, сыллата балык майаҕастыҥы көрүҥнэрин ыаматын Бүлүү уонна Светлэйдээҕи уу “муораларыгар” ыытар.
2019 с. саҕалаан, сыл аайы АЛРОСА балыгы үксэтиигэ анаан уоннуу мөл. солк. ыытар. Маннык үлэ Өлүөнэ, Бүлүү өрүстэргэ, Бүлүү “муоратыгар” уонна Бүлүү улууһун Тимир Күндэ күөлүгэр ыытыллар. Онуоха хампаанньа бу тэрээһиннэргэ кэлимник сыһыаннаһан, тиһиктээхтик үлэлэһэр. Ону таһынан балыгы үксэтии ыытыллар сирдэрин хаҥатар, ыамалара ыытыллар балыктар көрүҥнэрин элбэтэр туһуттан билим тэрилтэлэрин кытта бииргэ үлэлэһэр. Ону тэҥэ балык сыаналаах боруодаларын ускуустубаннайдык үөскэтиини үксэтэр гына, балык собуотун кэҥэтиини, саҥардан, тупсаран биэриини үбүлүүр.
– Тэрээһин, эн санааҕар, үтүө түмүктээҕий, көдьүүһэ-туһата төһөнүй? Үлэҕит түһүмэх ортотунааҕы түмүгэ хайдах быһыылааҕый?
– Хабар иэнин этэр буоллахха, бу хайысхаҕа ылсыахпытыттан Саха сирин уулаах сирдэригэр 24 мөл. тахса искэҕи, балык ыаматын үөскэттэрэн ыыттыбыт. Бу үлэ өрүстэр биологическай баайдарын араас эгэлгэ көрүҥнэрин үксэтэн, толорон биэрэргэ көмөлөһөр. Бу чааһыгар, холобур, Бүлүү “муоратыгар” СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ ыыппыт мониторинын чахчыларынан бултуурга сөптөөх быраҥаатта ыстаадата баар буолан эрэр.
– Өрүстэргэ, күөллэргэ балык төһө ыаматын, ханнык көрүҥ балыгы уонна ханна ыытары туох чахчыларга тирэҕирэн, быһаараҕытый?
– Этэн аһарбытым курдук, боппуруоһу кэлимник быһааран үлэлиибит, ол да иһин билими кытыарбыппыт, онно олоҕурабыт. Бу түгэҥҥэ “Росрыболовство” биэдэмэстибэтин билим-чинчийэр тэрилтэтэ “ЯкутскНИРО” кытта үлэлиибит. Ити – Бүтүн Арассыыйатааҕы балык хаһаайыстыбатын уонна океанографиятын билим-чинчийэр институтун Саха сиринээҕи филиалын этэбин.
Балыгы үксэтии бырагырааматын кэҥэтээри, АЛРОСА хампаанньа 2019 сыллаахха “ЯкутскНИРО” кытта билим-чинчийэр үлэни ыыттарга дуогабар түһэрсибитэ. Ол түмүгүнэн биһиэхэ Бүлүү эбэ биологическай баайын ускуустубаннай үөскэтии тэрээһиннэрин ыытарга биология төрүөтүн (обоснование) биэрбиттэрэ уонна тустаах сирдэргэ муҥутаан төһө элбэх кээмэйдээх ыаманы ыытар сөптөөҕүн быһаарарга этиллибитэ.
Ити курдук, Бүлүү уонна кини салаа үрэхтэригэр, ол иһигэр Марха өрүскэ эмиэ, майаҕастыҥы көрүҥнэри эрэ буолбакка, атын да сыаналаах балык боруодаларын ыытар кыах үөскээбитэ.
Кэлэр кэм балыгын популяцията үксүүр сиригэр
Саха сиригэр сыаналаах балык көрүҥнэрин ускуустубаннайдык үөскэтэр кыахтаах суос-соҕотох собуот – Чернышевскай собуота – баар. Бу тэрилтэ инньэ ааспыт үйэ 1971 сылыгар бырайыактанан, Бүлүүтээҕи ГЭС быһытыгар хаайтарбыт уу түөлбэтин аллараа өттүгэр тутуллубута. Бу тэрилтэ үйэ аҥаарыттан уһун кэм устата өрөспүүбүлүкэ балыгын саппааһын харыстаан илдьэ сылдьыыга, үйэтитиигэ дьһуннаах кылааты киллэрэр. Собуот кэлэктиибэ бу кэм устата баай уопуту мунньунна.
Балык собуотун кылаабынай балыгы иитээччитэ Елена Данилова балык искэҕин, ыаматын үөскэтии, улаатыннарыы туһунан маннык кэпсээтэ:
– Балыгы үөскэтии, тыыннаах искэҕи ылыы уонна ону соҕотуопкалааһын тэрээһиннэрэ бары да көрүҥ балыктарга биирдик кэриэтэ бараллар. Арай кыра уратылаах буолар, холобур, майаҕастыҥылар киэннэрэ сыл аҥаара инкубацияланар эбит буоллаҕына, хатыыс киэнэ баара-суоҕа нэдиэлэ курдугунан бэлэм буолар.
Оттон хайдах быһыылаахтык искэхтэтии барар диир буоллахха, тыыннаах искэх хомуллан баран инкубацияҕа ууруллар. Дьэ, уонна искэх инкубацияланар кэмигэр кинилэри суукканы эргиччи үлэһиттэр кыраҕы харахтарын кэтииллэр, харайаллар, хайдах сайдан эрэллэрин көрө-маныы сылдьаллар, бэл, ультразвуковой чинчийиигэ тиийэ туһаналлар. УЗИ-ны туһаныы хатыыс ыыр кэмэ кэлбитин-суоҕун быһаарарга көмөлөһөр. Ону тэҥэ исписэлиис тустаах ыама ис уорганын сайдыытыгар туох кэһиллии баарын кытта билиэн, быһаарыан сөп.
– Былааннаабыт кээмэйгитин куруук толороҕут, оннук кыаллар дуу?
– Олоҕурбут, үгэс оҥостубут эйгэлэригэр майаҕастыҥы көрүҥнэр (быраҥаатта, чыыр) ыыр кэмнэрэ кыһын, муус анныгар буолар, ол кэмҥэ уу тэмпэрэтиирэтэ ньуулга чугаһыыр буоларыттан саҕалыахха. Ол иһин исписэлиистэр онуоха чугас усулуобуйаҕа, үгүс өттүгэр онно аналлаах оборудованиета мэлигир кэриэтэ, сылаас уонна сырдык ускуустубаннайдык оҥоһуллубут тутууга үлэлииргэ күһэллэллэр. Оттон ити көрүҥ балыктар искэхтэрэ тыыннаах уонна балыгы таһаарар кыахтаналларыгар тулалыыр эйгэ +3 кыраадыс буолуохтаах. Инньэ гынан, ирдэнэр усулуобуйаны бэлэмниэхтээххин. Ону тэҥэ кыһыҥҥы кэмҥэ искэҕи араас булкадаһыктартан сайгыыргар үлүгэрдээх уу наада буолар.
Биллэн турар, бэйэтэ туһунан уратылардаах. Биһиги уу баайын үөскэтии биотехническай нуормаларыгар олоҕуран үлэлиибит. Ол аата, сайдыы хас биирдии түһүмэҕэр – оҥорон таһаарааччылартан искэҕи хомуйар пууҥҥа тиэрдииттэн саҕалаан, балык ыамын үөскэтиигэ тиийэ – уу баайдарыгар бэйэлэрэ туһунан муҥутаан бачча буолуон сөп диэн, көҥүллээх көрдөрүүлэр бааллар. Биһиги хас биирдии үөскэххэ, ыамаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһабыт. Билигин биһиэхэ инкубация кэнниттэн искэх тыыннаах буолуутун көрдөрүүтэ олус үчүгэй. Оттон уонна ону улаатыннарыыга, личииҥкэ тастан аһатыыга көһөрүгэр эмиэ туһунан ирдэбиллэр (нюанстар) бааллар.
Хатыыс ыамата, оҕото
Тэрилтэ дириэктэрэ Василий Черепанов кэпсээбитинэн, 2018 сылтан балык собуотугар Сибиир хатыыһын Өлүөнэтээҕи популяциятын ыыр балыгын үөскэтии саҕаламмыт. Бастакы, Өлүөнэттэн тутуллубут, айылҕа бэйэтэ үөскэппит Сибиирдээҕи хатыыстарын, АЛРОСА быһаччы көмөтүнэн, Чернышевскайдааҕы собуокка аҕалбыттар. Бу балыктартан кинилэр искэх ыыр ийэ балык үөрүн оҥорууну саҕалаабыттар.
– Бүлүү эбэҕэ Сибиир хатыыһы үстэ анаан ыыта сылдьыбыттара: 2019, 2020 уонна былырыын, 2022 сылга. Уопсайа бу көрүҥ хатыыс баара эрэ кыраамтан эрэ сэнэх ыйааһыннаах 128 000 ыамата онно ыытыллыбыта. Тэрилтэ үөскэтэн таһаарар балыгын төрүөҕүн улаатыннарар туһуттан собуокка искэх ыыр ийэ балык ыстаадатын элбэтэр соруктаах. Ол курдук, 2019 сыллаахха туһаҕа барбыт балыгы солбуйууга анаан, ыама сорох өттүн собуокка хаалларбыттар. Күн бүгүн онтулара 400-чэ буолбута. 2024–2025 сылларга собуокка үөскэтиллибит оҥорон таһаарааччы балыктартан бастакы искэҕи ыларга суоттанабыт. Ол суотугар Өлүөнэҕэ уонна Бүлүүгэ ыытыллар Сибиир хатыыһын ыаматын тэрилтэбит элбэтиэхтээх. Ол гынан баран ону ситиһэргэ тэрилтэ оҥорон таһаарар кыамтатын улаатыннарыахха наада, – диир балык собуотун дириэктэрэ.
Саҥа куорпус уонна садковай хаһаайыстыба
Ити этиллибит сыалы-соругу толорор гына, УЗВ (установка замкнутого водоснабжения) технология төрүтүгэр хатыыс үөскэтиллэр саҥа куорпуһун тутарга быһаарбыттар. Бу бырайыак олоххо киирдэҕинэ, хатыыс ыаматын 800 000 тиэрдэр кыах үөскүүр эбит. Саҥа куорпуска искэх ыыр ийэ хатыыс үөрүн иитиэхтэрэ. Оччотугар айылҕа усулуобуйатыгар үөскээбит Сибиир хатыыһын тута сатыыр, онтон тутулуктанар кыһалҕа тохтуохтаах. Ону таһынан саҥа тутууга 10 туонна табаарынай хатыыһы иитэн, 500 кг аатырбыт хара искэҕи бэлэмниир былааннаахтар.
– Бу бырайыагы олоххо киллэриигэ АЛРОСА ылыста. 2023 сыл саҕаланыытыгар бырайыактаах-симиэтэ докумуоннарын оҥоруутугар тус сыаллаах үбүлээһини көрөрүн туһунан дуогабарга илии баттаһыы буолбута. Ону таһынан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата биһиэхэ майаҕастыһы көрүҥ бултанар балыктар солбук буолар-ыыр (ремонтно-маточнай) үөрдэрин тэрийэр сорудаҕы туруорда.
2020 сылтан тэрилтэ садковай хаһаайыстыбатын тэрийиигэ ылсыбыт. Манна тутаах бултанар майаҕастыҥы көрүҥ балыктар искэх ыыр ийэ балыктар ыстаадалара иитиллиэхтэрэ: чыыр, муксун, тууччах, майаҕас. Чыыр уонна майаҕас искэҕин хомуйар уонна инкубациялыыр биотехнологияны туһанар, ону таһынан личииҥкэлэри улаатыннарыы үлэтэ ыытыллар. 2022 сыллааҕы үлэ түмүгүнэн АЛРОСА хампаанньа көрөр үбүн суотугар, Бүлүү эбэҕэ, өрөспүүбүлүкэ устуоруйатыгар аан бастаан 70 000 чыыр улааппыт оҕото ыытыллыбыта.
“Холобур оҥостуҥ”
Саха сирин Экологияҕа министиэристибэтин балыктааһыны тэрийиигэ уонна сүрүннүүр салаатын кылаабынай исписэлииһэ Вячеслав Гаврильев хас сыл ахсын уу биологическай баайын – балыгы ыыттахха, Бүлүү “муоратыгар” быраҥааттаны бултуурга көҥүлү биэрэр квотаны 2019 сыл киэниттэн үс бүк кэриэтэ эбэр кыаҕы биэриэҕин этэр. Сибиир күндүөбэйин популяциятын тупсуута Өлүөнэ тардыытыгар бултуур кыах туруктаах, сыллата бултанар кыахтанарыгар тиэрдиэхтээх. Ону тэҥэ кини Чернышевскайдааҕы балык собуота хас сыл аайы балык хаһаайыстыбатын аналыгар туттуллар уу эбийиэктэригэр балык искэҕин, оҕотун ыытары тиһиктээхтик ыытарын бэлиэтиир. Холобур, аҥаардас 2022 сылга быраҥаатта, күндүөбэй, чыыр, майаҕас, ону тэҥэ аатырбыт Сибиир хатыыһын 25 мөл. тиийэ ыаматын ыыппыттарын санатта.
– Алмаас хампаанньатын балыгы үксэтиигэ бырагыраамата уу биологическай баайын хаҥатыыга, толорууга киллэрэр кылаата төһө улаханый?
– Кырдьык, АЛРОСА хампаанньа уу биологическай баайын үйэтитиигэ, үксэтиигэ сүҥкэн кылаатын киллэрэр. Саха сиринээҕи алмаас хампаанньатын үтүө холобуру батыһан, өрөспүүбүлүкэҕэ сир баайын хостуур атын да тэрилтэлэр, бэйэлэрин бырагыраамаларыгар уу биологическай баайын ускуустубаннайдык үөскэтии тэрээһиннэрин киллэрэллэрэ буоллар олус үчүгэй буолуо этэ.
Манна даҕатан эттэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ балыгы үөскэтэр кыамтаҕа наадыйыы сытыытык турар. Тоҕо диэтэххэ, күн бүгүн толору технологическай сыыкылы тутуһан, Саха сирин Арҕаа эҥээригэр, Чернышевскай бөһүөлэгэр, үлэлиир соҕотох собуоттаахпыт. Арай 2018 сылтан “Главрыбвод” Саха сиринээҕи салаата сордоҥ личииҥкэтин уонна Сибиир хатыыһын ыаматын, ол эрээри дуона суох кээмэйинэн, ыытан, кэмпэнсээссийэлиир тэрээһиннэри ыытар. Билим үөрэтэн-чинчийэн көрөн баран быһаарбытынан, Саха сирин территориятыгар лаппа аҕыйаабыт балык саппааһын чөлүгэр түһэрэр туһугар балыгы үөскэтэр собуот хас биирдии балык элбэхтик бултанар эбэлэригэр – Өлүөнэҕэ, Халымаҕа, Индигииргэ, Дьааҥыга уонна Анаабырга – барыларыгар баар буолара ситиһиллиэхтээх.
Анастасия МОСКВИТИНА матырыйаалын
ЛОһУУРА тылбаастаата