От ыйа – тохсунньу ыйы батыһар.
От ыйа — сайын үгэнэ, сайын оройо. От-мас сибэккитэ, туорааҕа ситэр. Үрэх кытылыгар сардаана сибэкки тэтэрэ кыыһар. Чараҥнарга дьэдьэн буһар, сыһыы, үрэх саҕатыгар хаптаҕас, моонньоҕон ситэр. Күн ортотугар түһэр сиккиэр тыал от-мас сиэмэтин ыһар. Сир аайы – сибэкки ыһыаҕа. Көтөрдөр оҕолорун көтүтэллэр, батыһыннара сылдьан түргэнник көтөргө, аһылыктарын булунарга үөрэтэллэр. Саха сиригэр от хомуура саҕаланар. Отчуттар аҕыс ыйдаах ыарахан кыстыгы туоруур туһугар элбэх оту оттоон хаһаанарга дьулуһаллар. Оҕолуун-уруулуун бука бары ходуһаҕа тахсаллар.
Саха оттуур кэмин үс таҥаранан бэлиэтиир: от ыйын 12 күнэ — Бөтүрүөп, окко киирэр кэм. Онтон хойутаабыт дьон “абааһылар мунньахтарын” кэнниттэн, ол эбэтэр от ыйын 15 күнүттэн киирэллэр. Атырдьах ыйын 2 күнэ — Ылдьыын, хотуур ортото. Оттон балаҕан ыйын 14 күнэ — Сэмэнэп таҥара, от үлэтин бүтүүтэ.
Үгүс киһи от ыйын 13 чыыһылатыттан – “Хотуурдаах Кунай” күнүттэн – куттаналлар. Абааһылар мунньахтара от ыйын 12 күнүгэр түүн 12 чаастан саҕаланан баран сарсыныгар от ыйын 13 күнүн түүн 12 чааһа туолуор диэри буолар. Абааһы мунньаҕын кэмигэр айдаарар-куйдаарар, тыаһыыр-ууһуур, күлэр-салар, уопсайынан, абааһылар болҕомтолорун тардар, аньыы, сэрэхтээх. Улахан тыастаах-уустаах үлэни эмиэ оҥорботох ордук, этэҥҥэ сылдьар туһугар.
Бу быйылгы сайыммыт күнэ-дьыла балай да уларыйбыт курдук. Ол курдук, от ыйын өҥүрүк куйааһа быйыл бэс ыйын 25 күнүттэн саҕаламмыта уонна от ыйын 10 күнүн эрэ диэки түмүктэнэр чинчилээх. Быйыл бэс ыйыгар ардахпыт кэмигэр түспүтэ, онон от-мас үүнүүтэ балай эмэ курдук. Онон от ыйын саҥатыттан окко киирдэхпитинэ, үлүмнэһэн оттуурга, саамай табыгастаах кэмнэр. Сылыктааһын быһыытынан, от ыйын 25, 28, 29, 30 күннэригэр ардыаҕа.
2021, 2022, 2023 сыллар – Күммүт көҕө (активность) саамай муҥутуурдук үрдээн турар кэмнэрэ. Онон бу сыллары этэҥҥэ аһардарбыт эрэ, курааммыт арыый да намыраан, өҥ дьыллар сыыйа кэлэн барыахтара. Быһата, бу кэлэн турар кураан сыллары хайдах эмэ гынан бэйэ бэйэҕэ көмөлөсүһэн, өйөһөн-убаһан этэҥҥэ туоруоҕуҥ.
От ыйын билгэтэ
От ыйын 3 күнэ. Бу күн ардаатаҕына – ый былаһын тухары ардыыр.
От ыйын 7 күнэ. Сир симэҕэ толору ситэр, торолуйар кэмэ. Эмтээх оту хомуйар кэм.
От ыйын 12 күнэ. Бөтүрүөп таҥара. От сиэмэтэ ситэр, окко киирэр кэм. Өҥүрүк куйаас түһэр. Бу күн Бөтүрүөп ардаҕа түстэҕинэ, күһүнүгэр бурдук, сир аһа, тэллэй дэлэй буолар.
От ыйын 13 күнэ. Хотуурдаах Кунай күнэ. Бу күн оту охсуллубат. Абааһылар мунньахтыыр күннэрэ.
От ыйын 14 күнэ. Оҕуруоттан сыыс оту ыраастыыр кэм. Бу күн оҕуруоккутун ыраастаатаххына, өлгөм үүнүүнү ылыаххыт.
От ыйын 21 күнэ. Борокуоппайап таҥара. Кус оҕото ситэр, дьэдьэн буһар. Үчүгэй дьыл буолуох буоллаҕына, кэҕэ Борокуоппайап күнүгэр диэри этэр.
Сайыммыт үс түһүмэхтэн турар
САМААН САЙЫН – ыам ыйын 22 күнүттэн бэс ыйын 21 күнүгэр диэри
ИЛГЭ САЙЫН – бэс ыйын 21 күнүттэн от ыйын 20 күнүгэр диэри, саары куйааһа.
ИЙЭ САЙЫН – от ыйын 22 күнүттэнн атырдьах ыйын 17 күнүгэр диэри.
От ыйа хайдах буолуой?
I декада – ый 1-10 күннэрэ.
II декада – ый 10-20 күннэрэ.
III декада – ый 20-30 күннэрэ.
Киин улуустар:
Быйыл – 3 сыл устата турбут куйаас, кураан сайыннары түмүктүүр сайын. От ыйа үгүс улуустарга эмиэ былырыыҥҥытын курдук куйаас буолуоҕа, ол оннугар – кыра ардахтаах. От ыйын I декадатыгар киин улуустарга үксүлэригэр да куйаас күннэр туруохтара. Ардах улуустарынан көрөн араас кэмҥэ түһүөҕэ. Ый II-III декадаларыгар быстах-быстах күүстээх, омуннаах этиҥнээх ардахтаах буолуо. Быйыл дохсун тобурах хайа да сыллааҕар хойуутук түһэр, үүнүүнү моһуоктуур куттала баар. Сорох сирдэргэ кураанах этиҥнээх буолан, баһаар турар куттала үгүс буолсу. Быйылгы сайын түүнэ +15, +20 кыраадыс сылаас буолан, от-мас, сир аһа, оҕуруот аһа үүнэригэр олус үчүгэй буолуоҕа;
Бу ый I декадата түүнүн-күнүһүн төгүрүк куйаас буолуо, күнүс – +28, +32 кыраадыс куйаас, түүнүн – +15, +19.
Ый II декадатыгар күнүһүн – +24, +28 кыраадыс куйаас, түүнүн – +17, +19.
III декадаҕа күнүһүн – +23, +26, түүнүн -- +15, +18.
Тэҥнэбилгэ, былырыын киин улуустарга от ыйын бастакы уонна үһүс декадатыгар муҥутаан +30-+34 куйаара сылдьыбыта.
Бүлүү сүнньүн улуустара
Бүлүү эҥээр улуустарыгар син биир киин улуустарга ханыылыы күн-дьыл туруо. Балай да куйаарыа, түүнүн да биллэ сылаас буолуо. Ол эрээри, киин улуустартан уратыта диэн, Бүлүү улуустарыгар III декадаҕа биллэ ардахтаах буолар чинчилээх.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +25, +29, түүнүн – +14, +18.
II декадаҕа күнүһүн – +25 +28, түүнүн – +16, +20.
III декадаҕа күнүһүн – +24, +26, түүнүн – +16, +19.
Былырыын от ыйын I декадатыгар Бүлүү бөлөх улуустарыгар муҥутаан +29, +33 кыраадыс куйаара сылдьыбыта.
Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри:
Соҕуруулуу-арҕааҥҥы улуустарга от кэмигэр абына-табына сөҥүүлээх буолара сабаҕаланар. Ордук, II-III декадаларга ардахтаах буолуоҕа. Салгын тэмпэрэтиирэтэ былырыыҥҥы куйааска арыый да тиийиэ суоҕа.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +24, +28, түүнүн – +13, +18.
II декадаҕа күнүс – +22, +25, түүн – +16, +20.
III декадаҕа күнүһүн – +23, +26, түүнүн – +15, +18.
Былырыын бу этиллибит соҕуруулуу-арҕааҥҥы улуустарга от ыйыгар муҥутаан +30, +33 куйаара сылдьыбыта.
Өймөкөөн улууһа:
Өймөкөөн улууһугар от ыйыгар халлаан куйааһа былырыыҥҥытыгар тиийиэ суоҕа, көннөрү сылаас эрэ ый буолуоҕа. Бастакы-иккис декадаларга – быстах-быстах күүстээх этиҥнээх ардахтаах, оттон үһүс декадаҕа кыра-кыра эрээри уһун ардахтар түһүөхтэрэ.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +23, +28, түүнүн – +11, +14.
II декадаҕа күнүһүн – +20, +25, түүнүн – +14, +19.
III декадаҕа күнүһүн – +20, +23, түүнүн – +13,+15.
Былырыын Өймөкөөн улууһугар от ыйын бастакы декадатыгар муҥутаан +30,+32 кыраадыска тиийэ сылыйа сылдьыбыта.
Дьааҥы улууһа:
От ыйа Дьааҥы улууһугар, былырыыҥҥыга холоотоххо, сылаас уонна кураан буолуо. Ый I эрэ декадатыгар этиҥнээх уонна көннөрү ардахтар биллэн ааһыахтара, оттон II-III декадаларга ардах суоҕун кэриэтэ.
Бу ый I декадатыгар күнүс – +20, +24, түүн – +9, +12.
II декадаҕа күнүһүн – +15, +23, түүнүн – +13, +17.
III декадаҕа күнүһүн – +20, +21, түүнүн – +12, +14.
Былырыын от ыйын I декадатыгар Дьааҥыга күнүһүн – +30, +33, түүнүн –+15,+18.
Халыма, Индигиир улуустара:
Халыма-Индигиир улуустарыгар от ыйа былырыыҥҥытааҕар арыый сөрүүн буолуо. Бу эҥээргэ от ыйа олох кураан буолара сабаҕаланар, бэрт кыра ардахтар арай ый III декадатын эргин биллэн ааһыахтара.
Бу ый I декадатыгар күнүһүн – +15, +20, түүнүн – +8,+11.
II декадаҕа күнүһүн – +19, +25, түүнүн – +15, +19.
III декадаҕа күнүһүн – +18, +21, түүнүн – +10, +13.
Былырыын от ыйын бастакы декадатыгар күнүһүн – +29, +33, түүнүн +13, +16 кыраадыс сылаас этэ,
Анаабыр, Өлөөн, Тиксии:
Арктика улуустарыгар от ыйын бастакы декадата түүҥҥү да, күнүскү да өттүгэр балай да сөрүүн буолара сылыктанар. Арай, иккис-үһүс декадаларга халлаан арыый сылыйыыыһы.
Бу ый I декадатыгар күнүс – +2, +5, түүн +1,+3 кыраадыс барбах сылыйыа.
II декадаҕа күнүһүн – +10, +12, , түүнүн – +6, +8.
III декадаҕа күнүһүн – +10, +13, түүнүн – +6, +8.
Тэҥнэбилгэ, былырыын от ыйын бастакы декадатыгар бу ааҕыллыбыт улуустарга күнүһүн – +12, +16, түүнүн +10, +15 кыраадыс сылдаас этэ.
Тускул.
Сэҥээриилэр