2017 с. балаҕын ыйыгар “Кыымҥа” Саха сиригэр гражданскай сэриини тэрийбит И.Ф. Толстоухов капитан туһунан суруйарбар, матырыйаал көрдүү олорон интэриниэккэ 1922 с. Чурапчыга “кыһыллар диэки санаалаахтар” диэн уорбалаан уонтан тахса киһини мас сүлүгэһинэн бастарын хампы сынньан өлөртөөһүнү тэрийбит Дуганов полковник бэлитиичэскэй репрессия сиэртибэтин быһыытынан реабилитацияламмытын туһунан ааҕан улаханнык соһуйбутум.

Реабилитацияламмыта сөп дуо?

Саха сирин гражданскай сэриитин устуоруйатыгар “Чурапчы холотууската” -- үрүҥнэр кыыллыы быһыыларын биир ырылхай чахчыта. Ол иһин Иркутскай уобалас борокуратууратыгар “тоҕо бу Иркутскай уобаласка, Бурятияҕа, Саха сиригэр элбэх киһи хаанын тохпут өлөрүөхсүт сэбиэскэй былаас сиэртибэтэ аатыран реабитилитацияламмытын, аата-суола “ырааһырбытын” быһааран биэриҥ” диэн ирдэбил ыыппытым.

Иркутскай уобалас борокуратуурата суруйбутунан, ФСБ Иркутскайдааҕы салалтатын архыыбыгар сытар 18075 ф/п ¹-дээх дьыалаҕа суруллубутунан, 1892 с. Саратовка төрөөбүт георгиевскай кавалер Валентин Леонидович Дуганов Иркутскай күбүөрүнэ ЧК-тын уурааҕынан, 1921 с. бэс ыйын 17 күнүгэр контрреволюционнай буруйун иһин ытылларга ууруллубут. В.Л. Дуганов ытыллыбытын эбэтэр ытыллыбатаҕын туһунан матырыйааллар дьыалаҕа суохтар эбит. Кини туһунан докумуоннар Иркутскай уобалас ИДьМ-н Сүрүн управлениетын Информацияҕа киинигэр, уобалас судаарыстыбаннай архыыбыгар эмиэ суохтар үһү. Иркутскай уобалас борокуратуурата Дуганов туһунан архыып докумуоннарын үөрэтэн баран, чопчу ытыллыбыта биллибэтэр да, репрессияламмытын быһыытынан, 1998 с.03.19 күнүгэр бэлиитикэ репрессияларын сиэртибэтин туһунан сокуоҥҥа олоҕуран, реабилитациялаабыт.

Сокуон хараҕынан көрдөххө, хас да дьыаланан буруйдаммыт киһи дьыалалара тус-туһунан көрүллэллэр эбит. 1991 с. Дуганов 1921 от ыйын 17 күнүгэр дьону өлөрбөтөх, бандьыыттаабатах эрээри ытылларга уураахтаммытын иһин реабилитацияламмыт.

Онтон ити кэннинээҕи хааннаах дьыалаларыгар сууттамматах, дьыала да көбүтүллүбэтэх. Оччотугар кини кыыллыы өлөртөөбүт дьонун сырдык ааттарын иннигэр туох да буруйа суох ырааһыран хаалара төһө сиэрдээҕий, сөптөөҕүй? Биһиги киниэхэ хайдах сыһыаннаһыахтаахпый? Ол инниттэн кини хааннаах сырыыларын сөргүтэн, саҥалыы көрөн устуоруйа суутугар таһаарарбыт сөптөөх дии саныыбын.  

Хайдах ытыллыбакка куоппутай?

Дуганов дьыалатыгар, бастатан туран, ытылларга ууруллубут киһи бириигэбэрэ туолбатаҕа, сирдээн тимирбитэ, халлааннаан көппүтэ биллибэтэ дьиктиргэтэр. Толстоухов капитан эмиэ ити Иркутскай хаайыытыгар сытан баран хааны тохпотоҕун иһин босхолонон, Кыһыл Аармыйаҕа сулууспаҕа киирэр, Саха сиригэр байыаннай исписэлиис буолан кэлэр. Ол эрээри, Дуганов босхоломмутун туоһулуур докумуоннар суохтар.

Дуганов туһунан чахчылар П.А. Новиков диэн Иркутскайга, Забайкальеҕа буолбут гражданскай сэрии устуоруйатын үөрэппит устуоруйа билимин дуоктара хандьыдаат истиэпэнин көмүскээбит диссертациятыгар (2002 с.) киирэн сылдьаллар. Дуганов Каппель генерал корпуһа хотторбутун кэннэ, Монголияҕа куоппут. 1921 кулун тутар 13 күнүгэр кыһыллар кыраныыссаны туораан тахсан кинини Маймачен диэн сиргэ сырыттаҕына, эписиэрдэр бөлөхтөрүн кытта, тутан Иркутскайга аҕалбыттар. 1921 с. ыам ыйын 24 күнүгэр “Каппель корпуһун биир биригээдэтин ыстаабын начаалынньыгын көмөлөһөөччүтүнэн сулууспалаабытын, Сэбиэскэй Арассыыйаттан Монголияҕа күрээбитин, онно баар үрүҥнэр тэрилтэлэрин кытта сибээһин иһин” диэн, кырдьык, саарбах соҕус суолга буруйданан ытылларга ууруллубут. Куһаҕанын талан эттэххэ, өскөтүн кини Монголияҕа хаалбыта эбэтэр Иркутскайга ытыллыбыта буоллар, кэлин сүүһүнэн киһини өлөрүө суох эбит. Өссө биир дьикти түгэн: бу Иркутскайга сытар дьыалатыгар званиета штабс-капитан диэн суруллар. Хаһан полковник буолбута эбэтэр бэйэтэ “уруһуйдаммыта” -- биллибэт.

Иркутскайга гражданскай сэрии бүппүтүнэн сибээстээн ЧК-лар дьону ыталлара тохтуу сылдьыбыт. Онтон эмискэ хаайыыга сытар дьону маассабайдык ытыалаан барбыттар. Ол иһин буолуо, синнэригэр түспүт 7 эпписиэр, ол иһигэр ытылларга ууруллубут Дуганов, от ыйын 20 күнүгэр күрүлүүр күнүс ЧК хаайыытыттан күрээбиттэр. Сорохторун эккирэтэн өлөртөөбүттэр, кини туттарбатах, бастаан бүрээттэргэ баран саһа сылдьыбыт.

Өлөрүөхсүт эбэтэр Робин Гуд?

Новиков учуонай “Дуганов бассабыыктар кыра омуктары баттыыр бэлиитикэлэрин абааһы көрөллөрүн таба туһанан, кинилэри көмүскүүр киһи курдук албаһыран, өр тутуллубакка сылдьан сэбиэскэй былааһы утары охсуспута” диэн дьикти санаалаах. Тоҕо инньэ диир эбитий? 1917 с. диэри тоҥустар родовой управалара олорор сирдэрин көмүсчүттэргэ куортамҥа биэрэн, бэл, судаарыстыбаннай бааҥҥа уурунуу харчылаахтар эбит. 1917 сыл кэннэ тоҥустар ол харчылара умайан хаалбыт, бас билэр сирдэрэ былдьаммыт. Бултуур сирдэригэр заповедник тэриллибит. Новиков суруйар “...большевикам казалось невероятно-нелепой мысль о возможности какого-либо повстанческого движения в застоявшемся первобытном строе...” Кини саныырынан, кыра омуктар сэбиэскэй былааһы абааһы көрөллөрүн туһанан, Дуганов кинилэр өрө турууларын күөртээбит дьоруой курдук тахсар. Дьикти.

Бу, чахчы, олус мөккүөрдээх түгэн. Дуганов кыра омуктарга Робин Гуд дуу, Пугачев дуу буолбут биир да чахчыта суох. Арай 1921 с. алтынньытыттан элбэх киһи тыынын быһан, Саха сиригэр диэри кыа хааннаах суолу тэлэн кэлбитэ. Сылдьыбыт сирин аайы сэбиэскэй актыбыыстары, хомуньуустары, дьэбириэйдэри өлөртүүр. Дьону өлөрөрүгэр араас идэмэрдээх албаһы, үктэтиини туһанар. Карам диэн сэлиэнньэҕэ кыһыл буолан кубулунан кэлэн баартыйа мунньаҕын ыҥырар. Онно кэлбит 16 киһини тутан ылан, түүн сүгэнэн эттээн өлөрбүттэр. Байкалы эргийэ баран иһэн, Нижнеангарскай, Верхнеангарскай буоластарга 1921 с. ахсынньы 9-21 күннэригэр 36 киһини өлөрбүттэр. Уопсайынан, бу барыытыгар 101 киһини өлөрбүттэр.

1922 с. саҥатыгар Иркана күөлгэ тиийэн биир ый ыраах айаҥҥа бэлэмнэммит. Манна көмүс хостооччулары, кэпэрэтиип табаарын халаабыт. Харчылаах, табаардаах буолан араас илэчиискэни барытын хомуйан этэрээтэ хаҥаабыт. Биир суруйуунан, 200-чэкэ буола сылдьыбыттар. Кини бандьыыттыырыгар сымыйа сураҕы сатаан туһанарын, киитэрэй, идэмэрдээх өйүн бассабыыктар: “Пользуясь дальностью расстояния, объединяя вокруг себя всю нечисть и сманивая политически неразвитых инородцев, распространяя нелепые слухи о неизбежной гибели Советов и указывая как пример, на зарождающееся по инициативе белогвардейцев повстанческое движение в Якутии, откуда идет рать освободителей от коммунистического ига, безудержно, под шумок, грабит население” диэн суруйбуттара туоһулуур.

Дуганов Саха сиригэр кэлиитэ

Дуганов Саха сиригэр хаһан кэлбитэ чуолкай биллибэт. Новиков суруйарынан, 1922 с. бэс ыйын 25 күнүгэр Чурапчыга 54 киһилээх этэрээтин кытта үрүҥнэргэ холбоспут. Оттон Чурапчы кыраайы үөрэтээччитэ И.М. Павлов “Чурапчытааҕы “колотушка” диэн кинигэтигэр, олохтоох дааннайдарга олоҕуран, 56 киһилээх ыам ыйыгар муус бараатын кытта Амманан Соморсуҥҥа устан кэлбитин ыйар. Чурапчыга эмиэ ыам ыйын бүтүүтүн диэки кэлбит. Чурапчы чараҥнарын анныгар кинини олохтоох баайдар М.С. Соломов уонна П.Сивцев айхаллаан көрсүбүттэр. Павлов суруйарынан, Коробейниковтаах Дуганов хара маҥнайгыттан уопсай тылы булбатахтар, полковник корнекка бас бэриниэн баҕарбатах. Ол иһин Коробейников ыам ыйын бүтүүтэ аҕыйах киһилээх Охотскайдаабыт. Атын дааннайдарынан, ВОЯНУ салалтата, Коробейников ити кэмҥэ Чурапчыга суохтар эбит. Дуганов кэлиэн иннинэ барбыттар. Оччотугар Чурапчыга былаас штаб начаалынньыга Н.Занфиров илиитигэр хаалбыт курдук.

Дуганов кэлэн иһэрэ кыһыллары эмиэ дьиксиннэрбит быһыылаах. Кыһыллар борохуотунан Петроградскай полка кэлэрин кэтэһэ сырыттахтарына, сэриигэ үөрүйэх, күүстээх сэбилэниилээх, төһө киһилээҕэ ситэ биллибэт нуучча улахан эписиэрдэрин этэрээтэ иһэрэ хайдах дьиксиннэрбэт буолуой? Икки улахан күүс утарыта турсуута хаһан баҕарар элбэх хаан тоҕуулаах. Кыһыллар онно суолта ууран, чуҥнаан, дааннай хомуйбуттар. Дуганов туһунан ол саҕана Саха сирин байыаннай күүстэрин командующайа К.К. Байкалов «Статьи. Воспоминания» (1968 с.) диэн кинигэтигэр бу курдук суруйар:

«27 июня 1922 г. в Амгинском районе появилась банда Дуганова. Отборные, с «большой квалификацией» 70-80 семеновских бандитов были сформированы на станции Маньчжурия, вооружены несколькими легкими пулеметами, автоматами и карабинами с большим запасом патронов. Новые седла, одежда, обувь, палатки – японского происхождения. Осенью 1921 г. банда проходила через Забайкалье – Косая Степь – Баяндай – Верхоленск, а потом взяла направление вниз по р. Лене”. Байкалов Дуганов этэрээтэ Семенов атамаантан анаан тэриллэн ыытыллыбыт курдук суруйара чахчы буоллаҕына, ол кэмҥэ Семеновтаах кинини полковник оҥорбут буолуохтарын сөп. Эбэтэр бэйэтэ сымыйанан ылыммыт чыына-хаана буолуо.

Оттон Дугановы дириҥник үөрэппит Новиков кини хайдах полковник буолбутун суруйбат. Дааннай баара буоллар, кини атамаан Семеновтан боломуочуйалааҕын суруйуон сөп этэ. Новиков чинчийэн билбитинэн, Дуганов 1921 с. алтынньытыттан үс киһитин кытта атын этэрээккэ холбоспут. Онтон ыла сэрии ыспыт араас илэчиискэлэрин эбии хомуйан барбыт. Байкалов: “На всем своем пути банда чинила неслыханные зверства – истребляла демобилизованных партизан и красноармейцев, большевиков, чекистов и советских работников. Причем, губили поголовно все их семейства и сжигали дома. Банда в своих зверствах имела свою «отличительную черту»: хватали детей (даже грудных) и, держа за ножки, размозжали головки о косяк или угол дома… “Направление на Якутию банда взяла с определенной целью «поохотиться» по амбарам и лабазам за готовой пушниной... В это время дугановцы уже почувствовали, что «карточный домик» «Областного Управления» и «Народной армии» рассыпается, что трех миллионный (военный) налог остался на бумаге, что им от него ничего «не отломится». Поэтому банда решила действовать самостоятельно. Дуганов категорически отверг требование Коробейникова о полном подчинении ему как «командарму». Дуганов ответил, что его отряд является составной частью войск атамана Семенова и что в Якутии он имеет «особые задания». Он отказался даже от всякого «контактирования действий» и от приглашения – прибыть в «резиденцию правительства» (Чурапча). Дугановцы начали облагать якутов Амгинского района и эвенков 1 и 2 Эжанского наслегов пушными контрибуциями, начали хозяйничать по амбарам и погребам, как у себя дома. Они реквизировали коней, оленей и продукты питания, причем обирали даже тойонов, кулаков и спекулянтов, вызывая этим в Чурапче целый переполох и угрозы». Манна Дуганов дьоно чахчы кыыллыйбыт бандьыыттар буолаллара көстөр. Саха сиригэр үрүҥ хамсааһыны туругурда буолбакка, “ВОЯНУ, Коробейников харчылаах буолуохтаахтар” диэн ону халыы кэлбит буолуохтарын сөп.

Оттон бу суруйбута олох мөккүөрдээх: “Невдалеке от г. Якутска, еще по зимнему пути, банда схватила двух коммунисток (одна из них была беременной) и возила их с собой, творя над ними невообразимые насилия и издевательства. Достигнув р. Амга, банда искромсала их на куски и бросила в реку”. Дьокуускайга өссө кыһын хаардаахха чугаһыы сылдьыбытын туһунан суруйуута баҕас чахчы алҕас, манна тугу эрэ бутуйбут.

Кыһыллар Дуганов аҕыйах киһилээҕин, мөлтөҕүн билэн баран суолта уурбат буолбуттар. Ол Байкалов салгыы суруйарыгар көстөр: “Оставляя Чурапчу, Коробейников сжег школу, больницу и библиотеку, убил палками и прикладами около десятка “изменников” и “дезертиров”, а также всех пленных красноармейцев и советских работников”. Көстөрүн курдук, бүтүн сэлиэнньэни уматан, элбэх киһини бастарын хампы сынньан өлөрбүттэрин улахаҥҥа уурбатах.

Баҕар ол иһин буолуо, кыһыллар сэриигэ кыайан баран үрүҥнэр дьону өлөрүүлэрин силиэстийэлээбэтэхтэр. Биллэринэн, үрүҥнэр Чурапчыга штабтанан олорон элбэх киһини өлөрбүттэрэ. Баҕар, сэбиэскэй былаас сокуоннай уорганнара саҥа тэриллэ сатыыр, сахсаххай буоланнар, тустаах каадырдара суоҕунан Чурапчы “холотуускатын” курдук кыыллыы дьайыыны таах хаалларбыттар. Оттон, гражданскай сэрии кэмигэр кыыллыйыы түбэлтэтэ элбэх этэ: Охотскайга кыһыллары өлөртөөн баран оһоҕосторунан “телеграф ситимэ” оҥоруу, өлөрүллүбүт дьону тоҥорон баран хаарга “туруоран” барыы, Иирбит Ньукууһу уматыы уо.д.а.

Оттон билигин Чурапчы “холотуускатын” 100-чэкэ сыл буолан баран силиэстийэлээн көрдөххө, Дуганов ытыллартан куотан баран Саха сиригэр диэри кэлбит суола барыта кыа-хаан: ытыы, сүгэнэн, саабыланан кэрдии, уматыы, күүһүлээһин, халааһын-талааһын...

Владимир Степанов

(Салгыыта бэчээттэниэ)