Кэлиҥҥи сылларга сылгы иитиитинэн кэтэх уонна бааһынай хаһаайыстыбалар күүскэ ылсан дьарыктанан эрэллэр. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар сылгы уопсай ахсааныттан улахан аҥаара бас билиигэ баар. Бааһынай, кэтэх, хааччахтаммыт эппиэтинэстээх хаһаайыстыбалары таһынан, улууспутугар икки бөдөҥ унитарнай тэрилтэ – Карл Байкалов уонна Герой Попов аатынан хаһаайыстыбалар – сылгыны иитэллэр.
Байкалов аатынан МУПка (Тараҕай нэһилиэгэ, салайааччы Васильев П.П.) барыта 100-кэ сылгы «Ньылбах» базатыгар аһаан турар.
Бэтэринээр сулууспата бу күннэргэ хаһаайыстыбаҕа тиийэн сылгы кыстыгын билсэ сырытта. Хамыыһыйа көрүүтүнэн, 12 тый, 6 кырдьаҕас биэ туруктара сэрэхэдитэр. Күһүн, убаһа араарыытыгар, 6 тиҥэһэ оҕотун кыайан батарбаккалар салгыы иитэргэ күһэллибиттэр. Ити убаһалартан кыстыкка биирэ өлбүт. Хаалбыт 5 убаһа туруктара мөлтөхтөр, кыс устата улаханнык улааппатахтар, оккураҥнар.
Аһылыгынан хааччыллыы туһунан маннык кэпсээтилэр: Новосибирскайтан 10 т эбиэс бурдугу атыылаһан Аллараа Бэстээххэ дылы аҕалтарбыттар. Онон, 5 т бурдугу нэһилиэнньэҕэ, 5 т бэйэлэригэр диэн кэпсэтэннэр, бу күннэргэ тиэйэн аҕалыахтаахтар.
«Уопсайынан күһүнүн кэнчээри тахсыыта үчүгэй курдук этэ, сылгыһыттар күлүкпүтүгэр имнэнэ сылдьыбыппыт. Онтон кэлин дэлби ардаан, ити кэнниттэн тута эмискэ тоҥорон, ача мууһуран хаалбыта. Инньэ гынан, хаһыы сылгыта табыйарыгар кэнчээри бытарыйа сылдьар буолан, иҥэмтиэтэ суох буолла, сылгы биир үксүн онон ырда. Биһиги сылгыларбыт үксэ Дьааҥыттан тардыылаахтар. Мэгэдьэк сылгытын аҕалан боруобалыы сылдьыбыппыт да, сирдибит: тулуура суохтар, үөрү үчүгэйдик туппаттар, ууланыылара мөлтөһүөр. Билигин биир да мэгэдьэк хаалбата. Биһиги сирбитигэр-уоппутугар бэйэбит төрүөхпүтүн кытары Дьааҥы сылгыта саамай табыгастаах», - диир уопуттаах сылгыһыт Поликарп Петрович.
Саас дьыл хатаатаҕына, дьылбыт уһаатаҕына хаһаайыстыба эбии 30 т оту булунар былааннаах.
К.И. Бурнашев хаһаайыстыбатыгар (Тараҕай нэһилиэгэ) 70-ча сылгылаах. Бары аһаан тураллар. Былырыын кулуну ылыы 80 %. Сылгы туруга манна үчүгэй.
Күһүн 7*7-лээх дьиэни көһөрөн аҕалан туруорбуттар, кирпииччэ оһохтоох, аныгылыы стеклопакет түннүктээх. Үлэһиттэргэ олорорго, үлэлииргэ усулуобуйа тэриллибит. Күн сардаҥатынан үлэлиир 3 батарыайанан элэктэриичэстибэ уотун ылаллар эбит.
Кыстыкка тиийэр оттоохтор, бурдуктаахтар, анал тимир баалынайдарга туус кутан сиэтэллэр.
Мантан саас күн сылыйдаҕына, чугастааҕы күөллэртэн былыык хостоон сиэтэр былааннаахтар. Кузьма Иванович итиник былыыгы хостоон, онно эбии эбиэс, уотурба, туус булкуйан сиэппитэ хаһыс да сыла.
«Баҕалаайы» базатыгар (Бүтэйдээх нэһилиэгэ, сал. П.Ю. Матвеев) 103 сылгы кыстаан турар. Үксүлэрэ эмиэ эбии аһылыкка киирэн тураллар. Манна 34 убаһаны иитиигэ хаалларбыттар. Туруктара хамсаары гыммыт, 3 тыйы кытта 2 биэ туспа хааллан аһыы тураллар. Аҕыйах куул бурдуктаахтарын мөлтөх сылгыларыгар биэрэллэр эбит. Эбии бурдук булунар санаалаахтар.
«Сардаҥа» кэпэрэтиип (Төҥүлү нэһилиэгэ, сал. М.Н. Баишев) 250 сылгыны көрөр-истэр. Сылгы эмиэ аһылыкка киирбит. Улахаттар киирэ-тахса сылдьаллар эбит. Кыра сылгылар ынахтыы аһаан тураллар. Иитиигэ диэн 3 убаһаны хаалларбыттар. Биир кырдьаҕас биэ кулуннаабыт, биир тиҥэһэ туруга кыратык хамсаары гыммыт.
«Куруҥмут абыраата, онон сылгыбыт куҥнаах курдук. Онно эбии кэлэ-кэлэ сүөһүлэр ходуулунан үссэнэллэр. Алаастар олох халтайдар, сылгы турбат, тыаҕа сылдьар. Алаастары күрүөлүөххэ, оту хото оттуохха наада» диэн кэпсиир улуус биир уопуттаах сылгыһыта Николай Михайлович Баишев.
«Нөмүгү» диэн учаастак сылгыны таһынан 49 ынах сүөһүлээх, ол иһигэр 15 ынах, манна Моссооттуур диэн 8-таах саха атыыр оҕустаахтар. Бу маннык тэринэн олорбуттара алтыс сылыгар барбыт.
«Кычкин» бааһынай хаһаайыстыба (Араҥас нэһилиэгэ, сал. М.Н. Кычкин) 70 сылгыны аһатан турар. Сылгы туруга үчүгэй. Иитиигэ 5 убаһаны хаалларбыттар.
Уопсайынан, сылгы барыта саҥа дьыл иннинэ аһылыкка киирбит. Аҥаардас отунан тураллар. От хаачыстыбата үчүгэй. Былырыын 54 биэттэн 50 убаһаны ылбыттар. Бу үчүгэй көрдөрүү.
«Күһүн убаһа араарыытын иннинэ тыйдары хаайан, икки нэдиэлэ күүскэ аһатабын, онтон таһаартыыбын. Сылгы улахан тымныылар түһүөхтэрин иннинэ, ол аата ахсынньыттан, аһыан наада. Сэниэ киирэр, хотторумтуота суох буолар. Уопсайынан,сылгыга хонтуруол наада. Мантан саас мин дьуһуурустубалаан биэлэрбин төрөтөбүн, наар хараҕым далыгар сырытыннарабын» диэн сэһэргиир Николай Никитич.
«Егоров» бааһынай хаһаайыстыба (Хаптаҕай нэһилиэгэ, сал. Л.И. Егоров) 100-кэ сылгыны көрөр-истэр. Бары аһаан тураллар. Сылгылар туруктара орто. Үксүлэрэ өрүс арыытыгар хаһан аһыыллар эбит. Мөлтөөрү гыммыттары аҕалан, далга эбии аһатар эбит.
«Ой-Бэс» бааһынай хаһаайыстыбаҕа (Нөөрүктээйи нэһилиэгэ, сал. С.Д. Павлов) 49 сылгы аһаан турар. Сылгы туруга орто. Улахан сылгылар Харыйалаах, Хатыыстыыр арыыларыгар хаһан аһыыллар эбит. Сылгыһытынан Еремей Колесов хаһыс да сылын үлэлиир. Отторо тиийэр. Эбии күөх маассаны биэрэллэр эбит. Быйыл 4 убаһаны ииппиттэр.
Түмүктээн эттэххэ, сылдьыбыт сирдэрбитигэр, ордук Табаҕа (Байкалов аатынан МУП), Бүтэйдээх эҥээр, алаас сирдэринэн, кырдьаҕас уонна сыдьаан сылгылар туруктара хамсаабыт. Быраҕыы да баар дииллэр.
Өрүс арыыларыгар сылдьар сылгы туруга улаханнык хамсыы илик дииллэр сылгыһыттар. Өбүгэлэрбит сылгыны мээнэҕэ даҕаны «халдьаайы хаһыҥа» диэн эппэтэх буолуохтаахтар. Сылгы хайаан да эбии аһыахтаах, көрүүгэ-истиигэ наадыйар. Онон мантан саас хайаан да улахан хонтуруол, күүскэ аһатыы, сэниэ киллэрии, истэрин үөнүн эмтээһин былааннаахтык ыытыллыан наада.
Николай Лукин,
Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бэтэринээр управлениетын сүрүн исписэлииһэ
