Тыл уонна итэҕэл – арахсыспат аргыстар. Бары омукка барытыгар. Билиҥҥи кэмҥэ бу икки сүрүн тирэх кыһалҕаҕа кубулуйан, улааттар улаатан иһэр буолан, омуктар араас суолу тобула сатыыр мөккүөнүгэр түстүлэр. Ол курдук, ахсынньы 14-15 күннэригэр Уфаҕа (Башкортостан) аан дойду таһымнаах “Мусульман норуоттарын духуобунай эйгэтэ” (Акмулла XVI-с ааҕыылара) билим кэмпириэнсийэтэ буолан ааста. Бу кэмпириэнсийэ Национальнай педагогическай форум чэрчитинэн ыытылынна. Ону сэргэ өссө үс кэмпириэнсийэ буолла: «Дистанционное образование: трансформация, преимущества, риски и опыт» (үөрэх эйгэтигэр сыыппара технология туһунан), «Традиции и инновации в национальных системах образования» (хас да тылынан үөрэтии, муусука, үҥкүү, о.д.а.), “Рахимов ааҕыылара” (психология хайысхалаах).
Итэҕэл
Форуму аһар түһүмэххэ ислам итэҕэлин киллэрэр, иитэр, үөрэтэр дьон кыайа-хото тыл эттилэр. Кэпсиир кэминэн хааччаҕы олус тутуһуннараллар, ордук-хос лабысханы истэ сатаабаттар эбит. Этэр санааҥ чопчу буолуохтаах. Биһиэхэ курдук “оҥоруохха, гыныахха баара, үөрэтиэххэ, үлэлиэххэ баар этэ” диэн ким эрэ, ханна эрэ оҥорон, бэлэмнээн биэриэхтээҕин кэтэһэн олорордуу куолу аҥаардаах тыл аҕыйах этэ. Дьиҥ-чахчы иһигэр киирэн, ислам итэҕэлин тарҕата, омуктарын түмэ сатыыр дьон тыла-өһө иһилиннэ.
Таджуддин Талгат Сафич, Арассыыйа мусульманнарын Киин духуобунай салалтатын бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа Үрдүкү муфтийа: “Оскуолаҕа киһи эбисийээнэттэн үөскээбитэ диэн үөрэтэ сылдьар буоллахпытына, туох духуобунаһа, туох сиэрэ-майгыта кэлиэҕэй? Үрдүк үөрэх кыһаларын көмөтө суох биһиги сиэр-майгы уруоктарын үөрэтэр кыахпыт суох. Билигин икки тыһыынчаттан тахса устудьуон ислам итэҕэлин исписэлиистэрин быһыытынан аан дойду араас муннугар үөрэнэн бүтэрдилэр. Биһиги кэлэр улахан сыалбыт-сорукпут – хас биирдии Арассыыйа олохтооҕо духуобунас, итэҕэл өттүнэн ис тирэхтээх буоларын туһугар оскуолаларынан, үрдүк үөрэх кыһаларынан иитии-үөрэтии үлэтин күүскэ тэрийии, тэнитии”.
Никон, Башкортостан митрополиятын баһылыга, Уфатааҕы Православнай таҥара дьиэтин епархиятын салайааччыта, Уфатааҕы уонна Стерлитамактааҕы митрополит: “Арассыыйаҕа баара-суоҕа 33 педагогическай университет баар. Бары бэркэ билэбит, үчүгэй учуутала суох – сайдыы суох. Педагогическай вуз-тарга таҥара үөрэҕин куурустарын (богословские курсы) ыытар олус наада этэ. Тоҕо диэтэххэ, үөрэнэри, үөрэҕириини – таҥара биһириир”.
Магомедов Магомед Ибрагимович, тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, Г. Цадасы аатынан Дагестан федеральнай чинчийэр киинин тыл, литэрэтиирэ уонна искусство үнүстүүтүн сүрүн билим үлэһитэ: “Дагестаҥҥа тыл туһунан сокуоммут суох, үлэлээбэт. Арассыыйа киэнинэн салайтарабыт. Оскуолаҕа төрөөбүт тыл уруога (холобур, авар тыла) 5-6 уруогунан турар буолан, ким да аанньа ахсарбат, үөрэнэ да кэлбэт турукка киирдэ. Олус элбэх тыллаах, түөлбэ тыллаах буоламмыт, улаханнык оҕустараары гынныбыт. Дагестан омуктарын барыларын биир гына түмэр тылбыт суох. Бары арҕам-тарҕам буолан эрэбит. Оҕону төрөөбүт тылынан иитии, үөрэтии уустугурда. Уот, гаас, маҕаһыын кэмчи тыа сириттэн куоракка көһүү элбээтэ. Куорат төрөөбүт тыл кылабыыһатыгар тэҥнээх. Ол содула – тылларбытын сүтэрэн эрэбит”, -- диэн долгуйан туран тыл эппитэ саалаҕа суугуну-сааҕыны үөскэттэ.
Бигнова Марина Ринатовна, бөлөһүөпүйэ билимин хандьыдаата, РУДН норуоттар икки ардыларынааҕы ыччат киинин сүрүннүүр испэсэлииһэ: “Таҥара үрдүк үөрэҕин (богословскай) бүтэрбит эдэр исписэлиистэр ханна үлэлии баралларый? Кинилэр үөрэнэн баран тулалыыр эйгэни тупсара, таҥараҕа ыҥыра, сырдата барбат буоллахтарына, туохха анаан үөрэтэбитий? Итинник үөрэххэ туттарсар оҕолор ханнык дьиэ кэргэнтэн сылдьалларын, туох төрдүлээхтэрин төһө билэбитий? Мин санаабар, билигин уопсастыбаҕа сабардаан турар таҥара туһунан санаа-оноо хайдаҕа эмиэ таҥара үөрэҕин университеттарыгар үөрэтии ис хоһоонугар эмиэ улахан оруоллаах. Билигин үөскээн турар сыаннастар, киһи туохха дьулуһара, таҥара дьиэтин үлэһиттэрин туһунан дьиҥ санаата – барыта икки саары ыккардынан буолла, туох да чопчу, чуолкай суох. Мунуу-тэнии тэнийдэр тэнийэр иһэр кэриҥнээх”.
Сазонова Наталия Ивановна, бөлөһүөпүйэ билимин хандьыдаата, Томскайдааҕы педагогика үнүстүүтэ: “Томскайга баар мусульманнар олохторун-дьаһахтарын үөрэтэбит. Устудьуоннар, маҕыстырааннар ыйытык оҥороллор, баран көрсөллөр, кэпсэтэллэр. Ол сылдьан олохторун сыаннастара да уларыйар, харахтара арыллар. Ол гынан баран мусульманнар бас-көс дьонноро сорохторо бэйэлэрэ сабыылаахтар, кэпсэтэ сатаабаттар, куота көтө сылдьааччылар эмиэ бааллар. Дьиҥинэн, итэҕэл умсугутар ойуу да, кэрэ кэпсээн да буолбатах. Итэҕэл култуурата – күннээҕи олох-дьаһах, ыкса алтыһыы, быраактыка. Ону тилэри үөрэтии билигин кыалла илик курдук көрөбүн”.
Биллэн турар, манна да түгэни туһанан отчуоттааччылар эмиэ бааллара. Коран кинигэтин устуоруйатын кэпсээччи элбэх. Сүнньүнэн, үөрэх систиэмэтигэр оҕону, ыччаты ислам итэҕэлигэр киллэрии, үөрэтии туһунан санаа баһыйда. Биллэн турар, көнөтүнэн эппэттэр. Үөрэх эйгэтигэр кимэн киирии уонна маннык тэрээһини ыытыы барыта граннарынан, үптээх-астаах пуонданан салаллара өйдөнөр. Туох да диэбит иһин, үп-харчы элбэҕи быһаарар. Кыһыл тылынан, аҥаардас үһүйээнниҥи үөрэҕинэн, кумааҕы кинигэнэн аныгы дьону итэҕэлгэ угуйбаккын. Бастакы хардыы, дьону түмүү син биир потребительскэй таһымтан саҕаланар эбит...
Акмулла диэн кимий?
Мифтахетдин Камалетдинович Камалетдинов (1831-1895) – башкир, казах уонна татаар сырдатааччыта, бэйиэтэ, бөлөһүөгэ, сээркээн сэһэнньитэ. Кини айар үлэтэ туркменнарга, каракалпаактарга, атын да түүр омуктарга киэҥник биллэр этэ. Архыып дааннайдарынан, медресеҕэ үөрэммит. Шамсетдин Заки диэн бэйиэккэ уһуйуллубут. 25 сааһыттан сири-дойдуну көрө, Башкортостан соҕуруу эҥээринэн, Урал сүнньүнэн айаҥҥа туруммут. Мас ууһа идэлээх буолан онон харчылаһан сылдьыбыт. Аналлаах тэлиэгэтигэр кинигэлэрин, суруйууларын, уһанар тэрилин тиэммитинэн, аултан аулга билиини-көрүүнү тарҕата, сэсэннэри кытта хоһоон ааҕыытыгар күрэстэһэ, бар дьон иннигэр ааҕа сылдьыбыт. Билигин кини олоҕун “Акмулловедение” диэн биридимиэккэ үөрэтэллэр эбит. Акмулла диэн: ак – үрүҥ, сырдык, мулла – итэҕэл, сиэр-майгы учуутала. Манна диэн эттэххэ, Акмулланы бары былдьаһаллар эбит – ордук казахтар.
Акмулла саамай биллэр хоһооно “Башкиры, всем нам нужно просвещенье!» хас да араас тылбаастаах. Олортон Марсуль Гафури литэрэтиилэрии тылбааһын аны сахалыы тылбаастаан көрдөххө маннык:
Тыл
Саха сириттэн Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүттэн тыл билимин дуоктара Надежда Ивановна Даниловалыын (зумунан) кытынныбыт. Ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан Дагестантан Магомед Ибрагимович Магомедов эмиэ кытынна. Кэмпириэнсийэ саҕаланыытыгар эппитин иккиһин хатылаан, эмиэ соһуйуу-өмүрүү, долгуйуу буоллубут.
Акмулла аатынан Башкир судаарыстыбаннай педагогическай университетын башкир тылын факультетын декана, тыл билимин дуоктара Ляйля Мидхатовна Хусаинова Саха сиригэр хаста да кэлэ сылдьыбыта. Полилингвальнай үөрэтиигэ уопут атастаһа, бииргэ үлэлииргэ ситими олохтоору. Кини сахаларга биири сөхпүт: “Кинилэр бэйэлэрин ыккардыларыгар сахалыы кэпсэтэллэр. Бука бары, оҕолуун, улахан киһилиин!” “Эйигин холобур оҥостор, наар көрдөрөр гимназияларыгар, оскуолаларыгар илдьибиттэрэ буолуо”, – диибин. “Буолбутун да иһин, бэйэҕит тылгытынан бары кэпсэтэ-ипсэтэ сылдьаргыт дьикти”, -- диир. Туораттан ордук көстөөччү, хайдахпыт.
Кинилэр күрэстэһэр соҕус тыыннаах үлэлэрин-хамнастарын тэрийэллэр диэн көрдүм. Холобур, хас да университекка, кыра куораттарга баар салаалаларыгар башкир тылын исписэлииһин балачча элбэҕи бэлэмнээн таһаараллар. “Онтукпут биһиэхэ мэһэйдиир, наар күрэхтэһэн тахсар курдукпут” дэһэллэр. Кырдьык, үрдүк үөрэх кыһаларыгар эриэйтин систиэмэтэ киирэн, көрүнньүк соҕус, ордук-хос хамсаныы баар буолбут быһыылаах. Тыыннаах, хамнастаах буолар туһугар өрө мөхсүүнү эмиэ да киһи баалаабат, омнуолуу санаабат.
Уопсайынан, кэпсэтэр тиэмэбит саха тылын кыһалҕатыттан улахан уратыта суох. Арай биир сонун хамсааһын баар эбит. Устудьуоннар башкир тылын ыраахтан олорон үөрэтэргэ анаан (https://region.bspu.ru/) араас тиэмэҕэ кэпсэтиилэри устубуттар. Кылгас видео-роликтары. Кырдьык, сэргээн, сонурҕаан үөрэтэргэ табыгастаах курдук. Көннөрү дорҕооно оччо, буукубата бачча, маннык түһүктэнэр, оннук сыһыарыыланар диэннээҕэр быдан сүүйүүлээхтик көстөр.
Өфө
Өфө (Уфа) мөлүйүөнтэн ордук нэһилиэнньэлээх. Балысханнык сайда турар. Өрөспүүбүлүкэ национальнай түмэлигэр сырыттыбыт. Устуоруйа билимин хандьыдаата Гулькай Шагапова сирдьиттэнэн. Түмэл экспонатын туһунан сибидиэнньэ барыта үс тылынан суруллан турар – башкирдыы, нууччалыы, аангылыйалыы. Биһиги Ойуулуур-дьүһүннүүр түмэлбитигэр итинниги көрбөтөҕүм. Уулуссалара, болуоссаттара, тэрилтэлэр ааттара барыта башкирдыы-нууччалыы суруллан турар. Национальнай эрэгийиэн тас дьүһүнүн-бодотун (визуальный ландшафт) тыла-өһө диэҥҥэ биһиэхэ холобур буолуохтарын сөп.
Дьиэ сыаната, биллэн турар, биһиэнинээҕэр удамыр. Тутуу матырыйаалыттан тутулуктааҕа өйдөнөр. Башкир судаарыстыбаннай университетын доцена Мунир Иделович Карабаев ыҥырыытынан дьиэтигэр ыалдьыттаатым. Кэлиҥҥи сылларга таунхаус диэн көрүҥнээх дьиэлэр элбээбиттэр. Куорат кырыы өттүнэн күрүөлээх түөлбэлэммиттэр. Биир ааннаах подъезд курдукка киирбитиҥ – бүтүн үс этээстээх, биир ыал олорор кыбартыырата буолан хаалар эбит. Арай уһаайба диэннэрэ суох. Көннөрү уопсай сылдьар уулуссалаахтар, тиэргэннээхтэр. Туора дьон сыбыытаабат, ыт үөрэ саба бөххүн-саххын ыһа-тоҕо сылдьыбат, кэлэри-барары үрэ-үрэ саба түспэт, массыына тиэргэҥҥин быһыта-тоҕута көппөт. Саха сиригэр хас эрэ Франция батар дии-дии арбанан ахан биэрэбит да, Дьокуускайбытыгар сир тиийбэтин курдук кыбыллан ахан олорорбут кыһыылаах-абалаах. Массыына да турар сирэ, оҕо-уруу да оонньуур киһилии тиэргэнэ тарбахха баттанар диэтэхпинэ сыыһарым дуу..?
Өфө урукку-былыргы дьиэлэрэ, таас буолан, билигин да дьэндэһэн тураллар. Гулькай Шагапова хас биирдии дьиэ устуоруйатын тохтообокко кэпсиир: “Манна Аксаков олорбута (“Аленький цветочек”), оттон бу дьиэ – Сталин кэминээҕи истииллээх. Түмэл аллараатыгар өссө икки этээс баар – сир анныгар. Оттон бу манан БРИКС мунньаҕын кэмигэр аныгы скульптуралары араас омуктар оҥорон хаалларбыттара...”
Түмүктүүр оннугар
Акмулла ааҕыылара сылын аайы буолар эбит. “Кини биһигини түмэр, духуобунай лиидэрбит, итэҕэли эрэ буолбакка, тыл култууратын, сайдыытын эмиэ үөрэтэргэ олус туһалаах тэрээһин” диэн киэн туттан кэпсииллэр. Акмулла хоһооннорун башкир тылынан ааҕарга күрэс (челлендж) биллэрэллэр эбит.
Урукку өттүгэр итэҕэл кэмпириэнсийэлэрэ буолар этилэр. Ол матырыйааллара Национальнай бибилэтиэкэ Электроннай бибилэтиэкэтигэр бааллар. Аныгы кэмҥэ, Акмулла ааҕыыларын курдук, айыы итэҕэлин атаҕар туруорбут, элбэх дьону түмпүт, элбэҕи тэрийбит Тэрис ааҕыыларын ыытыахха сөп эбит. Башкирдар Акмулла ааҕыыларын былаах оҥостон, бэрт элбэх кыһалҕаны быһаарсаллар быһыылаах. Оҕо саадыгар иитииттэн саҕалаан, имамнары үөрэтэргэ тиийэ. Уопсастыбаҕа сиэр-майгы ыһыллара, тылбыт сүтэрэ барыта биир сүрүн итэҕэлэ суох буоламмыт диир буоллахпытына, ислам бас-көс дьоно тылы, оскуоланы, үрдүк үөрэҕи кытта ситимнээн үлэни-хамнаһы тэрийэллэрэ үтүө холобур эрэ буолуон сөп.