Бу күннэргэ Саха АССР XII ыҥырыылаах, СӨ I, II ыҥырыылаах Ил Түмэнин дьокутаата, Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа Федерациятын Сэбиэтин чилиэнэ, устуоруйаны оҥорсубут, Арассыыйа бэлиитикэтин дуолан уларыйыыларын кэмигэр өрөспүүбүлүкэтин, норуотун интэриэһин сорунуулаахтык көмүскээбит бэлиитик, уопсастыбаннай диэйэтэл Егор Михайлович Ларионов 80 сааһын томточчу туолла. Түгэни туһанан, кини санааларыттан ааҕааччыга тиэрдэр тоҕоостоох дии саныыбыт.

Оҕо сааһым өйдөбүлэ

– Мин Намҥа, Салбаҥ нэһилиэгэр, Балаҕаннаах диэн алааска төрөөбүтүм. Дьонум үөрэҕэ суох холкуостаахтар, туруу үлэһит дьон этилэр. Аҕам Михаил Яковлевич Охуоскай аартыгынан атынан таһаҕас тиэйиитигэр сылдьара, Ааллаах Үүҥҥэ тиийэн, таһаҕас тиэнэн кэлэрэ. Суолга көрсүбүт моһоллорун кэпсиир буолара. Сороҕор аҕалаахпын умнуохпар диэри өр буола барара. Оччоҕуна “ити эн аҕаҥ” диэн дьээбэлээтэхтэринэ, итэҕэйэн, ол дьону эккирэтэрбин өйдүүбүн. Аҕам Дьоппуон сэриитин кыттыылааҕа этэ, онтон өссө икки сыл Хабаровскайга хаалан, дьоппуон билиэннэйдэрин харабыллаан, ол дьонноро дьиэ туппуттарын кэпсиирэ. Дьоппуоннар туппут дьиэлэрэ Үрдүкү бартыыйнай оскуола буолан, мин онно тиийэн, үөрэнэн турардаахпын.

Ийэм Матрена Даниловна саха дьахтарыгар сүрдээх үчүгэй сэбэрэлээҕин, хоһуун үлэһитин ахталлара. Дьаһаллаах, сытыы-хотуу буолан, биригэдьиири, холкуос бэрэссэдээтэлин да солбуйара. Үөрэхтээҕэ буоллар, салайар үлэҕэ сылдьыа этэ дииллэрэ. Сааһын тухары аҕабыныын үрэхтэри, алаастары кэрийэн оттообут, субан сүөһү көрбүт, кэлин ыанньыксыттаабыт. Билигин саныыбын: төрөппүттэрим барахсаттар үчүгэй көрүүлэригэр-харайыыларыгар сылдьыбыт буоламмын, бачча сааспар диэри этэҥҥэ кэллэҕим диэн. 9 оҕоттон мин сэттиспин, соҕотох хаалбыппын. Онон миигиттэн, соҕотох оҕолоруттан, күннэрэ-ыйдара тахсара.

Интэринээт абыраабыта

– Төрөппүттэрим үрэх баһын кэтэ сылдьан үлэлээн, оскуолаҕа хойутаан, 9 сааспар үктэммитим. Сэбиэт үлэһиттэрэ тараччы тутан аҕалбыттара буолуо. Аҕам: “Кыраҥ, таҥаһыҥ-сабыҥ мөлтөҕө бэрдэ уонна бэйэҥ да ийэҕиттэн арахсыаххын баҕарар үһүгүн дуо”, – диэн күлэрэ. Онон биирдэ элбэх баҕайы оҕо ортотугар баар буола түспүтүм. Ол – Салбаҥ начаалынай оскуолатын интэринээтэ эбит. Бастаан үөрэммит күммэр чуораан чугдаарара куппун-сүрбүн туппутуон. Сэбиэскэй былаас барахсан алдьархайдаах сэрии кэнниттэн оҕолорго усулуобуйа оҥорон, төһөлөөх оҕону үөрэттэрэн киһи-хара гыммыта буолуой!

7-һи бүтэрэн, Нам оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим. Олорор сирим суох буолан, 5 биэрэстэлээх сиргэ сатыы сылдьарым. Ол күһүн оскуолабытыгар саҥа дириэктэр кэлэн, Хамаҕаттаттан сылдьар түөрт оҕону интэринээккэ ыллартарбыта. Инньэ гынан интэринээккэ олорор дьолломмуппут. Оскуолабыт бастыҥ үлэлээх этэ, сэргэх баҕайы тэрээһиннэр буолаллара. Мин оскуола хомсомуолун сэкирэтээрэ этим. 10-ка үөрэнэ сылдьан, райкомол бүрүөтүн чилиэнэ буолбутум. Оскуола кэнниттэн үөрэххэ барарбытыгар дириэктэрбит дьаһалынан интэринээппит кыаммат оҕолорго саҥа бүрүүкэ, бинсээк, ырбаахы, кэтэ сылдьар бачыыҥкабытын биэрэн, абыраан да турар!

Уоттаах-төлөннөөх хомсомуол

– СГУга кыайан киирбэккэ дойдубар тахсыбыппар Нам райкомолугар инструкторынан үлэлээ диэбиттэрэ. Эппиэттиир учаастагым тыа хаһаайыстыбата этэ. Ол саҕана ыччат производствоҕа төһүү күүс буолара. Сүүрбэттэн тахса ыччат-хомсомуол пиэрмэлээх этибит. Ньирэйи эмиэ бүүс-бүтүннүү ыччат көрөрө. Тутууга эмиэ 5 ыччат биригээдэтэ, саас ыһыыга уонтан тахса ыччат агрегата үлэлииллэрэ. Араас куоталаһыы бөҕөтүн тэрийэрбит, бастаабыттарга уотунан үлэлиир радиоланы туттарарбыт.

Баартыйа оччотооҕу генеральнай сэкирэтээрэ Н.С. Хрущёв дойдуну аймаан, оройуоннары өрө-таҥнары тутан, Намы уонна Уус Алданы холбоон кэбиспиттэрэ, “Среднеленскэй оройуон” диэн буолбута. Суол-иис дьаабы, Намтан ханна эмэ бардахха, биир ыйа суох эргиллибэккин. Ыччат үлэлиир туох баар биригээдэлэрин, пиэрмэлэрин кэрийэрим, оскуолалары, кулууптары эмиэ көрөрбүт. Үлэ күөстүү оргуйара.

Ити үлэлии сырыттахпына, Уус Алдан аҥаарын ылар “Лена” холкуоска хомсомуол сэкирэтээринэн ыыппыттара. Бу – сүрдээх үлэһит дьонноох, аатырбыт дойду. Суотту, Тумул, Бэйдиҥэ, Сыырдаах, Курбуһах диэн отделениелардаах. “Лена” холкуос ыччаттара үлэҕэ да, успуорка да, уус-уран самодеятельноска да кимиэхэ да иннилэрин биэрбэттэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ бастыыллара. Итиннэ ыччаттарбар хомсомуол сыбаайбатын тэрийэн турабын.

Биир үтүө күн оройуоннарбытын чөлүгэр түһэрэн кэбистилэр. Хрущёву уураппыттар диэтилэр. Намтан оройуон райкомун 1-кы сэкирэтээрэ С.Н. Платоновтан “Нам хомсомуолун иккис сэкирэтээринэн талыахпыт, кэл” диэн тэлэгирээмэ кэллэ. Хомсомуол үлэтэ элбэҕэ сүрдээҕэ. Туох баар тэрээһиҥҥэ кыттан иһэрбит, саҥаны-бастыҥы олоххо киллэрсэрбит. Үлэбинэн мунньахтарга элбэхтик сылдьарым. Онно көрбүтүм итэҕэһи кытта эйэлэспэт хомуньуустары, салалтаны уун-утары көрөн туран, уоттаах кириитикэҕэ ыытар үлэһит дьону.

Билигин, биир тойон бачаачайдыыр кэмигэр, кини тулата ууну омурдубут курдук. Оччолорго дьону атаҕастаабыт, үлэни кыайбатах, сокуону кэспит хайа да салайааччы миэрэлэнэрэ, баартыйатыттан, үлэтиттэн уһуллара. Ити кэнники, 70-с сыллартан, баартыйаҕа карьеристар киирэр буолбуттара. Дьэ, итиннэ сылдьан, бэйэм баҕаран, баартыйаҕа киирэргэ сайабылыанньа биэрэн, хандьыдаат буолбутум. Сорохтор билигин кэлэн “баартыйаҕа күһэйэн киллэрэллэрэ” эҥин дииллэрэ – туос сымыйа.

Үрдүккэ тардыһан

– Райкоммут 1-кы сэкирэтээрэ С.Н. Платонов, үөрэнэр баҕалаахпын билэр буолан, биирдэ ыҥыран: “Свердловскайдааҕы юридическай институкка ыытабыт”, – диэтэ. Өссө “бүтэрэн кэллэххинэ, борокуруорунан аныахпыт” диэн күллэ. Мин кыккыраччы аккаастанным, устуорук буолуохпун баҕарарбын эттим. Онуоха киһим устуоруйа уонна юридическай үөрэх майгыннаһалларын, Хаммурапи уонна Наполеон сокуоннарын, юристар наадаларын туһунан бэрт үчүгэйдик быһаарда. Инньэ гынан киирии эксээмэннэри үчүгэйдик туттаран, Свердловскайдыыр буоллум.

Свердловскайдааҕы юридическай институкка 4 сыл үөрэммитим. Улахан профессионалларга, биллиилээх бэрэпиэссэрдэргэ үөрэммит дьоллоохпун. Үөрэммит түөрт сылбар “Теория государства и права” диэн куруһуокка сылдьан, бэрт айымньылаахтык дьарыктаммытым. Институппут барахсан – дойдуга биллэр бэлиитиктэри, судаарыстыбанньыктары, идэтийбит юристары иитэн таһаарбыт, чахчы, баай, дириҥ устуоруйалаах үөрэх кыһата.

Сокуон хараҕынан

– 1970 сыллаахха бүтэрэн кэлэн, бастаан Үрдүкү суукка консултаанынан үлэлээбитим. Онно, кырдьык, олох эрэйин-буруйун, сэрии алдьархайын эттэринэн-хааннарынан билбит, олох араас оскуолатын ааспыт дьоһун дьон судьуйалыы сылдьаллара. Суут быраактыкатыгар кинилэртэн үөрэнэн, олох киэҥ аартыгар үктэммитим. Онтон “Ленскэй оройуонугар судьуйанан бараҕын” диэбиттэрэ. Оччолорго сууттары норуот быыбардыыра. Ленскэйгэ нэһилиэнньэ 95%-на куолаһын биэрбитэ. Бастакы сылбар кырдьык, ноҕурууска улахан этэ. Арахсыы, күлүгээннээһин дьыалата элбэҕэ, ону таһынан 4 холуонньа, “хиимиктэр” хаайыылара баара.

Үлэбин бастаан саҕалыырбар уонча киһини аҕалан, “милииссийэ начаалынньыга көрдөһөр, бу дьону 15 сууккалыыр үһүгүн, үлэһит илии тиийбэт” диэбиттэрэ. Дьыалаларын үөрэппитим – биир да киһи онно сөп түбэспэт. Ол иһин, ыстарааптаан баран, ыыталаан кэбиспитим. Арай, милииссийэ салайааччыта эрийэн “бу – киһини төрүт истибэт киһи кэлбиккин дуу, тугуй дуу?” диэтэ. Мин ону “сокуонунан уонна судьуйа ээтикэтинэн салайтарабын” диэтэҕим.

Ленскэй борокуруора А.М. Даниловы кытта олус тапсан үлэлээбиппит. Ыҥыран ылан: “Судьуйаҕа үөһэттэн-аллараттан дьаһалымсыйа, билсиини-көрсүүнү тэрийэ сатыахтара, ону баҕас сатыыр дьон. Онно киирэн биэримэ. Мин ити ньымаларын муостарын-туйахтарын туурталаан турабын, ол иһин билигин борокуратуура сокуон хараҕынан үлэлии олорор”, – диэбитэ. Ити кэпсэтиини үйэлээх сааһым тухары өйдөөбүтүм. Олоҕум устатын тухары сокуону тутуһан, бэйэм киһи быһыытынан муспут өйбүнэн-санаабынан олорон кэллим.

Баартыйа ыҥырыытынан

– Дьэ, ол үлэлии сырыттахпына, Дьокуускайга горкуом сэкирэтээринэн анаммыт Н.И. Соломов ыҥырда. Судьуйа үлэтин сөбүлээн уонна П.П. Федоров, оччолорго юстиция миниистирэ: “Инструктор үлэтэ диэн сорук-боллур үлэтэ, олох сөбүлэһимэ, Алдаҥҥа ыытыахпыт”, – диэбит буолан, сөбүлэспэтим. Ол кэнниттэн аны С.Н. Платонов эрийэн: “Куоракка кэлэн саҥа бастакы сэкирэтээргэ көмөлөс. Куорат бэрээдэгэ соччото суох”, – диэбитигэр учууталым тылын быһа гыммакка, Дьокуускайга горкуом административнай салаатыгар инструкторынан кэлбитим.

Административнай отдел үлэтигэр туох баар милииссийэ, суут, борокуратуура, КГБ, о.д.а. салааларга баартыйа сабыдыалын олохтооһун, бииргэ үлэ, сокуоннаһы, бэрээдэги олоххо киллэриигэ баартыйа хонтуруолун тэрийии, уопсастыбаннаһы кытта үлэ, сэрэтэр үлэ киирэрэ. Николай Ивановичтан саҕалаан, куоракка биллэр-көстөр улахан үлэ барбыта. Ити – улахан ситиһии этэ.

Аһара ыарахан усулуобуйаҕа үлэ бары хайысхата күөстүү оргуйара. Кыһыл көмүс, алмаас, чох хостооччулар, учуонайдарбыт, суруйааччыларбыт, үөрэх үлэһиттэрэ, эмчиттэр улугурбуттара, куһаҕаннык үлэлээбиттэрэ диэн хаһан да этиэм суоҕа.

Үтүө дойдуга – Сунтаарга

– Биэс сыл үлэлээбитим кэннэ, обкуом административнай отделыгар инструкторынан үлэлэтэ ыҥырбыттара. Онтон Г.И. Чиряев ыҥыран “Хабаровскайга үөрэнэ бараҕын” диэтэ. Гаврил Иосифович, чахчы, лиидэр, үрдүк култууралаах, киһи киэнэ кэрэмэһэ, салайааччы быһыытынан эҥкилэ суох киһи этэ. Хабаровскайдааҕы Баартыйа Үрдүкү оскуолатын бүтэрэн баран, Сунтаарга райком иккис сэкирэтээринэн үлэлии барбытым. Онно эмиэ үтүөкэн үлэһит дьону кытта алтыһан, үлэлээн кэлбитим, хайа да эйгэҕэ күүстээх каадырдар бааллара.

Кыайыы 40 сылыгар саҥа сопхуос тэрийбиппит. Мииринэй оройуонун кытта ыкса сибээһи олохтоон, кинилэр онно буор босхо тутуу матырыйаалларын, сиипэри, сиэмэнтэни, арматуураны, сыбаарка араас тэрилин, саппаас чааһы, ыстаныагы тиэммит 40 массыына холуоннатын ыыппыттара сүрдээх да үчүгэй этэ. Саҥа сопхуос биирдэ байа түспүтэ. Аны санаатахха, икки оройуон доҕордоһуутугар тугунан да кэмнэммэт үлэ-хамнас ыытыллыбыт, сөҕүмэр көмө оҥоһуллубут эбит.

Оччолорго Ленин уордьаннаах “Элгээйи”, “Тойбохой”, “Бордоҥ”, “Кириэстээх”, “”Сунтаар”, “Бүлүүчээн”, “Кыайыы 40 сыла” сопхуостар өрөспүүбүлүкэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын 10-тан тахса бырыһыанын ылаллара диэн, эттэххэ эрэ дөбөҥ. Ити курдук, үлэһит дьонноох оройуоҥҥа олус табыллан үлэлээбитим. Онтон дойдум дьоно ыҥыран, Намҥа исполком бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим.

Уларыта тутуу: улугурбатахпыт!

– Онтон Уларыта тутуу саҕаламмыта. Олох атыйахтаах уу курдук дьалкыллыбыта. 1990 сыллаахха Дьокуускайга буолбут баартыйа кэмпириэнсийэтигэр тыл эппитим. Онно “...Биһиги Уларыта тутууну төрүт буолар идеологическай түөрүйэтэ уонна бириинсиптэрэ суох саҕалаатыбыт. Кылаассабай бириинсиптэртэн олус эрдэ аккаастанныбыт. Марксизмтан-ленинизмтэн аһара эрдэ тэйдибит. Кырдьык, баартыйа устуоруйатыгар хараҥа өрүттэр бааллара, араас салайааччы баара. Кинилэр оонньообуттара оҕус буолан, билигин биһиги “улугурбуттар” диэн дьаралыктаах сылдьабыт. Мин баартыйа чилиэнинэн 25 сыл сылдьабын, төрдүс оройуоммар үлэлиибин. Саха уобаластааҕы баартыйа тэрилтэтин уонна төрөөбүт өрөспүүбүлүкэм тыыннаах туоһута буолабын. Саха сиригэр улугуруу суоҕа. Аһара ыарахан усулуобуйаҕа үлэ бары хайысхата күөстүү оргуйара. Кыһыл көмүс, алмаас, чох хостооччулар, учуонайдарбыт, суруйааччыларбыт, үөрэх үлэһиттэрэ, эмчиттэр улугурбуттара, куһаҕаннык үлэлээбиттэрэ диэн хаһан да этиэм суоҕа. Дьадаҥы Арассыыйаны улуу державаҕа кубулуппуттар диэн бу – кинилэр буолаллар”, – диэн тыл эппитим.

***

...1991 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбыта. Манна Горбачёв, Ельцин уонна кинилэр хос моонньохторо буруйдаах буолаллара чуолкай. Аан дойдуга ССРС аптарытыата муҥутуур үрдүгэ. Бу кыларыйан турар кырдьыгы биһиги көлүөнэ бары бэркэ билэбит. Үөрэҕэ суох холкуостаах дьон оҕолоро хотунан-соҕуруунан үөрэнэн, үлэлээн, атын омук дьонун кытта эн-мин дэһэн кэллэхпит. Биһиги харахпыт ортотугар устуоруйа оҥоһулуннаҕа. Норуот туһугар төһөлөөх сырдык дууһалаах дьон үлэлээн-хамнаан ааспыттара буолуой!

Дэмэкирээттэрбит дэнээччилэр, былааска кэлээри “ГУЛАГ”, “Сталин эрэпириэссийэлэрэ”, “тоталитарнай эрэсиим”, о.д.а. устуоруйа бөҕөр былыр үйэҕэ быраҕыллыбыты ороон таһааран, сууйан-сотон, кылабачытан бэлиитикэ ырыынагар быраҕан биэрбит албастарын “атыылаһан”, аһаан-таҥнан олордохпут.

Сүбэрэнитиэт уонна Төрүт сокуон

– Оройуонум быыбардааччылара өйөөн, райком сэкирэтээрэ буола сылдьан, XII ыҥырыылаах СӨ Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан 89% куолаһы ылан талыллыбытым. Билигин уос номоҕор киирбит судаарыстыба сүбэрэнитиэтин туһунан Декларацияҕа, Федеративнай дуогабарга, өрөспүүбүлүкэбит, Арассыыйа Федерациятын Төрүт сокуоннарын оҥорууга, экэнэмиичэскэй сыһыаннаһыыларга, Сойуус дуогабарын бастакы барыйааннарыгар кыттан, төһөлөөх элбэх дьыалаҕа саныыр санаабытын, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит инникитин, норуота этэҥҥэ буоларын туһугар утуйар ууну да умнан, дьиэттэн-уоттан тэлэһийэн сылдьан үлэлээбиппит буолуой! Оттон сокуоннары, араас уураахтары илиибинэн-атахпынан тутан суруйсубуппун ааҕан да сиппэтим буолуо.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Конституционнай хамыыһыйатын үлэтэ, чахчы, айымньылаах этэ. Хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев, солбуйааччылара В.М. Власов, В.П. Шамшин этилэр. Оробуочай бөлөхтөргө киирэн сиэхтэрин ньыппарынан туран А.П. Илларионов, Ф.Г. Охлопков. Е.П. Жирков, А.С. Антонов, В.Н. Прокопьев. В.Т. Филиппов, Н.Н. Охлопков, Д.Д. Миронов, П.И. Федоров, У.А. Винокурова, Е.Г. Егоров уо.д.а. үлэлээбиттэрэ. Оҥоһуллубут бырайыактарга дьоһун этиилэри М.М. Фомин, А.Н. Алексеев, А.А. Попов, В.Д. Михайлов, А.П. Оконешникова, Н.А. Лугинов, Д.Д. Попов, А.Н. Слепцов уо.д.а. киллэрбиттэрэ. В.М. Власов улахан хамыыһыйаны, оттон Е.П. Жирков оробуочай бөлөҕү салайыахтарыттан үлэ-хамнас тэрээһиннээхтик барбыта.

Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттара муус устар 4 күнүгэр 1992 сыллаахха умнуллубат улуу уонна муударай дьыаланы оҥорон Өрөспүүбүлүкэ саҥа Төрүт сокуонун ылыммыттара.

Күүстээх киирсии түмүгэр РФ Төрүт сокуонун 5-с ыстатыйатыгар өрөспүүбүлүкэ (судаарыстыба) диэн сурук, ускуопка иһигэр да буоллар, хаалбыта.

Онтон Арассыыйа Конституциятын оҥорорго субъектан икки буолан – Анатолий Дмитриевич Петраковтуун, СӨ Конституционнай суутун солбуйааччы бэрэссэдээтэлиниин, Москубаҕа тиийбиппит. Оробуочай бөлөххө бастаан 100-тэн тахса киһи баара. Үлэ уопсай бырайыагынан баран испитэ. Ол эрээри Ельцин уонна Хасбулатов хайдыспыттара, бастакы сүбэ-мунньах ыһылла сыспыта. Хасбулатов дойдуга унитарнай судаарыстыба тэриллэн, биир киһи былааһа олохтонон эрэрин туһунан тыл этэн баран, тахсан барбыта. Бэрэсидьиэн уонна Үрдүкү Сэбиэт утарсыылара дириҥээн испитэ. Ол тугунан түмүктэммитин бэркэ билэҕит. Ельцин норуот талбыт дьокутааттарын, Үрдүкү Сэбиэт олорбут Үрүҥ дьиэтин тааҥканан ытыалаабыта.

Өрөспүүбүлүкэ – судаарыстыба

– Дойду үлэтэ салҕаммыта. Саҥа конституция наада буолан, РФ Конституционнай мунньаҕа тэриллибитэ, үлэ саҕаламмыта. Бэрэсидьиэн дьаһалтатын иһинэн 25 киһилээх оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Биһиги А.Д. Петраковтуун онно барбыппыт. Урукку Конституцияттан атын бырайыак оҥоһуллубут этэ. Конституция барылын 5-с ыстатыйатыгар өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай ыстаатыстарын боппуруоһугар мөккүөр бөҕөтө тахсыбыта. Барылга ол туһунан туох да суоҕа. Биһиги Федеративнай дуогабарга сигэнэр этиибитин дэмэкирээттэр утара сыталлара. Биһиги уонна атын өрөспүүбүлүкэлэр буолан, мунньахтан тахсан барбыппыт. Күүстээх киирсии түмүгэр РФ Төрүт сокуонун 5-с ыстатыйатыгар өрөспүүбүлүкэ (судаарыстыба) диэн сурук, ускуопка иһигэр да буоллар, хаалбыта.

***

Күүстээх мөккүөрдэр сиртэн хостонор баай, босхо үөрэх боппуруостарыгар буолуталаабыттара. Биир саамай сүрүн кэпсэтии борокуратуура туһунан этэ. Оччолорго дойду үрдүкү салалтата Генеральнай борокуратуураны утаран, “туспа систиэмэ быһыытынан тохтотуохха, боломуочуйатын Үрдүкү суукка эбэтэр Юстиция министиэристибэтигэр биэриэххэ” диэбиттэрэ. А.Д. Петраков, уруккута борокуруор, ону истэн, абатыттан охсуһуох да курдук буолара. Утаран, мунньахтартан тахсан барыталаабыт түгэннэрбит бааллара. Туруорсаммыт, Генеральнай борокуратуура бөлөҕө кэлэн, мунньахпытыгар кыттыбыта. Инньэ гынан РФ Төрүт сокуонугар борокуратуура туһунан саҥа ыстатыйаны киллэртэрэн турабыт. Биһиэнин курдук улахан дойдуга анал уоргана – борокуратуурата суох, сокуону уонна бэрээдэги хонтуруоллуур, кэтээн көрөр сатаммат диэн этиибит өйөммүтэ.

***

Онтон Федерация Сэбиэтигэр сенатордаабыт сылларбар Госдума дьокутаата Е.П. Жиркову, АЛРОСА хампаанньа бэрэсидьиэнэ В.А. Штырову кытта өрөспүүбүлүкэҕэ олус наадалаах “Күндү металлар туһунан” сокуону улахан эрийсии кэнниттэн ыллартаран турабыт. Бу сокуону ылынарга ФС оччотооҕу бэрэссэдээтэлэ Е.С. Строев улахан оруоллаах, биһигини күүскэ өйөөбүтэ.

Маны таһынан Арассыыйаҕа биир суут систиэмэтэ баар буолуохтааҕын туһунан сокуон ылыллыбытын өйдүүбүн. Бу сокуон быһыытынан биһиги, субъектар, федеральнай судьуйалары, суут бэрэссэдээтэллэрин кандидатураларын көрөн баран, сөбүлэҥ биэрэрбит. Хомойуох иһин, уонча сыл буолан баран, ити сокуону уларытан кэбистилэр, билигин биһигиттэн ыйыппат да буоллулар.

Билигин Госдума уонна Федерация Сэбиэтин кэмпитиэнсийэлэрэ күүһүрдэ. Ити – урут биһиги туруорсуубут этэ, ону сөргүттүлэр. Онон биһиги Госдумаҕа баар дьокутааттарбытыгар, сенатордарбытыгар ону ирдииллэрин курдук мэхэньиисими оҥоруохтаахпыт. Кинилэргэ “ити – аны эһиги кэмпитиэнсийэҕит буолар” диэн ирдэбили туруоруохтаахпыт.

“Федеральнай территория” туһунан

– “Федеральнай территория” диэн өйдөбүл киирбитэ олус сэрэхтээх. Краснодар уобалаһыттан “Сириус” диэн саамай үчүгэй сирдэрин быһа тутан ыллылар. Билигин итиннэ олохтоох былааска бэриммэт бэйэтэ былаас уорганнаах “территория” тэриллэр. Быһа федераллар салайар субъектарын курдук буолар. Биһиэхэ, Саха сиригэр, эмиэ оннук “федеральнай территорияны” тэрийиэхтэрин сөп. Биһиги онуоха тугу гыныахпытын сөбүй? Госдума дьокутааттарын, кэмитиэттэрин, Федерация Сэбиэтин сенатордарын кытта ыкса сибээһи тутан, кинилэрдиин биир сүбэнэн үлэлээн, барытын эрдэттэн билэ олоруохтаах этибит. Хомойуох иһин, билигин бу хамсык мэһэйдээн, барытыгар хааччах буолла. Онон да буолуо, итинник суолталаах боппуруостары көрүүнү норуот истибэккэ, билбэккэ, дьүүллэһиигэ кыттыбакка хаалар.

Дьокутааттар итиннэ күүскэ үлэлэһиэхтэрин наада. Билигин иһиттэххэ, хостонор баайдаах сир (“месторождение”) кимиэхэ эрэ барбыт, хампаанньа актыыптара кимиэхэ эрэ тиксибиттэр, о.д.а. диэн бииртэн биир сурах, сонун кэлэрин истэн эрэ хаалабыт. Бэйэбит баай үрдүгэр олорон эрэ, ытыспытын тоһуйан сылдьарбыт хомолтолоох. Онон итиннэ тылбытын-өспүтүн иһитиннэрэр курдук үлэлиэхпитин наада.

Мин санаабар, саамай күүскэ СӨ Бэрэсидьиэнэ В.А. Штыров аахсара. Билигин энэргиэтикэ буоллун, гаастааһын буоллун – барыта кини бырагырааматынан баран, сайдан иһэр. Кини бэрэсидьиэннии олорон, оннооҕор оччотооҕу үп миниистирэ Кудрины “ыраах ыыталыыр” этэ. Кыахтаах, уопуттаах дьону бэйэтин тула түммүтэ.

Субъектар Конституционнай сууттарын суох гынар – сыыһа!

– Субъектар Конституционнай сууттарын суох гыныы олох сыыһа, сокуону кэһии буолар. Арассыыйаҕа былаас бэрэстэбиитэллээх, ситэриилээх уонна суут киэнэ диэҥҥэ арахсар. Ол сууту, холобур, бэйэбит көрөбүт, быһаарабыт. Конституционнай үҥсүүнү-харсыыны, сокуоннар сыыһаларын-алҕастарын федеральнай сууттар көрбөттөр, чуолаан, Конституционнай сууттар көрөллөр. Оннук бэрээдэги Арассыыйа Конституционнай суута олохтообута. Дьон билбэтин туһанан, ону уларытан кэбистилэр.

Билигин тугу гыныахха сөбүй? Сууттары суох гынар сокуону оҥорон киллэрдэхтэринэ, ону суукка үҥсүөхпүтүн наада. Ити таһаарбыт уураахтарын “бу – сокуоннайа суох уураах” диэн ыйан туран. Эппитим да курдук, Конституционнай суут анала атын, конституционнай боппуруостары эрэ көрөр: холобур, былаас икки ардыгар баар сыһыаны, федеральнай сокуоннары уо.д.а.

Федераллар бириинсиптээх боппуруостарга Конституционнай сууттар сөптөөх быһаарыыны (толкование) таһаарыахтара диэн онтон куттаналлар. Оччотугар кинилэр соҥнуу сатыыр сокуоннара эҥин тохтуулларыгар тиийэр. Парламент хос төннөн, ону көрөн, атын быһаарыыны ылыан сөп. Оччотугар ким сөбө, ким сыыһара дьэ көстөн тахсыа. Конституционнай сууттары суох гынан, бэрэстэбиитэллээх уонна ситэриилээх былаастар ситимнэрэ быстара олох сыыһа.

***

Егор Михайлович Ларионовы 80 сааһын туолбут үбүлүөйүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит, ааҕааччылар ааттарыттан дириҥ махталбытын, ытыктабылбытын тиэрдэбит. Ытык-мааны киһибитигэр ыарыы ыалласпатын, дьаҥ сыстыбатын! Ыллыктаах санааҥ өрөспүүбүлүкэ кэскилин оҥорсооччуларга, инникини тутааччыларга көмө-ама, өйөбүл-тирэх буола турдун диэн, баҕа санаабытын этэбит.

Бэлэмнээтэ  Нина Герасимова.