Саха сирин устуоруйатыттан, аптаах хааһахтан курдук, бииртэн биир эгэлгэ дьылҕа, дьикти олох холобура хостонон тахса турар. Атырдьах ыйын бүтүүтэ Дьокуускайга номоххо киирбит саха миллионердарын сиэн балта, устуоруйа билимин дуоктара Маргарита Кушнаревалыын көрсүһүү буолар үһү диэн сонун тарҕанна. Дьэ, онон...
Кушнаревтар туһунан үһү-бадах курдук, “кылааттарын булбуттара”, “кииһинэн ыраахтааҕыны таҥыннарбыттара” диэн билэбит. Онтон 1-кы гильдиялаах, мөлүйүөнтэн тахса солк. үбү эргитэр атыыһыттарын, Пётр Кушнарев бастакы типографияны үбүлээбитин, куоракка элэктэриичэстибэ киллэрбитин, Эмиэрикэни кытта ситимниир тимир суол бырайыагын оҥорторбутун, французтуу саҥарарын, сахалыы эҥкилэ суох билэрин, хаартыскаҕа түһэрэр “хоббилааҕын”, бултуурун олус сөбүлүүрүн билэбит дуо?
Хаан аймахтара
Лоп бааччы, чиҥник этэн-тыынан, өтөрү-батары көрөн, тас дьүһүнүгэр да атыыһыт сыдьаана буолара сурулла сылдьарга дылы. “Хаанынан бэриллэр” дииллэрин уонна хайдах итэҕэйимиэххэ сөбүй? Павловскайга аймахтарыгар мэлдьи кэлэ турар эбит. Тустаах дьон ол туһунан билэр эрээри, улахаҥҥа уурбакка, урут маннык көрсүһүү тэриллибэтэх. Онон СӨ Акадьыамыйатын дьиэтигэр буолбут көрсүһүүгэ эдэр учуонайдар, ааттаах-суоллаах устуоруктар, суруйааччылар, кыраайы үөрэтээччилэр, Дьокуускай куорат интэлигиэнсийэтэ, суруналыыстар кэлбиттэрэ бэлиэ түгэн буолла.
Маргарита Дмитриевна – Кушнаревтардыын хаан аймахтыы, кинилэр сыдьааннара. Үгүс элбэх киһи “Кушнаревтарбыт” дииллэр эрээри, ханан аймахтыыларын кыайан быһаарбаттар эбит. Бэл, 1985 сыл булбут кылааттарын Украина олохтооҕо, “Кушнаревтар сыдьааннарабын” диэн өлүүлэһэ сатаабыт. Өссө “дакаастаабыт” курдук, ол Маргарита дааннайдарын туһанан. Соннук саарбах “аймахтар” көстө тураллар эбит. Бэл, 2-с ханаал дьиҥнээх аймахтарын кытыннарбакка, кинилэр тустарынан биэрии оҥорбут!
Устуорук хараҕынан
Маргарита Дмитриевна Иркутскайдааҕы судаарыстыбаннай университекка үлэлиир. Устуорук, онтон юрист идэтин баһылаабыт, устудьуоннарга үлэ быраабын, о.д.а. тиэмэтигэр лиэксийэлэри ааҕар, дассыан, элбэх манагыраапыйа, ыстатыйа ааптара. Илин Сибиир, Уһук Илин атыыһыттарын, түүлээҕинэн эргинии сайдыытын, өбүгэлэрин дьылҕатын үөрэтии сүрүн тиэмэтэ буолбакка, интэриэһэ диэххэ сөп. Учуонай быһыытынан, архыып дааннайдарыгар, баар үлэлэргэ, манагыраапыйаларга олоҕурарын, саха устуоруга, наука хандьыдаата Пантелеймон Петров-Хардыы үлэлэрин аҕынна. “Петр Кушнарев туһунан үксүн экэнэмиичэскэй эрэ өттө биллэр” диэн бэлиэтээтэ. Оннук, атыыһыттар ахтыыны, күннүгү суруйа олорбот дьон буолан, суоллара-иистэрэ сыыппараҕа-суокка эрэ хааллаҕа.
Көрсүһүүгэ Гермогенов диэн биир учуонай, оҕо сылдьан Павловскайга Кушнаревтар диэн ыалга сылдьарын, “эн Дима кыыһаҕын дуо?” диэн соһуйбута долгутуулаах түгэн буолла. Ол “Дима” (М.Д. аҕата) билигин Иркутскайга олорор, эмиэ учуонай эбит. Маргарита Кушнарева өбүгэлэрэ 1916 сыллаахха туттарбыт чочуобуналара билигин да Павловскайга турар, онно олохтоох кыраайы үөрэтээччилэр Протопоп Аввакумҥа аналлаах суруктаах бэлиэ ыйаабыттарын махтана иһиттэ.
Старообрядецтартан
Кушнаревтар старообрядецтар буолалларын кулгаах таһынан истэр сатаммат. Бу өссө 17-с үйэҕэ көскө ыытыллыбыт дьон сыдьааннара, Нөөрүктээйи (Мэҥэ Хаҥалас, Павловскай) сирин 1840-1850 сс. булбуттар. Урукку итэҕэллэрин тута сылдьар бааһынайдар “ылбыт сирдэрин, килиимэтин сөбүлээн, дьиэ-уот туттан, сир оҥоһуутунан дьарыктанан, бурдук, оҕуруот аһын ыһан, өлгөм үүнүү ылан, олохсуйан барбыттарын” туһунан М.Е. Капитонов “Нөөрүктээйи үйэлэр кирбиилэригэр” диэн кинигэҕэ суруйар (2001 с).
Кинилэр ураты үлэһиттэрин, бигэ тыллаахтарын, олоххо тардыһыыларын, дьулуурдарын, тулуурдарын, куһаҕан дьаллыкка ылларбаттарын итэҕэллэрэ күүстээҕинэн эрэ быһаарыахха сөп диигин. Бу таҥара дьиэтин саҥа реформатын ылыммакка, патриарх Никоны утарбыт дьон сирдьиттэрэ Аввакум итэҕэлин таҥнарбатаҕын иһин өлөрүн да кэрэйбэтэх, кэлин сибэтиэйгэ тэҥнэммит биир чаҕылхай лиичинэс. Булгуруйбат бигэ сүрүннэрэ итинтэн да көстөр. Тымныы тыйыс хоту сири баһылаан, оҕо-уруу төрөтөн тэнийэллэригэр, олох түөрэҕин быраҕалларыгар ол олук буоллаҕа.
Хапсыын атыыһыт
Акепсим (Хапсыын) Кушнарев кыраттан саҕалаан баран, көмүс бириискэлэригэр сүөһүнү, арыыны атыылыыр буолбута. 1871 с. “Тихэй Задонскай” борохуот хапытаанын кытта кэпсэтиинэн, 50 бөдөҥ ынах сүөһүнү, 100 буут арыыны илдьэн атыылаан, бастакы улахан дохуотун ылбыта. Сыыйа ыыра кэҥээн, сибээһэ тэнийэн, Арассыыйа киин куораттарын атыыһыттарын кытта ылсар-бэрсэр буолбута. Дьокуускайга 2 этээстээх атыы-эргиэн дьиэтин туттаран, таҥас арааһын, бакалеяны, тирии таҥаһы, о.д.а. аҕалара.
Хапсыын атыыһыт сахалыы-нууччалыы тэҥинэн кэпсэтэрэ, кими баҕарар кытта уопсай тылы дөбөҥнүк булара, олохтоохтор кинини бэйэ киһитэ дииллэрэ. Урбаан, атыы-эргиэн уратытын бэркэ баһылаан, хорсун-хоодуот атыыһыт Сибиир, Арассыыйа ырыынагар тахсан, кыаҕыран 1-кы гильдиялаах атыыһыт буолбута.
Дьиэ кэргэн дьыалата
1897 сыллаахха аҕалара өлбүтүн кэннэ 1 мөлүйүөнтэн тахса сыаналаах табаар, Дьокуускайга 1 мөл. 67 тыһ. солк. олорор дьиэ, араас баай-дуол хаалбытын ийэлэрэ Екатерина, кыыһа Агриппина, уола Пётр нэһилиэстибэни үллэстибэккэ, хаҥатарга быһаарбыттар, “А.М. Кушнарев нэһилиэнньиктэрэ” диэн атыы-эргиэн дьиэтин тэрийбиттэр. Бэйэ көлөтүнэн тиэйэр ордук барыстааҕын өйдөөн, борохуот атыылаһан “Акепсим” диэн ааттаабыттара. Саха сиригэр Громовтары уонна Коковиннары-Басовтары кытта үс бөдөҥ атыыһыт ахсааныгар киирбиттэр. Сылга 2,5 мөл. солк. эргитэллэрэ үһү. Кэнники “Полярнай” диэн ледокол-борохуот ылынан Саха сирин өрүстэринэн сылдьан эргинэн хапытааллара өссө хаҥаабыт.
Аҕатын туйаҕын хатаран
Петр Павловскайга 1877 с. төрөөбүт. Бастаан олохтоох оскуолаҕа, онтон Дьокуускайга реальнай училищеҕа үөрэммит. Старообрядецтар үөрэҕи утардаллар да, Хапсыын үөрэх туһатын бэркэ өйдүүрэ, оҕолорун эмиэ үөрэттэрбитэ. 1900-1903 сс. Пётр Петербурга, онтон Парижка баран экэнэмиичэскэй уонна тэхиньиичэскэй билиини ылбыта, французтуу билэрэ, быһата, оччотооҕунан бэрт үөрэхтэммитэ. Сытыы, тобуллаҕас өйдөөх, туруу үлэһит, кыайыгас-хотугас, кэлбит-барбыт уол 13 сааһыттан атыыга-эргиэҥҥэ сыстан, айаҥҥа сылдьыһан барбыта.
* * *
Кэргэнэ Татьяна Васильевна Саратов дьадаҥы дворяннарыттан төрүттээҕэ, Сорбоннаҕа үөрэммитэ. Дьокуускайга дьахтар гимназиятыгар француз тылын учууталынан кэлбит. “Баай киһиэхэ кэргэн тахсыам” диэн ыра санаалааҕын кистээбэт эбит. Петр Акепсимович гимназия бэпэчиитэлэ, онно билистэхтэрэ буолуо. Кыыс кырасаабысса буолбатах, модороон да буоллар, майгыта, билиитэ-көрүүтэ, долгуннурар хойуу суһуоҕа, сиэдэрэй быһыыта-таһаата Пётр Апексимовиһы умсугуппут, сотору холбоспуттар. Ол эрээри Пётр сокуоннайа суох Антонина диэн кыыстааҕын дьоно маанылаан, атаахтатан ииппиттэрин дьахтар сөбүлээбэтэх, оҕону атын аймахтарыгар ыыппыттар. Кэлин икки кыыстаммыттар.
Кииһинэн көмпүтэ
Хайа да кэмҥэ, ырыынак сокуонунан күрэстэһии кытаанаҕа буолар. Ол эрээри маннааҕы атыыһыттар бэйэ бэйэлэрин кытта өйдөһөллөрүн туһунан М.Д. Кушнарева: “Манна Эмиэрикэ атыыһыттара, ньиэмэстэр, аангылыйалар кытта бааллара. Ордук кытайдар элбэхтэрэ. Биир Быков диэн атыыһыт дьиҥнээх аата Вун-Цин-Юн диэн эбит, кини “Дьокуускайга миигин үөрэ көрсүөхтэрэ, миэхэ кэлэ сылдьыахтара, мин кинилэргэ эмиэ ыалдьыттыам дии санаабытым баара, ким да наадыйбата. Бэйэлэрин икки ардыгар эрэ доҕордуулар” диэн ахтыбыт. Кытай атыыһыта дьаарбаҥкаҕа Громов, Кушнарев табаардарын, түүлээхтэрин туораттан көрө-көрө сылдьыбыт, сыанатын киниэхэ саараама эппэттэрин туһунан муҥатыйан суруйбут”, – диэн кэпсээтэ.
Саха сирин түүлээҕэ былыргыттан аатырара. Сүрүн ырыынак оччолорго Лондон, Германия, Франция этилэр. Төһө наадыйыы (спрос) баарын, муода хайа диэки хайыһыаҕын эргинэр дьон кыраҕытык кэтии сыталлара. Кушнарев улахан дьаарбаҥкаларга, аукционнарга бэйэтэ сылдьан, дуогабар түһэрсэрэ. Арҕаа ырыынакка сыллата 700 тыһ. солк., Хотугу Эмиэрикэҕэ сыл аайы 900 тыһыынча солк. түүлээҕи атыылыыра – бу үлүгэрдээх суума.
Өрөбөлүүссүйэ буолбатаҕа буоллар
Маны таһынан кини Халымаҕа көмүс эрэспиэскэтин уонна хостооһунун саҕалаабыта хорсунун, ырааҕы өтө көрөрүн туоһулуур. 1913 сыллаахха А.И. Громова күтүөтэ М.В. Пихтинниин Кушнарев Саха сиринээҕи бэчээттиир-кинигэ кыһатын тэрийбиттэрэ, онно “Якутская окраина” диэн хаһыаты бэчээттииллэрэ. Хаһыат сонуннары аһаҕастык сырдатара, атыыламмыт харчыта фронт туһатыгар барара.
1914 сыллаахха Иркутскайдааҕы генерал-күбүрүнээтэр өйөөн, Кушнарев Пихтинниин Өлүөнэ баһыгар билим эспэдииссийэтин тэрийбиттэр. Онно “Лена” уонна “Полярнай” борохуоттар кыттыбыттар, уунан айаны чинчийбиттэр, хаарталар оҥоһуллубуттар. Бэйэ оҥорон таһаарыытын өрө тутан, хас даҕаны бурдук мэлийэр миэлиҥсэлээҕэ, тирии имитэр собуоттааҕа. 100 тыһ.солк. бурдук атыыланара.
Аан дойду 1-кы сэриитин саҕана, атыыһыттар аармыйаны үбүлээбиттэр. Ону кытта Кушнарев фрону – 1000 куобах тириитинэн, оттон Г.В. Никифоров-Манньыаттаах Уола, куобах суорҕанынан хааччыйбыттар. Кушнарев Иркутскайтан лакамабыыл аҕалан, киин куорат уулуссаларын, бэйэтин маҕаһыыннарын эрэ буолбакка, түмэллэри, куорат ратушатын элэктэриичэстибэҕэ холботторбут. Элбэх үтүө дьыалатын, көмөтүн иһин “Дьокуускай куорат бочуоттаах олохтооҕо” диэн мээнэ бэриллибэт ааты иҥэрбиттэр.
Суруйааччы В.Е. Васильев-Харысхал “өрөбөлүүссүйэ буолбатаҕа буоллар, аан дойду таһымыгар тахсыбыт атыыһыт П.А. Кушнарев Охуоскайтан Дьокуускайга диэри 1926 сыллаахха тимир суолу туттарбыт буолуо этэ. Кушнарев харчытыгар 1916-17 сс. Охуоскайтан Дьокуускайга диэри тимир суолу туттарыыга КВЖД инженердэрэ чинчийии үлэтин ыыппыттар. Сорох докумуоннарын Харбин архыыбыгар илэ харахпынан көрбүтүм”, – диэн суруйбут (“Ааспыт кэм аартыктарынан”, 2002 с.15 с.)
Эмиграцияҕа
Дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт өрөбөлүүссүйэттэн куотан, элбэх саха баайдара, атыыһыттара тас дойдуларга күрээбиттэрэ. Пётр Кушнарев 1919 сыллаахха дьиэ кэргэнин кытта Кытай Циндао куоратыгар олохсуйбута, пиэрмэ, “Олаф Свенсон” диэн тэрилтэ тэриммитэ. М.Д. Кушнарева этэринэн, онно мантан тиийбит эмиграннар бүтүн кыбаарталлара баара. Ыарахан кэмнэргэ Ас-үөл хамыыһыйата көрдөһөн, табаарынан хааччыйарын тохтоппотох. 1920 сыллаахха Саха сиригэр кини хаалларбыт туох баар баайа-дуола “норуот туһатыгар” диэн былдьаммыт. Кушнарев Г.В. Никифоров-Манньыаттаах Уолунуун Пепеляев генерал похуотугар “дойдубутун босхолуохтара” диэн ыраланан көмөлөспүттэрэ... Пётр Акепсимович Кушнарев 1942 сыллаахха Циндаоҕа олорон быстыбыта. Кэргэнэ уонна кыргыттара ол кэннэ Эмиэрикэҕэ көспүттэрэ.
* * *
Бу дойдуларын, дьоннорун туһугар элбэх үтүөнү оҥорбут ураты дьылҕалаах биир дойдулаахтарбыт аныгы дьоҥҥо үтүө холобур эрэ буолуохтарын сөп. Билиҥҥи “олигархтар”, “бизнесменнэр” дэнээччилэр бу дьон аҥаар атаҕар да тиийбэттэр. Кинилэр туһунан мэлдьи саната, саныы сылдьарбыт буоллар!
(Национальнай бибилэтиэкэ пуондатыттан кинигэлэр, “Национальнай архыып”, “Илин” сурунаал матырыйааллара туһанылыннылар).Нина ГЕРАСИМОВА.