Эһиги санааҕыт хайдаҕа буолла, биир бэйэм ханна түбэһиэх ыһар-тоҕор, силлиир-хаахтыыр дьонтон “иһим буһар”. Дьокуускай куорат кирдээх куораттарга киирсэр. Ону кэлии эрэ дьон буолбакка, бэйэбит даҕаны бэркэ диэн бэлиэтии көрөбүт эрээри, биһигиттэн ураты ким эрэ атын ыһарын-тоҕорун курдук саныыбыт. Биир тылынан эттэххэ, сыбаалкаҕа олоробут.
Бүгүн силлээһин туһунан тиэмэни арыйарга соруннум. Маҕаһыыҥҥа, тэрилтэҕэ киирэн иһэн көрөргүт буолуо – ханна даҕаны киһи силэ олус элбэх. Ыччаттар, эр дьон түбэһиэх силлииллэр. Кэрэ аҥаардар да хаалсыбаттар. Утары иһэр киһи атаҕын анныгар кытта силлииллэрин бэркиһиибин.
Эбэ устун боруомунан устан иһэбит. Саастаах дьахталлар табахтыы тураллар. Бүтээт, табахтарын сототун киэн туттар эбэбитигэр бырахпыттарын ааһан, силлээн ситэрдэхтэрэ үһү. Бу, бука сэрэйдэххэ, ыал эбэлэрэ быһыылаах, дьэ, ити кэннэ сиэннэрин туохха үөрэтэллэр?
Маҕаһыыҥҥа кыра оҕолоох аҕа иһэр. Оҕо былаһааккаҕа төттөрү-таары сүүрэкэлиир. Аҕата буолуохсут оҕотун суолугар силлээн “палк” гыннарбата дуо?! Кини силин оҕото тэпсиэ турдаҕа.
Үһүс түгэн. Утары обургу оҕолор иһэллэр. Чугаһаабытым кэннэ биирдэстэрэ атаҕым анныгар силлээн “чыырк” гыннарда. Тохтуу биэрдим. “Тугу дьаабылана сылдьаҕын?!” диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Оҕо соһуйда. Итинник быһыыланар сыыһатын бэйэтэ да билбэт быһыылаах.
Эдэр дьахталлар табахтыы тураллар. Табахтыылларын былаһын тухары силлээ да силлээ буолаллар. Онтон табахтарын сототун сиргэ быраҕан баран, эбиитин үктээн, чиҥэтэн биэрэллэр. Дьэ, итинник олоробут. Итиннэ-манна – барыта сил, сыыҥк-сыраан. Ити кэннэ хаһан тупсабыт, хайдах сайдабыт?
Сиргэ силлиир – улахан аньыы
Кэпсэтиигэ айылҕаттан айдарыылаах ойуун, эмчит Юрий Иванов-Баараҕай Бахсы кыттыһар.
– Былыргы сахалар силлээһини хайдах ылыналларай? Норуот эмчиттэрэ силлээһини тоҕо тутталларый?
– Сил биологическай састааба – киһи сыстыганнаах, куһаҕан ыарыыта суох буоллаҕына – туһалааҕа дакаастанан турар. Көннөрү киһи уонна эмчит силлэрэ уратылаах. Оттомноон, тыыннаан, идэлээн, иччилээн силлиир – алгыстаах. Идэлээх, айылҕалаах киһи туспа эттээх-хааннаах буолар. Кини тыла хомоҕой, этэрэ этиҥнээх, илбистээх. Былыр ойуун уһуйуллуутугар бэлэскэ силлиир үгэс баара. Уһуйар ойуун иччилэрин, эмэгэттэрин, таҥараларын, абааһыларын биир сиргэ мунньан, көҥдөй, көҥкөлөй бэлэһин чэлкэҕэ суох силин уһуйуллар эдэр ойуун бэлэһигэр үстэ силлиир. “Этэр тылыҥ тыыннаах буоллун, эппит саҥаҥ ыллыктаах буоллун, эппитиҥ, алҕаабытыҥ иччилээх буоллун!” – диэн туран, бэйэтин күүһүн иҥэрэр. Кырдьаҕас аймаҕым кэпсээн турардаах: Боотулуу оҕонньоро Ньыыкан ойуун эдэригэр иһинэн ыалдьан, анараа дойдуга аҥаар атаҕынан үктэнэн сытар киһиэхэ тоҥустуу ыллаан, ботугураан баран, айаҕар силлээбитигэр анарааҥҥыта уһуктан, тиллэн кэлбит эбит. Итинник эмтээһини “домнуур” дииллэр. “Сүтэн, симэлийэн хааллын, оһон, ааһан хааллын” диэн домнуур. Эмиэ биир кырдьаҕас аймах эмээхсиним кэпсээбиттээх: сыыһа аһааһынтан уонна эрин кытта ыарахан сыһыантан өйө-санаата саппаҕырбыт эдэр дьахтар этэ бар баас буолан, Үөһээ Бүлүү Маҥааһыгар Бадыл ойууҥҥа тиийбит. Эмчит дьахтарга: “Тоойуом, эмтиирбин уйар, тулуйар эрэ буоллаххына эмтиибин”, – диэбит. Дьахтар сөбүлэһэн, уот иннигэр сыгынньахтанан олорбут. Оҕонньор тылын дэгэтин барытын туттан, дьахтары баһыттан атаҕар диэри ибис-инчэҕэй буолуор диэри силлээбит, үс күн суумматыгар эппит. Дьахтар үһүс күнүгэр бааһа хоһоҕо курдук сараланан түспүт. Ол кэмтэн хаһан да ыалдьыбатах.
Алта саастаахпар улаханнык испинэн ыалдьан турардаахпын. Бу санаатахха, айаҕынан киирэр вирус буолуон сөп. Удаҕан ийэлээх хос эбэм уот иннигэр сытыаран баран, алгыы-алгыы кииммэр силлээбитэ. Ыарыым тута үмүрүйбүтүн өйдүүбүн. Ити да холобурдартан көрдөххө, силгэ тыл, санаа күүһэ сытар.
Билигин да сорох эмчиттэр, алҕаан баран, оройго, кииҥҥэ силлиир ньыманы тутталлар. Куһаҕаны да, үчүгэйи да бастаан харахпытынан көрөбүт, онтон кулгаахпытынан истэбит. Оттон орой аһаҕас ойбонноох. Онон үөр тыына үмүөрүспэтин, куһаҕан санаа киирбэтин туһугар үстэ силлииллэр уонна хаптатан кэбиһэллэр. Оннук курдук, киин эмиэ аһаҕас. Былыр киини көрөн туран, бэл, кырыыр дьон баар эбиттэр. Ол иһин сахаҕа сүрэҕи, быары саптан бокулуоннааһын, сиэргэ-туомҥа киини саптан туруу баар. Онон, түмүктээн эттэххэ, силлээһин айылҕалаах, эмчит дьоҥҥо көҥүллэнэр.
– Оттон сиргэ-уокка, айылҕаҕа үлүбүөй силлээһин аньыыта-харата тугуй?
– Иччилэрбэр ити ыйытыыны биэрэн турардаахпын. “Суох, куһаҕан, ыйыһын” дииллэр. Көннөрү киһи, үлүбүөй силинэн ыһыахтанан, аньыыны оҥорор. Ууга силлиир, ууга хааны таһаарар, тэпсэр, киртитэр – улахан аньыы. Уу иччитин хомоттоххо, быһылааннар буолуталыыллар, уот турар, ууга барабыт. Хамсык кэмигэр, кэнниттэн даҕаны сөтөллөөччү элбэх буолуохтаах. Аныгы үйэҕэ силлииргэ анаан бакыат, иһит арааһа элбэх. Онно силлээтиннэр. Дьиҥэр, күөмэйи сайҕана сылдьар киһи сөтөллүбэт, силлээбэт.
Иччилэр тоҕус уоттаах харахтаахтар, чуор кулгаахтаахтар. Барытын көрө-билэ олороллор. Киһи хараҥаны оҥорбутун бэйэтигэр хараҥа гынан төннөрөллөр. Бэйэтиттэн буолбатаҕына, бэдэриттэн да ситиһэн тэйэллэр. Саха итэҕэлэ үтүө үтүөнэн, мөкү мөкүнэн төннөрүн көрдөрөр. Ыалдьар киһи силлиэн сөп. Оттон чөл сылдьар киһи силлиир үгэһин тохтотуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, биһиги олорор ийэ сирбит чээлэй күөх, кини биһигини наһаа харыстыыр. Оннук үтүөнэн сылдьар айылҕабытыгар тоҕо силлиэхтээхпитий-хаахтыахтаахпытый?! Сүрэ бэрт дии! Хайа баҕарар киһи аһаан-таҥнан олорор сирин харыстыахтаах буоллаҕа. Бэйэтигэр оннук үтүө, сырдык майгыны киллэриниэхтээх.
Киһи өллөҕүнэ, Айыылар 40 хонук устата сиргэ түһэрбит, тохпут кирин-хоҕун, баттаҕын, тыҥыраҕын, силин хомуйтараллар. Ону да санаан, туттуна сылдьыллыахтаах. Төһө элбэҕи киртиппиккин да, соччо уһуннук үлэлээн ыраастыыгын, ол түмүгэр тиийиэхтээх сиргэр тиийбэккэ эрэйдэнэҕин. Былыргы дьон баттахтарын, тыҥырахтарын мунньаллар. Ону тэллэх гыналлар биитэр анараа дойдуга аттаналларыгар сыттык оҥостоллор. Муннукка-ханныкка, киһи көрбөт, хараҥа, күлүк сиргэ сэрэнэн силлииллэр эбит. “Айанныыр аартыккар силлээмэ, хаамар ыллыккын киртитимэ” диэн мээнэҕэ этиллибэт. Хааман иһэн иннигэр силлии иһэр киһи туох аньыыны оҥорорун санаан көрүҥ.
– Дьахтар силлиирэ сиэргэ баппат быһыы буоллаҕа.
– Дьахтар ончу силлиэ суохтаах. Эр киһи силлиирин киһи син ылынар буоллаҕына, дьахтар силлиирэ – кэдэрги, сүөргү. Ийэ сир дьахтар тыыннаах. Дьахтар ийэ сир кэриэтэ намыын, кэрэ буолуохтаах. Былыр даҕаны, быйыл даҕаны оҕо ийэтин көрөн улаатар. Ол да иһин туттунар, бэйэни көрүнэр сиэрдээх.
– Табах чахчы сили аҕалар дуу, табахсыттар “идэлэрэ” дуу?
– Табах сили таһаарар эттиги күүскэ үлэлэтэр. Ол гынан баран туттунуохха, дьон көрбөт сиригэр, кистии-саба ити боппуруоһу быһаарыахха сөп буоллаҕа. Биир бэйэм табаҕы сиэргэ-туомҥа эрэ туттабын, табахсыта суохпун. Эмтииртэн атын кэмҥэ силлээбэппин.
– Монголияҕа элбэхтик сылдьаҕын. Түбэһиэх сиргэ чохчойор олохтоох омук дьоно силлииллэр дуо?
– Истиэп омуктара түбэһиэх чохчойоллоро омнуоламмат. Кинилэргэ киһи туттунара уонна туттуммата диэн өйдөбүл баар. Киһи ииги-сааҕы туттуммат. Кэлиэхтээх кэлэр. Оттон сили туттунар кыахтаах. Монгуоллар, ончу силлээбэттэрин ааһан, силлээһини эмтээһиҥҥэ да туттубаттар. Арай эмтээх ууну айахха тыбыырыахтарын сөп.
Кытайга түбэһиэх силлээһини боппуттар
Кытайга сылдьыбыт дьон бэлиэтии көрбүт буолуохтаахтар – олохтоох кытайдар түбэһиэх силлииллэр уонна табахтыыллар. Кинилэр чэлкэхтээх сили ыйыстары сөбө суоҕунан ааҕаллар эбит. Арай кэлин, сайдыы бэрээдэгинэн, анаммыт эрэ сиргэ силлиири ирдиир буолбуттар. Пекиҥҥэ Олимпиада ыытылларынан, бу боппуруос эмиэ сытыытык турбут. Олохтоохтор, анал сири булбатахтарына, ноһубуойга эбэтэр бакыакка силлиэхтээхтэр. Волонтёрдар силлииргэ анаан бакыаттары түҥэппиттэрэ итинник мөкү быһыыны биллэрдик аччаппыт.
Онон, силлээһини утары үлэ барар.
Сиргэ ураты сыһыаннаах норуот
Нуучча норуотугар сиргэ силлээһин аньыынан ааҕыллар. Былыргы нууччалар дьиэ кэргэҥҥэ оҕолору кыра саастарыттан ийэ сири ытыктыырга үөрэтэллэр эбит. Нууччалар аһы-үөлү, үүнээйини ньырамсытан, таптаан “картошечка”, “огурчик”, “укропчик”, “петрушечка” диэн курдук ааттыыллара да сиргэ ураты тапталлаах сыһыаннарын туоһулуур. Уһуктааҕы сиргэ батары анньыыны олус сүөргүлүүллэр.
Силлээһин тугу бэлиэтиирий?
- Атах анныгар силлээһин – киһини сэнээһин. Ыалдьыт дьиэҕэ силлиирэ сиэргэ баппат быһыынан ааҕыллар.
- Сирэйгэ силлээһин – киһини атаҕастааһын, сэнээһин бэлиэтэ. Күлүгээннии быһыы. Административнай ыстараапка тиксиэххэ сөп.
- Хаҥас сарын нөҥүө силлээһин саҥарбыт саҥа олоххо киирэригэр харысхал курдук ылыныллар. Холобур, хом санааччылартан итинник көмүскэниэххэ сөп. Сороҕор алҕас тахсыбыт саҥаны алы гынан, эмиэ силлииллэр.
- Тугу эмэ оҥоруох иннинэ тоҕо ытыска силлээн баран, сууралыылларый? Сил киһи илиитигэр ылар охсуутун уҕарытар эбит.
Сил түүлгэ тугу кэпсиирий?
Чуолаан хайдах балаһыанньаҕа, хайдах быһыылаахтык силлэнэриттэн суолтата тутулуктаах.
- Өскөтүн эйиэхэ ким эрэ сорунан туран силлээтэҕинэ, умнуллан хаалбыт иэһи төннөрүөхтэрин сөп.
- Бэйэҥ кимиэхэ эрэ силлиир буоллаххына, сөбүлээбэт, көрүөххүн баҕарбат киһигин кытта көрсүһүү күүтэр.
- Хааннаах эбэтэр тосту охсуллубут тииһи силлиир буоллахха, ыарыы кэлиэн эбэтэр туохха эмэ табыллымыаххын сөп.
- Сорох түүлгэ сирэйгэ силлэтии бэйэҕин кытта үлэлэһэр наадатын этэр.
- Миллер түүлдьүтүнэн, сили түһээтэххинэ, ыарахаттары күүтэҕин. Итинник түүл чугас дьоҥҥун суолталыырга ыҥырар.
- Ванга түүлдьүтүнэн, хайа эрэ киһи көхсүгэр силлээбит буоллаххына, сотору кэминэн чугас киһиҥ таҥнарыытын билэҕин. Эбэтэр эн тускунан үчүгэйдик санаабат дьон элбээбит.
- Фрейд түүлдьүтүнэн, таптыыр киһиҥ эйиэхэ силлиирин түһээтэххинэ, сыһыаҥҥыт мөлтүүр. Ону тупсарар туһугар үлэлэһиэххэ наада.
Түмүктээн эттэххэ, хайа да итэҕэлгэ, норуокка үлүбүөй силлээһин сэмэлэнэр. Айаххар кэлбити тыбыырыаҥ иннинэ иннигин-кэннигин санаа. Олох бу сиргэ эрэ олоруунан түмүктэммэт эбээт. Сир ийэни, саҥарбат эрэ диэн, көҥүл айбардаабыппыт, тэпсибиппит, силлээбиппит кэлэр олохпутугар иэстэбиллээх буоларын чуолаан бу кэмҥэ өйдүүрбүт наадалаах.
Балаһаны Оксана ЖИРКОВА бэлэмнээтэ.