Дьокуускай куоракка ускул-тэскил сылдьар “бомжтар” куорат хас да түөлбэтинэн арахсан ордууланаллар эбит. Ким эрэ автовокзал, ким эрэ Бааһынай, Манньыаттаах ырыынактарынан, о.д.а. сирдэринэн “дьиэтийэллэр”. Уулуссаҕа бомжтуу сылдьар дьон “хаайыылаах” уонна “хаайыыга олорботох” диэҥҥэ арахсаллар. Бу дьон баһыйар өттүлэрэ үксэ сахалар, бэйэбит дьоммут. Дьэ, дьүһүн-бодо буолан сылдьаахтыыллар ээ. Олор истэригэр эдэр ыччат, дьахталлар бааллара дьиксиннэрэр.
Бомж эмиэ киһи ээ...
Кинилэр куруук өйдөөх буолбаттар, “кур” холуочук элбэх дьон аалыҥнаһар сиригэр сылдьаллар, кыра оҕолор харахтарыгар көстөллөр. Балар истэригэр сыстыганнаах араас ыарыылаах, ордук сэлликтээх дьон бааллара уопсастыбаҕа кутталы үөскэтэр. Маннык күлүк көстүү олохпут саамай тыын кыһалҕата буолар.
Ол эрэн олох суолуттан бүдүрүйбүт дьон ортотугар олоххо тардыһыылаах, киһи-хара буола сатыыр дьон бааллар. Онон маннык дьону туора садьыйан кэбиспэккэ, былаас өттүттэн болҕомтоҕо ылан реабилитациялыыр үлэ, үлэнэн хааччыйыы курдук дьаһаллар ылыллыахтарын наада. “Бомж” эмиэ киһи ээ. Кини эмиэ ийэттэн-аҕаттан айыллан күн сирин көрдөҕө.
Мин бу эйгэҕэ сыһыаннаах, хаһааҥҥыта эрэ хаһыатым дьоруойа буола сылдьыбыт билэр киһибиниин кини массыынатыгар олорсон, сарсыардаттан бу араҥа дьон мустар сирдэринэн “хаайыылаах бомжтары” “куйуурдуу” барабыт. Омос көрдөххө, ускул-тэскил сылдьааччылар бары биир курдуктар. Автовокзал аттыттан саас ортолоох киһини булан кэпсэтэбит, бэҕэһээ испит арыгытын чаана ааһа илик. Сыта-сымара сүрдээх. Суруйар матырыйаалбар наадалаах эрэ буолан, нэһиилэ тулуйан олорон “кэп туонуутун” истэбин.
“Рецидивист” диэн харыстаабаттар
Уйбаан К., 52 саастаах, Нам улууһа:
-- 90-с сылларга, сопхуос ыһыллыбытын кэннэ, үлэтэ суох хаалбытым. Ол кэмҥэ аны ойохпунуун арахсабыт. Биир уоллаах этибит. Үлэ, харчы суох кыһалҕатыттан уолаттардыын маҕаһыыны халаабыппыт. Мин Үөһээ Бэстээх хаайыытыгар 158 ыстатыйанан 1,5 сылга түбэспитим. Ол -- аан бастаан сууттаныым этэ. Онтон ыла олоҕум отуора алдьаммыта. 2000 сыллаахха хаайыыттан тахсан баран үлэ көрдүү сатаабытым да “сууттаммыккын” диэн ханна да үлэҕэ чугаһаппатахтара. Эрэй да бөҕөтүн көрбүтүм. Онно-манна тутууга холтууралаатым. Ол сылдьан иккистээн уоран 3 сылга эмиэ түбэстим.
Үһүстээн уорууга түбэһэн, хаайыыга олорон, быйыл саас кулун тутар ыйга тахсыбытым. Хармааммар 700 солкуобайдаах көҥүлгэ тахсыбытым. Бу – босхолонон тахсаргар биэрэр харчылара. Хаайыыттан тахсарбар “олохпун саҥаттан саҕалаан дьон сиэринэн олорбут киһи” диэн бүччүм санаалаах тахсыбытым эрээри, син биир уопсастыба туора көрүүтүгэр түбэстим. Ханна да үлэҕэ ылбаттар. Билэр дьонум, дьөрү, дорооболоспоттор даҕаны, онтон санааҥ эмиэ алдьанар. Киһи кыраттан тэмтэрийэр ээ.
Хаайыыттан тахсыбыт дьоҥҥо туох эмэ көмө, өйөбүл (реабилитация) баара буоллар. Оччоҕуна олоххо тардыһан, дьон сиэринэн олохтонуо этибит буоллаҕа. Өйүүр, сүбэ-ама буолар чугас дьонум суохтар. Төрөппүттэрим өлбүттэрэ. Бииргэ төрөөбүт быраатым бэйэм курдук ыар дьылҕалаах – эмиэ хаайыылаах. Эдьиийим чугаһаппат, кэлэйбитэ бэрт буолаахтыа.
Хаайыыттан таҕыстаҕым аайы (наар уоруунан) төттөрү киирэн иһэбин. Кыһалҕа миигин онно анньан иһэр. Кыһын тымныы саҕаланыыта, кыһалҕаттан уорабын уонна сылаас сиргэ төттөрү киирэбин. Хаайыы дойдум курдук буолан хаалла. Билигин хайдах уоран, хаһыс ыстатыйанан түбэһэн хаайылларбын билэбин. Холуобунай кодекс хаайыылаахха иккис биибилийэ кэриэтэ, ыстатыйатын барытын билэбит.
Мин курдук кыайан үлэ булан үлэлээбэккэ сылдьар хаайыылаахтар элбэхпит. Бэйэм үлэлиэхпин, киһи курдук сылдьыахпын баҕарабын ээ. Кулун тутар ыйга хаайыыттан тахсыахпыттан түбэһиэх сирдэргэ хоно сылдьабын. Хаайыыга уопсайа 3 төгүл киирэн таҕыстым. Дьиҥэ, оннук улахан дьыаланы оҥорботоҕум эрээри, усулуобунайданан 5 сылга олорон тахсыбытым. Эбиитин “рецидивист” диэннэр харыстаабаттар, анньан иһэллэр. Хаайыыга икки төгүл олордуҥ да, “рецидивист” дьаралыктанаҕын.
Хаайыыттан тахсыбыт дьон олохпут наһаа ыарахан. Мин билэр дьоммуттан хаайыыттан тахсыбыт 6 киһи маннык сылдьабыт. Харчы бэристэхтэринэ, уоспутунан үллэстэн аһыыбыт. “Общакка” барар курдук харчыны кыайан “бултуйбаппыт”. Хаайыыттан таҕыстаххына, “грев” буолуохтааххын (“Греть зоны” – хаайыыга сытар дьоҥҥо чэй, табах тиэрдээччи). Биһиги “грев” оҥорор кыахпыт суох. Бэйэбит күннээҕинэн эрэ нэһиилэ сылдьабыт. Холтуура булан үлэлээтэхпитинэ, “грев” оҥорооччубут.
Хаайыыга олорон итэҕэлгэ чугаһаатым – православнай уонна саха итэҕэлигэр. Санаабын түһэрбэппин, ыал буолан олох олоруохпун баҕарабын ээ, -- диэн курус кэпсээнин түмүктүүр.
* * *
Уйбааны массыынаҕа олордон, “Бааһынай ырыынагар билэр хаайыылаах дьонум ордууланаллар” диэбитин иһин салгыы Бааһынай ырыынагар суолбутун тутабыт. Чочумча кэтэспиппит кэннэ киһибит биир эдэрчи киһини батыһыннаран кэлэр. Уйбааҥҥа холоотоххо, бу киһи испэтэх, тыла-өһө мааны, санаатын да бэркэ сааһылаан кэпсиир. Кини кэпсээнин сүрэххэр ыттаран олорон истэҕин. Дууһаҥ айманар, көмүскэҥ ууланар. Истэ олороҥҥун, хараҕыҥ иннигэр тулаайах хаалбыт кырачааннар мөссүөннэрэ элэҥнээн ааһарга дылы.
“Хайа, сууйуута?” – бу тыллартан олоҕум алдьаммыта...
Владимир 39 саастаах, Бүлүү куорат:
-- Бэйэм Бүлүү куоратыттан сылдьабын. Онно хаайыыга киириэхпэр диэри олорбутум. 2011 сыллаахха арыгылаан баран, киһини өлөрөн, 111 ыст. 4 чааһынан 6 сыл кытаанах эрэсиимнээх хаайыыга киирбитим.
Хаайыыга киириэм иннинэ дьоллоох дьиэ кэргэн олоҕунан 10-ча сыл олорбутум. Таптыыр кэргэн, минньигэс 4 кырачаан оҕо, дьиэ-уот, массыына -- барыта баара. Ол дьолум биир түгэнинэн барыта туора сотуллубута. Сотуллубута арыгы ыар содулуттан... Олоҕум минньигэс түүл курдук элэҥнээн аастаҕа ол.
Кэргэмминиин иккиэн биисинэһинэн дьарыктаммыппыт. Хаайыыга бэйэм акаарыбыттан түбэспитим. Ол күн, ийэбит төрүүр дьиэттэн тахсыахтааҕа, эрдэттэн бэлэмнэнэн дьиэбин-уоппун сууйа-сото сылдьарым. Аны ол иннинэ сабыс-саҥа “Тойота-премио” массыына атыылаһан кэлбитим. Өлүү болдьохтоох, бу күн табаарыстарым дьиэбэр кэлэллэр уонна: “Массыына ылыммыккын, кыыстаммыккын. Онтон сууйуута?” -- дэспиттэрэ. Инньэ гынан массыына, оҕо сууйуута саҕаланнаҕа ол. Арыгылаан баран этиһии, охсуһуу... Кырбаммыт киһи балыыһаҕа киирэн быстыбыта.
Икки ый устата “подписканан” дьиэбэр олорбутум. Ол кэм устата кырбаммыт киһи балыыһаҕа киирэн өлбүтүн ойохпуттан кистээбитим. Кэлин хаайыллан сыттахпына, кэргэним утуйа сытан, сүрэҕэ тохтоон суох буолбут этэ. Сарсыарда 3 ыйдаах кыра кыыспыт ытаан бөҕө буолбут, ийэтэ уһуктубатах. Оҕо оннук өр ытаабыт. Онтон 6 саастаах улахан уолум таһынааҕы ыалга тахсан, “оҕо ытаа да ытаа буолар, ийэм уһуктубат” диэн тыллаабыт. Киирэн көрбүттэрэ, былыр үйэҕэ сойон хаалбыт.
Ол кэнниттэн оҕолорум түөрт аҥыы ыалларынан иитийэххэ барбыттар. Билигин бары тус-туһунан араспаанньалаахтар, ааттаахтар-суоллаахтар. Бэйэ-бэйэлэрин билсибэттэр. Оҕо дьиэтигэр түбэспэтэхтэр диэн, бэйэбин саататабын, онтон үөрэбин. Хаайыыга олордохпуна, оннук быһаарбыттар этэ. Хаайыыга киирэрбэр улахан уолум – 6, иккис кыыһым -- 4, үһүс уолум 2 саастаах, саамай кыра кыыһым баара-суоҕа 2 ыйдаах этилэр. Билигин оҕолорбун булан көрсө сатаабаппын, кыбыстабын. Саатар эрэ дьоллоох дьиэ кэргэн олоҕор олордуннар, орооспоппун.
Хаайыыттан былырыын, 2018 сыл атырдьах ыйын бүтүүтэ, тахсыбытым. Тахсан баран ол-бу үтүөх-батаах үлэҕэ сылдьыбытым. Ханна да үлэҕэ ылбаттар. Хаайыылаахпын биллилэр да, биир да тэрилтэ чугаһаппат. Оннооҕор куруусчугтунан киирэ сатыыбын да ылбаттар. Дьиҥэр, бетонщик уонна автосилиэсэр идэлээх тахсыбытым. Хаайыыттан тахсыбыт киһи чугас дьонугар, уопсастыбаҕа олох наадата суох буолар эбит.
Дойдубар тиийбитим, табаарыстарым бары миигиттэн тэйэн хаалбыттар. “Хаайыылааххын” диэн дьаралыктыыллар, оннук даҕаны саҥараллар. Ким да чугаһаппат. Оннооҕор чугас хаан уруу дьонум “түбүркүлүөстээҕиҥ буолуо” диэн сиргэнэллэр. Төрөппүттэрим суохтар. Аҕам биир саастаахпар өрүскэ ууга түһэн өлбүтэ. Ол кэннэ ийэм быраҕан баран хаалбыт. Онон икки эбэбэр иитиллибитим. Иккиэннэрин кырдьар саастарыгар көрөн-харайан, бүөбэйдээн көмүтэлээбитим.
Билигин ханна түбэһиэх хоно сылдьабын. Бүгүн быраҕыллыбыт дьиэҕэ хонон иһэбин. Хаайыыттан тахсыахпыттан бу курдук олохтоохпун. Ханна да үлэҕэ ылбаттар. Онон маннык умнаһыттаан, аһаан-сиэн сылдьарбытыгар эрэ тиийэбит. Арыгылаатахпытына, тоҥмоппут, ускул-тэскил сылдьар кыһалҕатын кылгас кэмҥэ да буоллар умнан ылабыт. Ол иһин, тугу кистэниллиэй, Орто дойду олоҕор наадата суохпутун арыгынан саататынабыт. Оттон испэтэххинэ, чөл өйдөөх сылдьаҥҥын аччыктыыгын, олорор сир, үлэ суох. Өй-санаа алдьанара, тэмтэрийиитэ саҕаланнаҕа ол.
Урукку олорбут остуоруйа курдук кэрэ олохпун билигин санаатахпына, марылаччы ытыыбын. ...Ыраас, сырдык дьиэ-уот, минньигэс ас, оҕо дьоллоох күлүүтэ, бэйэ биисинэһэ. Онтон билигин “ыт үрбэт, ынах маҥыраабат киһитэ буола сырыттаҕым”. Табаарыстар “үтүө көмөлөрүнэн” биир түгэн дьоллоох олохпун туора сотон кэбистэҕэ. Билигин кэлэн, кэмсиммитим иһин, хайыамый, көмүскэтэрим эрэ -- хараҕым уута. Ол “сууйсубут” табаарыстарым билигин миигиттэн куота сылдьаллар, кэпсэппэттэр.
Көҥүлгэ сылдьан “Движуха”, “Братва” диэннэригэр олох кыттыспаппын. Онно син биир кириминээл баар буолар. Олору кытта сырыттыҥ да, дьыалаҕа түбэһэн төттөрү ол дойдуну булаҕын. Куоракка бэйэм курдук дьону кытта булсан техэтээстэринэн хоно сылдьабыт. Бэйэ-бэйэбитин билсибэт да буолларбыт, дьүһүммүтүттэн, таҥаспытыттан-саппытыттан ыраахтан көрсөн, чуҥнаһан билсэбит. Ардыгар “нуучча буокка” да билиһиннэртиир.
Иккистээн “ол дойдуга” төттөрү барбатах киһи. Ол чааһыгар бэйэбэр кытаанахпын. Киһи киһи курдук кэргэннэнэн, дьиэлэнэн-уоттанан олоруохпун наһаа баҕарабын. Наһаа бүппүт киһи буолбатахпын ээ.
“Сир уонна халлаан икки ардыгар сылдьабыт”
дэһэллэр бүгүн кэпсэппит, хаайыыттан босхоломмут, үлэлиир саастарын үгэнигэр сылдьар икки эр киһи.
Биһиги ортобутугар олоххо кыһалҕаны, эрэйи-муҥу көрбүт, олох очуругар оҕустарбыт, кыра да алҕастан тэмтэрийбит дьон элбэх. Киһи барыта дьоллоох эбэтэр киһи барыта сордоох буолбат. Сир үрдүгэр киһи буолан айыллан кэлэн хайдах дьылҕаланарыҥ барыта бэйэҕиттэн тутулуктаах. Эн олоххун ким да оҥорон биэрбэт, Дьылҕа Хаан хайдах ыйбытынан олох суола салаллар.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.