2020 cыллаахха ыкса кыһын соторутааҕыта аҕай сокуоннай саастарын саҥа сиппит чугас доҕордуулар Владислав Истомин уонна Сергей Устинов чугас дьонноруттан чып кистэлэҥинэн тыйыс айылҕалаах Хоту дойдуга айаҥҥа туруммуттара. Кинилэр төрөөбүт дойдуларыгар – Магадаан аттыгар турар Ола диэн бөһүөлэгэр – Туймаада туонатыттан икки тыһыынча килэмиэтири “Тойота” массыынанан айаннаары аттаммыттара. Ол айан туох түмүктээх буолуоҕун, Хоту сир бэлэмэ суох айанньыттары бырастыы гымматын икки эдэркээн уол хантан сэрэйээхтиэхтэрэй...
Тохсунньу үүт туманынан бүрүммүт тоһуттар тымныытыгар ичигэс дьиэҕэ олорон, уолаттар ол ынырык айаннарын “батыһан” көрүөҕүҥ.
Магадаан – Дьокуускай
Саха сирин ыалларбытын кытары холбуур иһийэн турбут “Халыма” федеральнай суолугар өрүс турда да, айан-сырыы уһуктубутунан барар. Магадаантан Дьокуускайга диэри сороҕор – 3, ардыгар 4 суукка айанныыллар. Маннык унньуктаах уһун айаҥҥа уопуттаах суоппардар, биллэн турар, ох курдук оҥостон, тимир көлөлөрүн үчүгэйдик көрүнэн баран айанныыллар. Магадаан айанньыттара, олохтоохтор үгэһи тутуһан, айан аартыгын алаадьынан айах тутары, иччилэртэн көрдөһөрү-ааттаһары умнубаттар. Омугуттан тутулуга суох – бары. Уопсайынан, бу аан дойдуга биир саамай экстремальнай, кутталлаах айан суолугар сиэри-туому тутуһан, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн эрэ айаннаатахха табыллаҕын. Бу айан аартыгын биир сүрүн туочуката – Күбэмэ аттыгар турар “Куба” диэн соҕуруу тропиктары санатар ааттаах кафе. Айанньыттар манна хайаан да тохтоон үссэнэн, сапыраапкаланан ааһаллар. Мантан салгыы өтөрүнэн тохтобул кэлбэт. Бу Күбэмэ аттынан суол арахсар. Федеральнай суол хоту туһаайыынан Уус Ньараҕа салаллар, онтон салгыы төгүрүйэн баран, соҕуруу аллара түһэн, Охотскай муораҕа – Магадааҥҥа тыргыллар. Аны туран, федеральнай тыраассаны сэргэ Эргэ Халыма тыраассата ааһар. Бу суолу 40-с сылларга ГУЛАГ хаайыылаахтара туппуттара, ону “Уҥуохха ууруллубут суол” диэн ааттыыллар. Саҥа суолу тутуохтарыгар диэри бу эргэ аартыгынан Күбэмэттэн Магадааҥҥа бараллара. Билигин бу суол Томтор аттынан бүтэр.
Өлүү суолугар
2020 сыллаахха сэтинньи бүтүүтэ Күбэмэ аттынан хайдыһыыга маҥан “Тойота” массыына тохтуур. Массыынаҕа 18 саастаах уолаттар – Сергей Устинов уонна Владислав Истомин – бааллара. Кинилэр Дьокуускайтан массыына ылан баран дойдуларыгар – Олаҕа – айаннаан испиттэр. Google Maps навигатор Күбэмэттэн Магадааҥҥа диэри айаннарын ыйан биэрбит: уһун суол – сүрүн тыраассанан уонна кылгас суол – Өймөкөөн хочотунан. Уолаттар кылгас суолу талбыттар. Инньэ гынан, Эргэ Халыма тыраассатынан айанната турбуттар.
Сергей Магадааҥҥа техникумҥа үөрэнэр эбит, биирдэ да үөрэҕин көтүппэтэх, күбүрүнээтэр истипиэндьийэтин ылар биир көхтөөх устудьуон этэ диэн ахталлар. Ити күн киниэхэ кураатара “тоҕо үөрэнэ кэлбэтиҥ?” диэн бассааптаабыт. Онуоха Сергей “иһим ыарыйда” диэн хоруйдаабыт. Ону баара, ити күн Сергей Олаҕа буолбакка, Дьокуускайга сылдьыбыт эбит. Ол туһунан кураатара бөһүөлэккэ Сергейдээх Владислав сүппүттэрин туһунан сурах тилийэ көппүтүгэр биирдэ билбит.
Влад уонна Сергей биир кылааска үөрэммиттэр, Влад тохсус кылаас кэннэ техникумҥа көспүт. Сергей, икки сыл оскуолаҕа үөрэнэн баран, атаһын батыһан, техникумҥа туттарсан киирбит.
2020 сыллаахха Владислав Истомин Владивостоктан биир билэр уолун кытары аан бастакы массыынатын “Тойота Чайзеры” атыыласпыт. Оччолорго массына ыытар быраабы ыла илик буолан, билэр уолун көрдөһөн, ыыттаран барбыт. Владивостоктан Магадааҥҥа диэри 5 тыһ. км айанныыгын. Ол ылбыт массыыната Дьокуускайга кэлэн, алдьанан хаалбыт. Инньэ гынан өрөмүөҥҥэ хаалларан баран, уолаттар салгыы Магадааҥҥа диэри сөмөлүөтүнэн көппүттэр. Влад, Дьокуускайга хаалбыт массыынатын ылаары, суол аһылларын манаан утуйбат да буолбут, номнуо суоппардыыр быраабын ылбыт. Били, бастаан Владивостоктан аҕалсан испит анарааҥҥы табаарыһа “иллэҥим суох, кыайан барсыбаппын” диэн батынан кэбиспит. Ол иһин атаһа Сергейи көрдөспүт. Дьиҥэ, Сергей массыына ыытар бырааба да, айанныыр уопута да суох эбит. Сергей Дьокуускайга барарын туһунан эппитигэр төрөппүттэрэ кытаанахтык боппуттар, “ол-бу буолума” диэбиттэр.
Сэтинньи 25 күнүгэр Сергей ийэтигэр “табаарыстарбар хоно бардым” диэбит. Нөҥүө күнүгэр кэлбэтэҕэр ийэтэ уолугар эрийбитигэр, “ийээ, мин Дьокуускайга баарбын ээ” диэбит. Уолаттар Магадаантан көтөллөрүгэр – 8 кыраадыс эрэ турбут, инньэ гынан халтаҥ таҥастаах айаннаабыттар: сааскы бэргэһэнэн, чап-чараас ыстаанынан, куурканан, атахтарыгар – кроссовка. Дьокуускайга диэри сөмөлүөтүнэн кэлбиттэр. Оттон оччолорго манна – 21 кыраадыс турбут. Дьокуускайтан аттаммыт күннэригэр Сергей ийэтигэр “биһиги айаннаатыбыт, сүтэримэ, сибээс кэллэҕинэ биллиэм” диэбит уонна навигатор скриншотун ыыппыт. Ол кэннэ ким да сибээскэ тахсыбатах. Тугу эрэ сэрэйбит ийэ түүнү быһа утуйбакка уола эрийэрин кэтэспит да – ким да биллибэтэх. Оннук икки күн ааспыт. “Аара суолга сибээс хаппата буолуо” дии санаабыт. Онтон икки күн ааспытын кэннэ, сэтинньи 30 күнүгэр, олохтоох Ола полициятыгар тиийэн “уолум сүттэ” диэн тыллаабыт. Аны туран, ити күн Сергей эһэтэ “дьиэбиттэн харчым сүттэ” диэн үҥсүбүт. Ону полициялар “Сергей эһэтиттэн харчы уоран баран күүлэйдии барбыт” диэн улахаҥҥа уурбатахтар.
Түҥ тайҕаҕа – алта күн
Уолаттар сүппүттэрин туһунан Өймөкөөннөөҕү полицияҕа ахсынньы 1 күнүгэр биллэрбиттэр. Полиция начаалынньыгын солбуйааччы Алексей Романов аараан иһэр суоппардартан, чайнойдартан, кафелартан ыйыталаспыт. Ити күн Өймөкөөҥҥө номнуо –45 кыраадыс түспүт. Уолаттары ким эмэ аара алҕас да көрсүбүтүн туһунан биир да сибидиэнньэни туппатахтар. Сергей Чукоткаҕа олорор бииргэ төрөөбүт эдьиийэ уолаттар сүппүттэрин туһунан бэйэтэ социальнай ситимнэринэн биллэрии ыыталаабыт, хаартаны көрө-көрө, Өймөкөөн нэһилиэктэрин дьаһалталарыгар эрийтэлээбит. Эмиэ ким да тугу да көрбөтөх, билбэтэх аатырбыт.
Ахсынньы 4 күнүгэр Томтор учаскыабайа Денис Слепцовка Александр Романов эрийбит уонна “ити эргин Магадаан уолаттара ааспыттарын, баҕар, ким эмэ көрбүтэ буолаарай, ону бэрэбиэркэлээ” диэн сорудахтаабыт. Денис Слепцов ону бастаан утаа улахаҥҥа уурбатах: “Магадааннар, ама, хайаан биһигинэн ааһыахтарай, олох атын хайысха буоллаҕа. Биһигинэн булчуттар, балыксыттар эҥин эрэ ааһыахтарын сөп”, – дии санаабыт. Оттон ахсынньы 3 күнүгэр Магадаан полицейскайдара Өймөкөөннөөҕү кэллиэгэлэригэр уолаттар биллиннарын (ол эбэтэр бүтэһигин сибээскэ хантан тахсыбыттарын туһунан иһитиннэрии) булан ыыппыттар. Сүппүт уолаттартан биирдэстэрэ сибээскэ Томтор вышкатыттан тахса сылдьыбыта биллибит. Ону истээт, Денис Слепцов олохтоохтортон “ким эмэ маҥан “Чайзеры” көрбүтэ дуо?” диэн иһитиннэриини бассаабынан ыыталаабыт. Ким да тугу да истибэтэх, көрбөтөх. Учаскыабай “өскөтүн уолаттар Томторго киирбит буоллахтарына, аттынааҕы сапыраапкаҕа – Куйдуһуҥҥа – сылдьыбыт буолуохтаахтар” диэн сэрэйбит уонна видеонан кэтээн көрүүнү бэрэбиэркэлии ыстаммыт. АЗС үлэһиттэрэ тута кэтээн көрүүнү биэрбэтэхтэр, суругунан көҥүлү ирдээбиттэр. Үөһээ салалтаттан ол көҥүлү ылан баран кэлбитигэр номнуо хараҥарбыт, чаас да ырааппыт. Сапыраапкаҕа видеоны түргэтэтэн көрөрүгэр массыына ааһара көстүбүт. Онно көстөрүнэн, кинилэр уонча мүнүүтэ иһигэр сапыраапкаламмыттар уонна аттынааҕы бэкээринэҕэ тохтообуттар. Бэкээринэ хатыылаах буолан, тура түһээт, Томтор диэки айаннаабыттар. Ол аата, сөпкө таҕыстахтара буолуо диэн, учаскыабай өрө тыыммыт. Онтулара баара, аны 30-ча мүнүүтэ буолан баран, таҥнары, эргэ тыраасса туһаайыытынан түһүнэ турбуттар.
Аны туран, Индигиир өрүскэ эргэ күргэ баар эбит, уолаттар онно тиийэн баран, быраҕыллыбыт суол буоларын сэрэйэн эргиллэллэр ини дии санаабыттар. Ол эрээри маҥан “Чайзер” хаамыраҕа итиэннэ көстүбэтэх.
Кыл мүччү
Киэһэ 20 ч. саҕана учаскыабай хамаанда хомунан көрдүү барбыт – дьаһалтаттан спутник төлөпүөнүн ылбыттар уонна “Патриот” массыынанан үһүө буолан туруммуттар. Аҕыйах хонуктааҕыта бу суолунан сылгыһыттар идэһэҕэ бараары уонна оптоволокно лииньийэтин тардааччылар сылдьыбыт буоланнар, эргэ суолга массыына суола элбэх эбит, онон уолаттар кыра массыыналара чопчу манан ааспытын быһаарар кыаллыбатах. Санатар буоллахха, уолаттары көрдүү туруналларыгар сүппүттэрэ номнуо алтыс күнэ буолбут. Били, эргэ, сууллан эрэр күргэҕэ тиийэллэригэр муостанан биир массыына батар суоллаах эбит, ол иһин салгыы барбыттара буолуо диэн сэрэйэн, түһүнэ турбуттар. Салгыы Кураанах Салаа диэн быраҕыллыбыт быыкаа бөһүөлэги ааспыттар.
Уопсайынан, бу Эргэ Халыма суолунан олохтоохтор да куттанан мээнэ айаннаабаттар эбит. Хаайыылаахтар туппут суолларыгар араас дьиктини бары көрөллөр үһү. Буолумуна, тутааччылары суол анныгар дьапталҕалаан, көмөн испиттэр диэн уос номоҕо билиҥҥэ диэри кэпсэнэр. Бүтэһигин манан көмүс уоран баран айаннаан испит кэргэнниилэр ааспыттарын өйдүүллэр. Ити – 2000 сыллар саҕаланыыларыгар. Кистээн көмүс сууйан баран, айаннаан испит кэргэнниилэр моһуогуран, аара суолга үлүйэ сыһан баран, Томторго нэһиилэ хааман кэлбиттэр үһү. Кэргэнниилэри туппуттар, көмүстэрин – былдьаабыттар.
Уолаттар массыыналарын 5 чаас буолан баран, ыас хараҥаҕа банаарыгынан сырдатан дьэ көрбүттэр. Тоҥмут массыына аттыгар бэргэһэ сытарын көрөн баран, эттэрэ тымныйан ылбыт. Массыына аанын аспыттарыгар – былыр үйэҕэ муус буолбут эдэркээн өлүк сиргэ тоһугуруу түспүт...
Онтон эмискэ “быыһааҥ” диэн саҥа иһиллибит... Массыына хаһаайына Влад Истомин, кроссовкатын устан, нэлэкэйдэнэн баран утуйаары сыппыт... Үлүйэн өлөөрү гыммыт киһи итииргээн ньылбы туттар дииллэр. Уолаттар, массыыналара аккаастаан, оһохторо алдьанан, үлүйэн киирэн барбыттар эбит. Талах хомуйан кулуһуннана сатаабыттар. Ол эрээри тымныы оройун тыйыс усулуобуйата, быраҕыллыбыт айан суола бырастыы гымматах. Сергей, быыһааччылар кэлиэхтэрин иннинэ сырдык тыына быстыбыт. Влад уочарата кэлиэхтээҕин...
Сарсыарда биэс чаас саҕана токуччу тоҥмут Влады Томтордооҕу учаскыабай балыыһаҕа аҕалбыттар. Быраас Уруйдаана Протопопова бастакы суһал көмөнү оҥорбутун кэннэ, уолу салгыы улуус киинигэр – сэттэ чаас айаннаах Уус Ньараҕа – илдьибиттэр, онтон Дьокуускайга аҕалан, хас да ый эмтээбиттэрэ. Влад атаһа Сергей номнуо суох буолбутун билээхтээбэккэ сылдьыбыт. Уус Ньара быраастарыттан “Сергей ханнык балаатаҕа сытарый?” диэн ыйыталаһаахтаабыт үһү. Сергей өлүгүн үһүс хонугар дойдутуттан кэлэн, тиэйэн илдьэ барбыттар. Влад икки илиитин салбаҕын уонна атаҕын уллуҥаҕын быспыттара...
Сергей дьоно бастаан утаа өлүү суолун ыйан биэрбит Google Maps навигаторы кытары сууттаһаары гыммыттара да, ол тугунан түмүктэммитин биһиги кыайан булбатыбыт.
Бу икки эдэркээн уолаттар дьылҕаларын Хоту дойду тыйыс тымныыта туора соппута. Амырыын устуоруйа аны хатыламматын диэн, будулҕан тымныыга ыраах айаҥҥа сэрэхтээх буоларгытын санатан суруйдум.
Дмитрий ИВАНОВ.
