Булчут буойун

 

   – Төрдүм – Уус Майда улуу­һун Күп дэриэбинэтэ. Аҕам өттүнэн Ааллаах Үүммүн. Эбэм – Үөһээ Бүлүүттэн. Эһэ­лээх эбэм Ааллаах Үүҥҥэ Чурапчыттан кэлбиттэр.

   – Оҕо эрдэхпиттэн балык­таан, кустаан улааппыт киһи­бин. Булт абылаҥа ыга кууспута. Сааскы кус кэмигэр, эксээмэн саҕана, ыарахан буолара. Уолаттар кустаан баран, кылааска утуйан хааларбыт. Сааһыт учуутал эмиэ оннуга.

   Булка билигин көннөрү сын­ньанар курдук сылдьабын. Элбэҕи өлөрүөхтээхпин, оччону-баччаны диэбэппин. Дьиэбэр барбах кэһии гынарга бултуубун, балыктыыбын. Онтон элбэх наадата суох.

   Куоракка үлэлиир-хам­ныыр буоллахха, ас дэлэй. Дэ­риэбинэҕэ үлэ суох. Онон булдунан салҕанааччы элбэх. Дьон иитиллэн олорор бултарын куораттан тиийэ-тиийэ, имири эһэр гына бултуур сыыһа.

   3-4-с кылаастан булка сыл­дьарбын өйдүүбүн. Оттон балыкка эҥин олох эрдэ сы­рыт­таҕым буолуо. 1 кылаастан эһэбин кытта балыкка сыл­дьыһарым.

   Тыаҕа таҕыстахха, ыччаттар оннооҕор кутааны мөл­төх баҕайытык оттоллор. Үөрү­йэхтэрэ суоҕа биллэр. Би­һиэ­хэ оттуу сылдьан чэйдэ оргут диэтэхтэринэ, сүүрүүнэн барарбыт. Кэлиэхтэригэр диэри чэйгин оргутан тоһуйаҕын.

   Балыгы күөгүнэн хаптарарбыт. Кыһыл харахтан саҕалаан – барытын. Өрүс боротуокатыгар киирэрбит. Ууга бу кэмҥэ ханан ханнык балык баарын курдаттыы сэрэйэ сылдьарбыт. Уу дириҥин, чычааһын аахтара билэрбит. Чиэрбэлиирбит.

   – Билигин толкуйдуурбунан, дэриэбинэ оҕото куорат оҕо­тунааҕар быдан сайдыылаах буолар эбит. Эт хаан эрэ диэн буолбакка, бары өт­тү­нэн. Куорат оҕото аралдьыйара наһаа элбэх, бириэмэтин туһата суохха ыытар. Киинэҕэ барыа, үҥкүүлүө, ол сылдьан, аһыы утах, табах – араас барыта баарын көрөн, сыыһа-халты суолга үктэнэр. Дэриэбинэҕэ билигин Интэриниэт сайдан, баҕалаах киһи наадыйарын аа-дьуо булар буолла. Онон «куоракка эрэ оҕо сайдар» дииллэрэ сыыһа.

   Киһиэхэ айылҕа биэрэрэ диэн баар эбит. «Айылҕалаах киһи» диэн этэллэр. Хомойуох иһин, куоракка олорор уолаттартан айылҕалааҕа олох аҕыйах буолар.

   – Биирдэ дойдубар – Эмээхсин Алааһыгар оттуу сырыттыбыт. Күүстээх ардах түс­пүтүгэр дьиэбэр сүүрэн кэл­биппин өйдүүбүн. 5 биэрэс­тэлээх сиргэ. Сэттэлээҕим. Билигин 9-10-с кылаас уолаттара 5 биэрэстэҕэ кыайан сүүрбэттэр. Айылҕа диэн оннук күүстээх буолар эбит. Аҕы­йах сыллааҕыта (кыыһым сэттэтигэр) Чочур Мырааҥҥа таҕыстыбыт. Кэргэним, уолум, быраатым, эдьиийбит бааллар. Быраатым кыыспын кытта эрдэ тахса турдулар. Биһиги бытааннык таҕыстыбыт. Уолум хаалан хаалла. Кыыһым тахсан баран, өссө ыраах баҕайынан сүүрэн, эргийэн кэлбитэ. Ити кэмҥэ бэйэбин санаан аһар­бытым. Айылҕалаах киһини кы­ратыттан билиэххэ сөп эбит.

   Олох кыра сылдьаммын «по­дьем-переворот» оҥорор этим. Турникка. 1 кылаастан тустан барбытым. Элбэхтик ох­суһар этим.

   – Дьокуускайга «Кут-Сүр» диэн успуорт кулуубун кытта ситимниэххэ сөп. Егоров Василий, Егоров Евгений, Михайлов Александр курдук аатырбыт тириэньэрдэр дьарыктыыллара. Дьокуускайга бу – соҕотох кулууп этэ. Маннык дьарык элбэх киһиэхэ көмөлөспүтэ. Брюс Ли холобурун үтүктэн, элбэх киһи успуорка сыстыбыт буолуохтаах. Ол иннинэ сырдык хааннаах дьон, Чак Норрис курдуктар, элбэх этилэр. Брюс Ли Азия омуктарын барыларын өрө тартаҕа.

   «Кут-Сүр» кулуупка – кик буокса. Онтон аармыйаҕа РМО­ҕа киирбитим, Дагестан уолаттара «Бои без правил» көрө олороллор эбит. Онно Олег Тактаров, Кен Шемрок, Танк, Эбот, о.д.а. охсу­һар дьонноох кэссиэтэлэр баалларын күнү-күннээн олорон кө­рөрбүт. Аармыйаҕа «медбрат» этим. Түүн бары утуйбуттарын кэннэ санчааска олорон көр да көр. Онтон саллааттарга ньымалары үөрэтии. Успуорка кэлиим онтон саҕаламмыта.

   – Мин наар ыйааһын та­һаа­ра сатааччыбын. Аармыйа кэнниттэн ыйааһыным өссө түһэн хаалбыта. Оччолорго 63 этим. Ыйааһын кырата – астан. Бу дьарыктана сылдьар уолаттар үгүстэрэ мөл­төх­түк аһыыллар. Ол иһин күүстэ­рин ылбаттар. Успуорка ас быһаарар оруоллаах. Бу уолаттар сорохторо, кистэл буолбатах, «доширагынан» эрэ сылдьаахтыыллар. Маннык ас туһата суох. Биһиэхэ урут «кубик магги» диэн баара. Ону куруускаҕа быраҕан баран килиэби кытта мотуйан эбиэттэнэ сылдьыбыппыт. Үчүгэй аһы, хааннааҕы наар кэмиттэн кэмигэр аһыахха наада. Аһаабатыҥ да баран хаалар.

   Мин 65-68 киилэлээх сылдьаммын 84 киилэҕэ киирсэр этим. Ити – «Бои без правил». Ыарахан этэ. Попов Мерсиас тимир курдук кытаанах буолара. Бастаан дьарыкка кэлбитигэр тустан баран нэһиилэ хабарҕалаан кыайбытым. «Бои без правил» эмиэ ити курдук.

   – Бэйэм дэриэбинэбин ылан көрөбүн. Дьон хайдах олорорун билэбин. Атын да сиргэ оннук буолуохтаах. Үгүс­тэр балыгынан салҕанан олороллор. Балык арааһа баар. Кытай илимэ абырыыр. Быыкаа биэнсийэлэригэр арыы, саахар, бурдук ылаллар. Онтон ордук туохха да тиийбэт. Сыана ыарахан. Хайа да булчут дьоҥҥо мэһэйдээбэт курдук бултуон наада.

   Урут эһэм нууччалары сө­бү­лээбэт этэ. Балыктыыр сирбин олох баһан ылаллар диэн. Илим бөҕөтө, муҥха арааһа. Олох имири эһэллэрэ, хаһан элбиэр диэри хас эмэ сылы кэтэһиэххэ наада. Мотуордара нэһиилэ кыайар буолуор диэри хаалаан бараллара. Сорох киһи киһиргээри бултуур, аһыыр аһа суохха дылы. Холобур, сымыыт баттыы сылдьар куһу өлөрөн кэбиһэллэр. Ийэ көтөр, кыыл өллө да оҕолоро аччыктаан өлөллөр. Сарсыҥҥыгын санаан бултуохтааххын.

   – Сорох киһи күрэхтэһэ тахсан баран «умайан» хаалааччы. Куттаммыт киһи начаас көстөр. «Олох куттаммат этим» диир сымыйа. Киһи буоллаҕым дии. Икки илиибин таһаарбыппыттан саҕалаан эчэйиим элбэх. Дьарыктыыр тириэньэрим суох этэ. «Бу киһи кыайыан сөп дуу, суох дуу, хайдах киирэн кыайыахха сөбүй?» диэн, этэн биэриэхпин сөп. Дьарыктыыр уолаттарбар кырдьыгы этэбин. Холобур, «ыарахан буолуо, таптаран кэбистэххинэ» эҥин диибин. Дьарыктыыр киһим тустууга мөлтөх, күүскэ охсон дөйүппэт буоллаҕына, кырдьык, ыарахан буолар. Киирсээри турар киһиэхэ кырдьыгы эппэтэххэ, улаханнык оһоллонон, салгыы тохтуон сөп. «Син биир кыайыаҥ» диэн баран, ыытан кэбиспэппин. Сэрэнэ сылдьан улаханнык эчэйбэттэр. Салгыы сайдар кыахтаналлар.

   – Спецназка үлэлии киир­битим. Ол сылдьан аан маҥ­най «рукопашнайга» киирсибиппит. 60-65, 70-75, 80-85 киилэлэргэ киирсэрбит. Биэс-алта ыйааһыҥҥа бас­таа­бытым. Биирдэ да кыай­тар­­батаҕым. Биирдэ балыйа сыл­дьыбыттара. Дойду чөмпү­йэнээтигэр 3-с буолбутум. Оччолорго Саха сирин хамаандата «рукопашкаҕа» дойду үрдүнэн 2-с буолбуппут. Билигин ол ыараан турар.

   Биһигини аан бастаан ким да ахсарбат этэ. Соһуччу тиийэн, барыларын «күрдьэн» кэбистэхпит дии. Дьяконов Костя 3-с буолбута, Варламов Алексей эмиэ. Ол чөмпүйэ­нээт Брян­скайга буолбута. Миигин кытта киирсэ тахсыбыт Брянскай уола «судьуйалар кыайыыны миэхэ биэрдилэр» диэбитэ. Брянскай оҕон­­ньотторо маладьыастар, «Засуживаете» диэн айдаан бөҕөнү түһэрбиттэрэ. Мин киирсэрбин сөбүлээбиттэр этэ. Биир киһи кэлэн судьуйаларга тиийэн уһуннук айдаарсыбыта. Олох да билбэт киһим. Ол аата, дьоҥҥо биллэр гына балыйыы буоллаҕа. 65 киилэҕэ онно эмиэ 3-с буолбутум.

   УФСИНнар ортолоругар киирсиигэ эчэйии элбэх этэ. Элбэх киһи охсуһар туруга суох буолан туораабыта. Оннооҕор төбөнөн саайыы көҥүллэнэрэ. «Бойобуой саамбаҕа төбөнөн охсор көҥүллэнэр дуо?» диэн тиийэн ыйыппытым. Төбөнөн да, тоҕоноҕунан да охсор кө­ҥүллэнэр диэн быһаар­быт­тара. Утарылаһааччым нуучча уола таҕыста. Кэтит буолан, арыый кыра курдук көстөрө. Тахсаатын кытта атаҕар мөл­төһүөр дуу дии санаабытым. Сэрэйбит сэрэх, тоҥхос гынна да илиибин тутан ылла. Быраҕардыы оҥостон эрдэ­ҕинэ, төбөбүнэн саайдым. Ки­­һим муннун үлтү солоон кэбистим. Ону кытта саалаҕа «головой не разрешается!» диэн хаһыытаабыттарын су­дьу­йалар «разрешается!» дэ­һэ түстүлэр. Ол да буоллар бырахпыта. Онтон туран баран, тобукпар түбэһиннэрэн сынньы­бытым. Устунан ха­бар­ҕалаан кэбиспитим. Панкра­тиоҥҥа эмиэ киирсэ сылдьыбытым.

   Билигин «Бои без правил» спортсменнар эрэ киирсэллэр диэн көстөр. Дьиҥэр, оччолорго үксүн «экстремал» уолаттар киирсэллэрэ. Туораттан таах киирэн хаалбыт киһи диэн суоҕа. Оччолорго олоҕуҥ оннук. Спецподразделениелар бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билсэр этибит.

   Билигин урукку курдук буолбатах. Баҕалаах барыта да киирсэр кыахтаах. Бу хайысха сайынна аҕай. Мин саҕана Янков Женя Алексей Уваровтыын, Александр Иванов, Пепс бэйэлэрин кэмигэр «Бои без правил» хайысхатын сайыннарбыт уолаттар. Сыыйа сайыннаҕа.

   – Бэс ыйын 17 күнүгэр кумахха киирсии буолуохтаах. Онно рефери буолуохтаахпын. ММA быраабылатынан. Уратыта диэн ким баҕалаах киирсэр кыахтаах. Тэҥнээхтэрин кытта киллэрэллэр. Эр киһи хайаан да тыынын таһаарыахтаах. Уулуссаҕа охсустаҕына, хаайыллыан сөп. Ол оннугар дьон көрөн турдаҕына, саала­ҕа дьиҥнээхтик биэртэлэстин. Эр киһи охсуһа үөрэ­ниэхтээх. Бэйэтин, дьонун көмүскүүргэ өрүү бэлэм буолуохтаах. Дьон иннигэр тахсан киирсии олох атын буолар. Быраастар киирсиэхтээх киһини эрдэ кө­рөллөр-истэллэр, көҥүллүүл­лэр. Охсу­һар норуот – күүстээх норуот. Кэлин уолуҥ көрөн, мин аҕам охсуһар эбит диэн, баҕар, дьарыктанан барыан сөп. Иннэ-кэннэ биллибэт кулууптарга арыгылыы, табахтыы сылдьарын курдук буолуо дуо, олох атын.

   Кулууппут «Белый медведь» диэн. Биһиги спецназпыт аатынан. Сокуоннайдык 2003 сыллаахха киирбитэ. Урут «Динамо» саалатыгар эрчиллэрбит. 80 киһи кыра саа­лаҕа хайдах эрэ батан эрчиллэр этибит. Билигин киһи итэ­ҕэйиэ суоҕун курдук. Аҥаардас мин кулууппар дьарыктаммыт дьон, испииһэккэ киирбитинэн – 1600. Ити курдук успуорка тардыһыы баар.

   Булчуттарга «тыаны харыстааҥ», дэриэбинэҕэ олорооччуларга «бултан хаалларыҥ» диибин. Ыалдьыт курдук сиэрдээхтик сылдьыахха, булду ордоруохха наада. Ыһан-тоҕон кэбистэххинэ, иккистээн хайа сирэйгинэн тиийиэххиний. Булду харыстааҥ.