Сахабыт сирин Ил Дархана Айсен Николаев үгэс буолбут Ил Түмэҥҥэ Илдьитин эттэ. Ураты уустук сыл бүтүүтэ аҕа баһылыкпыт туох түмүктэри оҥорорун, туох соруктары туруорарын бары даҕаны кэтэһэн болҕойон иһиттибит. Илдьити этии хайдах ааспытын кылгастык билиһиннэрдэххэ, сүрүн уратытынан тэрээһиҥҥэ анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтара сылдьыбыттара буолар. Онон, тэрээһин саҕаланыытыгар Айсен Сергеевич кинилэри чиэстээтэ уонна кыргыһыы хонуутугар охтубут байыастарбытын кэриэстээтэ.
Салгыы кини дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин сөптөөх бэлиитикэни ыытарын, анал байыаннай дьайыы күһэлэҥ хардыы буоларын өссө биирдэ тоһоҕолоон эттэ, уустук кэмнэргэ сатаан түмсэр, күүстээх санаалаах, киэҥ көҕүстээх норуотугар махтанна, байыастарга, дьиэ кэргэттэригэр көмөнү оҥоруу тус хонтуруолугар сылдьарын бэлиэтээтэ.
Барыбытын долгутар түгэн кэннэ Айсен Сергеевич Сахабыт сиригэр уот уонна халаан алдьархайдара ааҥнаабыт, Ковид-19 ыарыы турбут уустук күннэрин санаан кэккэ түмүктэри оҥордо. Ити курдук, геополитикаҕа, экологияҕа уонна экономикаҕа үөскээбит кыһалҕалартан саҕалаан, ол содулун туоратыыга туох үлэ барбытын, туох ситиһиллибитин сырдатта. Баар итэҕэстэри аһаҕастык ыйан, ону туоратыыга туһааннаах уорганнар, салайааччылар иннилэригэр соруктары туруорда. Санатан эттэххэ, бу Ил Дархан бэһис Илдьитэ буолар.
Биһиги Айсен Сергеевич бары Илдьитин көтүппэккэ истибит Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова санаатын билистибит:
“Ил Дархаммыт биһиги бас-көс киһибит буоллаҕа. Кини тугу этэриттэн-тыынарыттан, хайдах дьаһайарыттан, ыйарыттан-кэрдэриттэн олохпут олус улахан тутулуктаах. Мин өйдүүрбүнэн, Айсен Сергеевич аан бастакы Илдьитэ, кэнникилэргэ тэҥнээтэххэ, арыый дьоҕус уонна түргэн буоллаҕына, сылтан сыл ис хоһооно кэҥээн, суолтата дириҥээн иһэр. Ол курдук, быйыл икки чаас кэриҥнээх Илдьити биир тыынынан иһиттибит. Арассыыйаҕа уонна Сахабыт сиригэр буолбут үөрүүлээх да, хомолтолоох да түгэннэр бары этилиннилэр. Өрөспүүбүлүкэбит олоҕо бүттүүннүү харахпытыгар көстөн ааспыт курдук буолла. Тоҕо диэтэххэ, Айсен Сергеевич Сахабыт сиригэр сыһыаннаах биир даҕаны кыһалҕаны тумнубат идэлээх. Холобура, билигин анал байыаннай дьайыыларга кыттар уолаттарбытыгар, дьиэ кэргэттэригэр көмө барыта кини толкуйунан, сорудаҕынан, өйөбүлүнэн оҥоһулла турар. Ону бары көрө, истэ, билэ сылдьабыт. Ол да иһин өрөспүүбүлүкэбитин атын регионнарга үтүө холобур оҥостоллор.
Иккиһинэн, Ил Дархаммыт өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ сылын биллэрэн, быйыл хаһааҥҥытааҕар да ийэлэргэ, ыалларга сыһыаннаах элбэх сокуон ылылынна, элбэх көмө оҥоһулунна. Уонна, саамай сүрүнэ, Айсен Сергеевич итинэн омукпут үйэлэри уҥуордаан кэлбит “Ыал - ийэтинэн” диэн өйдөбүлүн чиҥэттэ. Онон, арҕааҥҥы дойдулар соҥнуу сатыыр ол-бу мөкү ис хоһоонноох өйдөбүллэрин биһиги ылымматыбыт, бэриммэтибит.
Үсүһүнэн, бу санкция дьайа турар кэмигэр, бырамыысалыннаспыт уонна экономикабыт сайдыыта сөхтөрөр. Бу хайысхаларга Уһук Илиҥҥи региоҥҥа саамай үрдүк көрдөрүүлээх буолбуппутунан киэн туттабыт.
Төрдүһүнэн, бэрэсидьиэн Владимир Путин былырыын Арассыыйа үрдүнэн биллэрбит Норуоттар култуураларын үйэлээх баайын сылын биһиги толору туһанныбыт. Бастатан туран, оһуохайбытын Арассыыйа култууратын үйэлээх баайын быһыытынан билиннилэр, “Ньургун Боотур” эпоcпыт кэмниэ-кэнэҕэс саҥаттан бэчээттэнэн таҕыста, дойду саамай улахан тыйаатырдарыгар операта турда. Уопсайынан, Сахабыт сирэ аан дойдуга киэҥник билиннэ.
Өрөспүүбүлүкэбит цифровизация өттүгэр Уһук Илиҥҥэ бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьара уонна “Креативнай регион” аатын ылбыта барыбытын үөрдэр. Ил Дархаммыт бу хайысханы өйдүүр буолан, “Үлэ кыбаартала” креативнай кластер тэриллэн, айар-тутар дьоҕурдаах ыччат үүнэр-сайдар, экономикабыт саҥа таһымҥа тахсар кэскиллэннэ. Манна миниистирбит Анатолий Аскалонович Семенов саҥаны олоххо киллэрэр уонна түргэнник тэрийэ-бэрийэ охсор сатабыла эмиэ улахан суолталаах. Кини, аныгы технологиялары өйүүрүн таһынан, бэчээттэнэр таһаарыылары, бу эйгэ үлэһиттэрин, суруналыыстарын эмиэ өйүүр буолан, омукпут, тылбыт, култуурабыт үүнэр-сайдар.
Ил Дархан туох саҥа этиилэрин кэрэхсээтим диир буоллахха, Арассыыйа үрдүнэн Педагог-настаабынньык сыла биллэрилиннэ, онон Айсен Сергеевич 36 бастыҥ педагог-настаабынньык 100 тыһ. солк. кээмэйдээх бириэмийэ олохтообута олус сөптөөх. Үөрэхтээһин таһымыттан инники олохпут олус тутулуктаах. Мин сэрэйэрбинэн, быйыл үөрэх эйгэтигэр наһаа улахан уларыйыы буолаары турар. Холобура, Болонскай систиэмэттэн аккаастанар туһунан эҥин этиилэр киирэллэр. Соторутааҕыта буолан ааспыт Саха тылын учууталларын сийиэһин түмүктэрэ олох атыннык дьаһанан үлэлиэхтээхпитин уонна үрдүк таһымҥа тахсар кыахтаахпытын көрдөрдүлэр. Ол да иһин Айсен Сергеевич уопсай үөрэхтээһин хаачыстыбатын тупсарар ирдэнэрин эттэ. Маны сэргэ орто анал үөрэх сайдыытыгар ураты болҕомтону уурда. Тоҕо диэтэххэ, биһиги экономикабыт, бырамыысалыннаспыт сайдарын туһугар ыччаппыт онно ирдэнэр идэлээх буолуохтаах уонна үлэнэн хааччыллыахтаах.
Маны таһынан, Айсен Сергеевич көхтөөх уһун үйэлэниини көҕүлүүр соруктары туруорбутун наһаа үөрэ иһиттим. Бу адьас сөптөөх быһаарыы. Билиҥҥи аҕа саастаах көлүөнэ олохтон туора туруон баҕарбат, олох үөһүгэр сылдьыан баҕарар. Дьиҥэр, биһиги сахалар Уһук Илиҥҥэ уһун үйэлээх омук быһыытынан биллэр буоллахпыт. Онтубутун ыһыктыбакка, аҕа саастаах дьоммут үйэлэрин төһө кыалларынан уһата сатыахтаахпыт. Тус бэйэм маннык санааны тутуспутум ыраатта. Дьокутаат буоларым быһыытынан, 2019 cылтан үлэлэппит бырагыраамалаахпын. Аҕам саастаах дьоммут бу бырагырааманы киэҥник туһаналлар. “Көхтөөх уһун үйэлэнии” киинигэр үөрэ-көтө кэлэллэр уонна икки нэдиэлэ устата сынньанан, эмтэнэн уонна туох эмэ саҥаҕа үөрэнэн бараллар. Онон, Айсен Сергеевич муниципалитеттар бу хайысхаҕа булгуччу болҕомто ууруохтаахтар уонна күүскэ үлэлиэхтээхтэр диэн этиитин толору өйүүбүн. Бу хайысха, чуолаан, Дьокуускай куоракка киэҥник сайдара ирдэнэр, тоҕо диэтэххэ, манна Саха сирин 3/1 олорор. Кырдьаҕастар, үйэлэрин тухары тыа сиригэр үлэлээн-хамсаан бараннар, куоракка оҕолоругар көһөн кэлэллэр уонна түөрт эркиҥҥэ хаайтаран хаалаллар. Ол иһин кинилэргэ чэбдигирэр, аралдьыйар, эмтэнэр, сынньанар эйгэни тэрийии хайаан да ирдэнэр.
Айсен Сергеевич кэлэр сылы Үлэ сылынан биллэрбитин уонна 50 бастыҥ үлэ киһитигэр 300 тыһ. солк. кээмэйдээх бириэмийэ олохтообутун икки илиибинэн өйүүбүн. Санкциялар күүскэ ыган турар кэмнэригэр олохпут туруктаах буоларын туһугар үлэни уонна үлэһит киһини өрө тутуохтаахпыт. Аспыт-таҥаспыт барыта үлэттэн тахсар. Сыана күн-түүн ыарыы турар. Ол сиэринэн үлэһит дьон хамнаһа үрдүөхтээх. Ил Дархан былырыыҥҥы Илдьитигэр ол туһунан эмиэ эппитэ. Онно олоҕуран, дьокутаат буоларым быһыытынан туруорсаммын, улуус эрэдээксийэлэрин үлэһиттэригэр хамнастарын үрдэттибит. Аны, быйылгы Илдьиккэ олоҕуран, бюджет атын категориялаах үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтиэх кэриҥнээхпит. Тус бэйэм Үлэ сыла биллэриллибитигэр, бастатан туран, тыам сирин дьонун санаатым. Кинилэр курдук үлэһит дьон суох буоллаҕа. Өрөбүлэ, бырааһынньыга, уоппуската суох сүөһүлэрин, хаһаайыстыбаларын көрөн, биһиэхэ олохтоох ас өлгөмнүк кэлэрин туһугар үлэлииллэр. Ол гынан баран, манна Айсен Сергеевич бэйэтин хом санаатын этиннэ. Кини дуоһунаска кэлэригэр тыа хаһаайыстыбатын өйөбүлэ 10 млрд. солк. буоллаҕына, түөрт сыл иһигэр 4 млдр. солк. улаатта. Ол эрээри кини үбүлээһин улааппытыттан дьон остуолугар удамыр сыаналаах олохтоох ас дэлэйбитэ көстүбэт диэтэ. Онон тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бу итэҕэһи туоратарга саҥалыы дьаһаныахтааҕа этилиннэ. Бу санааны мин толору сөпсөһөбүн.
Түмүктээн эттэххэ, Ил Дархаммыт өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар, дьон олоҕун тупсарыыга ыытар үлэтэ, аҕалар ситиһиитэ сөҕүмэр улахан. Быйылгы Илдьит ону барытын толору көрдөрдө. Илдьити норуокка өйдөнүмтүө тылынан тиэрдии, уопсастыба биир да араҥатын, биир да кыһалҕатын көтүппэккэ, нэһилиэнньэ туох-хайдах олоххо кэлэн олорорун судургутук быһаарыы бу Айсен Сергеевич өркөн өйүн, мындыр толкуйун, ураты дьоҕурун туоһута.”
Биһиги, Мария Николаевна санаатыгар кыттыһан тураммыт, Ил Дархан хас биирдии киһи олоҕо тупсан иһиэхтээҕин, дьон олоҕун таһымыттан норуот былааска итэҕэлэ быһаччы тутулуктааҕын, кэлэр сыл Саха сирин бэлиитикэтигэр улахан быһаарыылаах сыл буоларын туһунан этиилэрин өссө биирдэ бэлиэтиэхпитин баҕарабыт.
Онон, бар дьоммутун Үлэ сыла биллэриллибитинэн өссө төгүл эҕэрдэлиибит уонна кэлэр сылга хаһааҥҥытааҕар да иллээхтик олоруоҕуҥ уонна таһаарыылаахтык үлэлиэҕиҥ диэн ыҥырабыт!
Матырыйаалы бэлэмнээтэ Күндэли.
Хаартыска: sakhaparliament.ru