Олунньу 8 күнүгэр СӨ Үрдүкү Суута төгүрүк остуол тэрийбитэ. Тиэмэтэ: “Дружественное к ребенку правосудие”. Добуочча таһымнаах, быраабы араҥаччылыыр уорганнар, оҕо омбудсмена, улуус судьуйалара бэлэмнэнэн, оҥостон, симэнэн, таҥнан-саптан ахан кэлбиттэр. Хомойуох иһин, ол-бу сыыппара, статистика бөҕөтүн кутан-симэн кэбиспиттэриттэн бэрт аҕыйаҕы сурунан хааллым.
Оттон, туох диэн этиэххэ сөбүй? Маннык тэрээһин – отчуот. Хас оҕону сууттаабыттарын, хаста дьиэтигэр баран көрсүбүттэрин, ханнык буруй биллэ-көстө эбиллибитин тахса-тахса кэпсээтилэр. Арааһа, онтон эбитэ дуу, уруккуттан ыттаах-куоска курдук тиниктэһэр уорганнар буолалларыттан эбитэ дуу, СӨ Үрдүкү Суутун бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу Любовь Егоровна Летучих кыйаханан, тыла-өһө илбистэнэн туран ИДьМ-нары мөхтө-эттэ (чуолаан ким отчуотун сирэн мөхпүтүн ааттаабаппыт – сүрэ бэрт). Истэн олордоххо – оруннаах мөҕүү. Суут киниэхэ кумааҕынан киирбит дьыалаҕа олоҕуран эрэ сууттуур бырааптаах, боломуочуйалаах. Бэйэтэ ол-бу эбии докумуону ирдэһэр, хомуһар боломуочуйата суох эбэтэр оннукка тиийиммэт даҕаны.
Дьэ, холобур, сууттанар оҕо (несовершеннолетний) тоҕо бу буруйу хаттаан оҥоро турарын, тоҕо урукку буруйун (бастакы сууттаныытын) боруостаан тахсан баран иккиһин оҥорбутун ким да бу диэн үлэлэспэт эйгэтэ эбит. Дьэ, санаан көрүҥ, Дьокуускай куорат борокуруорун ыстаарсай көмөлөһөөччүтэ Семенов Константин Иванович иһитиннэрбититтэн аҕыйах сыыппара: Дьокуускай куоракка сааһын ситэ илик оҕолор буруйу оҥоруулара 2016 сыллааҕар 2017 сылга кэлэн 50 %-нан улааппыт. Ыар буруйу, ураты ыар буруйу оҥоруу 45 %-нан элбээбит. 14 %-нан хаттаан буруйуу элбээбит. Бөлөҕүнэн үөрдээн сылдьан буруйу оҥоруу 22,2 %-нан улааппыт. Ордук элбэхтик уорар буолбуттар (2016 – 90, 2017 – 111), халыыр буолбуттар (2016 – 14, 2017 – 25), массыынаны күрэтэр буолбуттар (2016 – 1, 2017 – 19). К. Семенов буруйу оҥоруу ала-чуо Дьокуускайга улааппыт төрүөтүн маннык быһаарар: төрөппүт оҕотун көрбөт, ханна сылдьарын билбэт. Хаттаан буруйу оҥорор оҕолор урут буруйу оҥорботох оҕолору бэрт кэбэҕэстик кучуйан буруйу оҥортоллоро харахха быраҕыллар буолбут. Суут уорганнара ХК 92-с ыстатыйатын 2-с чааһын (2. Несовершеннолетний, осужденный к лишению свободы за совершение преступления средней тяжести, а также тяжкого преступления, может быть освобожден судом от наказания и помещен в специальное учебно-воспитательное учреждение закрытого типа. Помещение в специальное учебно-воспитательное учреждение закрытого типа применяется как принудительная мера воспитательного воздействия в целях исправления несовершеннолетнего, нуждающегося в особых условиях воспитания, обучения и требующего специального педагогического подхода. Несовершеннолетний может быть помещен в указанное учреждение до достижения им возраста восемнадцати лет, но не более чем на три года. (в ред. Федеральных законов от 07.07.2003 N 111-ФЗ, от 08.12.2003 N 162-ФЗ, от 02.07.2013 N 185-ФЗ) (см. текст в предыдущей редакции)) туһамматтарыттан эмиэ сууттанар оҕо ахсаана улаатарыгар тиэрдэр эбит. КДН-нар оҕо туох-хайдах олохтооҕун, майгытын уратытын ситэ-хото үөрэтэ сатаабаттара эмиэ улахан охсуулаах.
Л. Летучих РФ Үрдүкү Суутун Пленумун уурааҕын толоруу отой ситэтэ суох диэн тоһоҕолоото: хаайыыттан тахсыбыт оҕону кытта социальнай куурус, психолог көмөтө, педагогтар үлэлэрэ көтүмэх. Суукка көрүллэр дьыалаҕа оҕо туһунан сибидиэнньэ бэрт кэмчи буолар. Кини туох интэриэстээҕэ, тугу сөбүлээн оонньуура, хоббита, кимниин доҕордоһоро, хайдах усулуобуйаҕа олороро, оскуолаҕа ханнык куруһуокка сылдьара, майгытын уратыта – дьыалаҕа тиһиллибэт. Профилактиканан дьарыктанар уорганнар бэйэлэрин үлэлэрин кыайбаттарын туоһута буолар. Бары да билэрбит курдук, тустаах уорганнар оҕо буруйу оҥордоҕуна эрэ хамсанан бараллар. Оттон онуоха диэри?
Онуоха диэри кыаммат ыал оҕото буруйу оҥорор куттала улаата турар – ыал кирэдьииттэн ороммот, хомунаалынай төлөбүр күн-түүн улаатар, хамнас да, оҕо харчыта да туохха да тургуйбат. Дьэбэрэттэн тахса сатыыр да ыалы ытарчалыы хам ылар социальнай олохпут муҥнаах... Хайа киһи маннык уустук олоххо самныбат, тостубат буолуой?
Төгүрүк остуолга итиннэ майгынныыр, хатылаһар сыыппара, санаа элбэхтик этиллибитэ. Ону эридьиэстиир соччо туһата да суох. Этэргэ дылы, өлөн да соһуппаккын, төрөөн да сөхтөрбөккүн. Биир ыйытыы үүйэ-хаайа тутар: тыаҕа да, киин куораппытыгар да бу хайысхаҕа буруйу оҥорбут, уустук олохтоох оҕолору, ыаллары кытта үлэлиир психологтар, педагогтар, КДН үлэһиттэрэ сахалыы төһө бэркэ саҥараллара, ирэ-хоро кэпсэтэллэрэ буолуой? Нууччалыы тест ыытан баран онон отчуот оҥостон хамнастанар үлэһиттэр буолуо диэҕи киһи тыла тахсыбат. Бары оннук буолбатахтар. Ис дьыала уорганнарыгар, КДН, ПДН, опека уонна попечительство, социальнай педагог, психолог саха оҕотугар саха эйгэтин төһө сайыннаран, кэҥэтэн айымньылаахтык үлэлииллэрэ буолуой? Бу улахан быһаарыылаах суолталаах түгэн ээ. Санаан, толкуйдаан көрдөххө.
Е. Николаев, “Хатан” сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ.
