Бу күннэргэ интэриниэккэ Куорат дууматын дьокутаата, “Гражданскай платформа” Саха сиринээҕи салаатын лиидэрэ Анатолий Кырдьаҕааһап “Бука бары кыттыһан былаас истигэн хамаандатын утары турунуохха!” диэн ыстатыйата тарҕанна.
“Кыымҥа” аны күһүн буолуохтаах Ил Түмэн быыбарын туһунан ыстатыйалар сиэрийэлэрэ тахса турарын быһыытынан, ону эмиэ тылбаастаан, кылгатан уонна “уһугун-кылаанын мүлүрүтэн” бар дьон билиитигэр таһаарабыт. “Демократияҕа олоробут”, “гражданскай уопсастыбаны тутабыт” дэнэбит... Онон баар санааны-оноону барытын билэрбит баа буолбат.
Бүддьүөт үбэ көдьүүстээхтик туһаныллыахтаах
Бары бэркэ билэбит, бу кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэбит актыыба барыта атыыланан бүттэ эрээри, ону бу билиҥҥи уонна ол иннинээҕи Ил Түмэн дьокутааттарын ортотуттан бэрт кэмчи, биирдиилээн эрэ дьон утарсыбыттара. Оттон ол атыыламмыт судаарыстыбаннай бас билии өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирбэккэ, араас бүддьүөтү таһынан, хонтуруолламмат пуондаларга барбыта.
Ол түмүгэр, өрөспүүбүлүкэбит үбүн балаһыанньата күн-түүн холлон иһэр, үп-харчы бөҕө куоттарыллар, хааһынабытыгар улахан “хайаҕастар” үөскүүллэр, хоруупсуйа чэчириир. Атыыламмыт актыыптартан киирбит харчы “РИК”, “РИК-плюс”, “РИК финанс”, Үүнэр көлүөнэ пуондата курдук бүддьүөтү таһынан, Ил Түмэҥҥэ кыайан хонтуруолламмат “кистэлэҥ” хааһахха кутуллар. Бастатан туран, бу харчыны бүддьүөккэ төнүннэрэр сорук турар. Ол харчыны өрөспүүбүлүкэбит социальнай бырагыраамаларыгар, доруобуйа харыстабылын уонна үөрэх тэрилтэлэригэр уо.д.а. туһаайыахпытын сөп этэ. Ол иһин саҥа талыллыахтаах Ил Түмэн дьокутааттарыттан бэлитиичэскэй дьулуур, бигэ турунуу ирдэнэр.
Бүгүҥҥү туругунан, бу ааҕыллыбыт социальнай тэрилтэлэр бары тииһиммэккэ, айахтарын атан, ытыстарын уунан олороллор. Үөрэх тээбиринигэр, оҕо былаһааккатыгар, миэбэлгэ уо.д.а. харчы тиийбэт. Ону туһанан, баай дьокутааттар, судаарыстыбаннай тэрилтэлэр салайааччылара оскуолаларга, социальнай тэрилтэлэргэ сымыйанан “спонсордаабыта” буолан (судаарыстыба, бүддьүөт тэрилтэтин харчытыттан) албаһыраллар уонна ону “дьокутааттыы үлэлэрин” быһыытынан көрдөрөллөр. Дьиҥинэн, норуот дьокутаатын биир сүрүн эбээһинэһэ – бүддьүөт үбэ уонна судаарыстыбаннай бас билии сөптөөхтүк туһаныллыытын хонтуруоллааһын.
Итини таһынан, Ил Түмэн саҥа талыллыахтаах састааба чааһынай дьоҥҥо сокуоннайа суох, босхону эрэ үрдүнэн атыыламмыт судаарыстыбаннай бас билиини – “Якутгазпрому”, “Якутцемени” уо.д.а. – төттөрү төнүннэриигэ үлэлэһиэхтээх.
Рента төлөбүрэ
Билиҥҥи Саха сирэ – дотацияҕа батыллан олорор эрэгийиэн. Арассыыйа үрдүнэн ити чааһыгар биһигини Дагестан эрэ куоһарар. Баччааҥҥа диэри биир да дьокутаат Госдума иннигэр федеральнай киин уонна өрөспүүбүлүкэбит икки ардыгар нолуок сиэрдээхтик тыырыллыытын туһунан боппуруоһу көтөҕөн көрө илик. Төттөрүтүн, салалта көҕүлээһининэн уонна Ил Түмэн “саҥата суох сөбүлэҥинэн”, өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннай иэһэ күн-түүн үллэ турар кэмигэр, ньиэби хостуур хампаанньаларга бүддьүөппүт суотугар нолуок чэпчэтиитэ көрүллэр. Холобур, “Роснефть” хампаанньа нолуокка чэпчэтиини ылбытын түмүгэр, 2017-тэн 2021 сылга диэри өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтэ 9,4 млрд солк. сүтэрэр буолла. Онуоха эбии, төһө да ону өрөспүүбүлүкэбит салалтата “бу харчыны ньиэп хампаанньалара производстволарын тупсарыыга ыыталлар” диэн быһаара сатаабытын иһин, ити үтүмэн үп дивиденд төлөбүрүгэр, ол аата олигархтары салгыы байытыыга бара турар. Ил Түмэн саҥа састааба ол нолуокка чэпчэтиини суох оҥоруохтаах.
Итини таһынан, саҥа талыллар Ил Түмэн, атын сир баайдаах эрэгийиэннэри кытта күүһүн-сүбэтин холбоон, федеральнай таһымҥа сир баайын хостооччулар рента төлүүллэрин ситиһиэхтээх.
Билиҥҥи сокуон быһыытынан, Саха сирин баайыттан баһырхай барыһы ылар хампаанньалар өрөспүүбүлүкэбит олохтоохторугар “экология алдьаныытын” иһин аҕыйах “кэппиэйкэ” эрэ сыыһын төлүүллэр. Оттон нолуоктарын биһиэхэ буолбакка, атын киин эрэгийиэннэргэ эбэтэр кыраныысса таһынааҕы офшордарга төлүүллэр. Бу баай хампаанньалар сир баайын туһаныы иһин рента төлөөн Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар дьайар эрэ түгэннэригэр биһиги сайдыы, ыччаппыт кэскилин туһунан кэпсэтэр кыахтаахпыт.
Күүстээх парламент уонна судаарыстыбаннай салаллар тиһиги уларытыы
Күүстээх парламент – норуоппут интэриэһэ көмүскэллээх буолуутун мэктиэтэ. Ил Түмэн боломуочуйата кэҥиэхтээх. Дьокутааттар норуот иннигэр эппиэтинэстэрин күүһүрдэр, нэһилиэнньэ парламеҥҥа бэрэстэбиитэлистибэтин улаатыннарар туһугар, Ил Түмэни талыы бэрээдэгэ уларыйыан наада. Билиҥҥи Ил Түмэн 70 дьокутааттаах. Онтон 35-һэ – биир мандааттаах уокуруктартан, 35-һэ баартыйалар испииһэктэринэн талыллаллар. Өскөтүн нэһилиэнньэ “биир мандааттаах” дьокутааттар кимнээхтэрин син билиэн сөп эбит буоллаҕына, баартыйа испииһэгинэн талыллыбыт дьокутааттары букатын да билбэтин кэриэтэ. Талыллыбыт 5 сылларын тухары бу дьон тугу гыналларын, тугунан дьарыктаналларын ким да билбэт. Ол – сыыһа. Онон, идэтийбит парламеҥҥа көһөрбүт уолдьаста. Бастатан туран, дьокутааттар ахсааннарын 35-40 киһиэхэ диэри көҕүрэтэн биэрэр сорук турар. Холобур, онтон 3 гыммыт 2-тин – биир мандааттаах уокуруктан талыллыбыттар, ордуга – баартыйа испииһэгинэн. Оннук түгэнигэр дьокутааттар быыбардаммыт уокуруктарыгар чугаһаан, бар дьон интэриэһин туһугар үлэлиэхтэрэ.
Бу билиҥҥи дьокутааттар испииһэктэрин болҕойон көрүҥ эрэ: “Саханефтегазсбыт”, “Сахатранснефтегаз”, “ЛОРП”, ДьУоХХ, судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэлэрин салайааччылара, ген-дириэктэрдэрэ, ген-дириэктэрдэр солбуйааччылара уо.д.а. Ол түмүгэр Ил Түмэммит бырабыыталыстыба “куоластыыр уорганыгар” кубулуйда. Итини таһынан, дьокутааттар СӨ бырабыыталыстыбатын ис тутулугар буола турар уларыйыылары хонтуруолга ылаллара уолдьаста.
Бу билиҥҥи курдук каадыры, миниистирдэри уонна солбуйааччылары сылга хастыыта да түҥ-таҥ, төттөрү-таары туох да логиката суох мэтэйдээһин, көһөрө сылдьыы, миниистирдэр кэбиниэттэрэ сылга хастыыта да уларыйыыта – өрөспүүбүлүкэбит толоруулаах былааһа дириҥ кириисискэ киирбитин ырылхай туоһута.
Тариф бэлиитикэтэ
Хомойуох иһин, билиҥҥитэ биир да дьокутаат айылҕа гааһыгар, бэнсииҥҥэ, уокка, ититиигэ, тырааныспар өҥөтүгэр, ас-үөл сүрүн көрүҥнэригэр, эбийиэктэри уокка-гааска холбооһун тарифтарын туһунан боппуруоһу көтөҕөн көрө илик. СӨ Сыанаҕа кэмитиэтин быспыт сыаналара-тарыыптара Ил Түмэн өттүттэн туох да дьүүллэһиитэ-ырытыыта суох нэһилиэнньэҕэ, дьоҕус урбааҥҥа ыар таһаҕас буолан сүктэриллэллэр.
Холобур, былырыын Уһук Илин тэрилтэлэрэ электро-эньиэргийэни туһанар тарыыптарын тэҥниир туһугар, өрөспүүбүлүкэбитигэр 14 млрд солк. харчы көрүллүбүтэ. Ону нэһилиэнньэ билбитэ, тарыып чэпчээбитэ дуо? Мин билэрбинэн, ол харчыттан 12 млрдын “Колмар”, “Роснефть”, АЛРОСА, ЯТЭК курдук улахан хампаанньалар үллэстэн кэбиспиттэрэ. Ордубут 2 млрды Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ, Үүт собуота, “Водоканал”, бүддьүөт тэрилтэлэрэ, о.д.а. ылбыттара. Ол эбэтэр, нэһилиэнньэ олоҕун чэпчэтиэхтээх федеральнай субсидия барыта улахан биисинэс хармааныгар барбыта. Оттон килиэп, уот, уу сыаната чэпчээбитэ буолуо дуо? Суох! Бу боппуруоһу биһиги дьокутааттарбыт хонтуруоллаһа да барбатахтара.
Тарыып бэлиитикэтэ өрөспүүбүлүкэбит социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын биир сүрүн уонна тирэх боппуруоһа буоларын быһыытынан, Ил Түмэн ону бигэ хонтуруолга илдьэ сылдьыахтаах.
Тыа хаһаайыстыбата
2015 с. биһиги баартыйабыт (“Гражданскай платформа” баартыйа Саха сиринээҕи салаата) “СӨ тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан” сокуон барылын оҥорон, Ил Түмэҥҥэ баар “Ньыгыл”, “Сиэрдээх”, РФКП, ЛДПР баартыйаларга “бу сокуон барылын өйөөҥ уонна барыйаан быһыытынан киллэриҥ” диэн ыыппыта (ГП бэйэтэ сокуону көҕүлүүр бырааба суох). Ону собус-соҕотох Владимир Федоров диэн дьокутаат эрэ ылынан, сорох пууннары СӨ баһылыгын барылыгар эбии быһыытынан киллэрбитэ. Ону дьокутааттар баһыйар маассанан утаран, аһарбатахтара. Инньэ гынан, т/х-тыгар 2016 сылтан Ил Дархан көҕүлээбит барыйаана үлэлии турар. Ол түмүгэр, биллэн турар, т/х-тынан дьарыктанар дьон олоҕор туох да тупсуу-сэргэхсийии тахсыбата. Холобур, үүт субсидията 2015 сыллааҕынан хаалла.
Биһиги т/х-тыгар сыһыаннаах бэйэбит барылбытын син биир киллэриэхпит. Тоҕо диэтэххэ, ол барыл эрэ быһыытынан т/х-тын оҥорон таһаарааччылара, уопсайынан тыа сирэ, өрө тыынар, сайдан барар кыахтаахтар. Биһиги барылбыт быһыытынан, т/х-тын сайдыытыгар көрүллэр 10 млрд солк. субсидия быһыытынан быһаччы тыа сирин оҥорон таһаарааччыларыгар тиийиэхтээх. Субсидия чопчу аадырыһыгар тиийэрин, көдьүүстэнэрин, албын-көлдьүн суох буоларын туһугар, биһиги т/х-тын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччылар бигэ реестрдэрэ баар буоларын ситиһиэхпит. Холобур, “Уйбаныап, чахчы, 5 ынахтаах, Бөтүрүөп – 10... ” диэн. Ол информация кырдьыктааҕын нэһилиэк олохтоохторо бэйэлэрэ хонтуруоллуохтара. Биһиги барылбыт сүрүн уратыта – тыа сирин оҥорон таһаарааччыта субсидияны ханнык да “Туймаада-нефть”, “Туймаада-лизинг” уо.д.а. курдук тэрилтэлэринэн эргиппэккэ, тута бэйэтэ ылыыта. Инньэ гынан, оҥорон таһаарааччы ГСМ-нан, т/х-тын тиэхиньикэтинэн, переработканан хааччыйар тэрилтэлэри кытта дьиҥнээх ырыынак сыһыаныгар киириэҕэ. “Киниттэн эрэ ылаҕыт!” диэн туох да кыһалаҥа суох, ким өҥөтүнэн туһанарын бэйэтэ быһаарар буолуоҕа.
Биһиги суоттуурбутунан, үүт субсидиятын быйылгы таһымынан, 1 лиитирэ үүт иһин сыана 80 солк. кырата суох буолуохтаах.
Дьоҕус уонна орто урбаан
Син биир аан дойдуга ханна баҕарар курдук, дьоҕус уонна орто урбаан өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтин өрө тардар, соһор күүс буолуохтаах. Билигин урбаан өйөбүлэ көдьүүһэ суох уонна бүрүкүрээтийэҕэ батыллыбыт тиһиккэ кубулуйда. Ону сэргэ, уу, уот, ититии курдук естественнэй монополия өҥөлөрүн тарыыптара аһара үрдүк. Ол барыта түмүк сыанаҕа дьайара өйдөнөр.
Саҥа талыллар Ил Түмэн састааба, дьоҕус урбаан сайдыытын көҕүлүүр курдук, хонтуруоллуур уорганнар араас хааччахтарын аҕыйатар туһугар үлэ ыытыахтаах.
Өрөспүүбүлүкэбит чөл күүстэрэ, патриоттара сүбэлэрин-күүстэрин түмэр кэмнэрэ кэллэ. Сахабыт сирин хас биирдии олохтооҕо: “Тоҕо Сахабыт сирин экэниэмикэтэ, сиртэн хостонор сөҕүмэр элбэх баайа гражданнар сиэрдээх олохторун хааччыйар кыаҕа суоҕуй? Тоҕо бырамыысыланнас, т/х-та, орто уонна дьоҕус урбаан сайдыы саҥа таһымыгар тахсар кыахтара суоҕуй? Тоҕо сайдыбаппытый?” – диэн боппуруоска төбөтүн сынньыахтаах.
Биһиги санаабытыгар, биһиги эрэйбит-буруйбут, туохпут да кыайтарбата барыта чопчу салалтабыт хорутуута суох үлэтин кытта эрэ сибээстээх. Ол эбэтэр, судаарыстыбаннай салалта көдьүүһэ суох тиһигэ тэриллибитин уонна кини Ил Түмэни хонтуруоллаан олорорун түмүгэ. Бу маннык салаллан олорор “модель” мынаарда эргэрдэ, бэйэтин көдьүүһэ суоҕун, олох бары эйгэтигэр конкуренцияны тулуйар кыаҕа суоҕун ырылыччы дакаастаата.
Билигин биһиги бэйэбит биир санаалаахтарбытын кытта өрөспүүбүлүкэбит чөл күүстэрин, патриоттарын, уопсастыбаннай түмсүүлэрин кытта элбэх кэпсэтиилэри, сүбэлэһиилэри ыыта сылдьабыт. Саха өрөспүүбүлүкэтигэр олох-дьаһах төрдүттэн уларыйара уолдьаста. Ол иһин, Сахабыт сирин устуоруйатыгар аан бастаан, Ил Түмэн быыбарыгар салалта истигэн хамаандатын утары биир түмсүүлээх күүһүнэн киирсээри оҥостобут.
Быйыл балаҕан ыйын 9 күнүгэр биирдиилээн дьокутаакка хандьыдааттар күрэстэһиилэрэ буолбакка, икки араас бэлитиичэскэй күүстэр күрэхтэһиилэрэ буолуоҕа. Олортон биирэ – авторитарнай былаас уонна киниэхэ ньылаҥнаһар күүстэр идеологиялара, иккис көрүү – Сахабыт сирин олохтоохторугар сулууспалааһын.
Биһиги, өрөспүүбүлүкэбит туһа уонна кэскилэ диэн, Сахабыт сирин туһугар долгуйар бары гражданнары, нэһилиэк, улуус, куорат, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах быыбардарга кыттыан баҕалаах актыыбынай дьону, ол иһигэр баартыйалары, барыларын кытта үлэлэһэргэ бэлэммит.
Анатолий Кырдьаҕааһап,
“Гражданскай платформа” баартыйа олохтоох салаатын лиидэрэ
Сэҥээриилэр