“Харчыта ук уонна таах олорон дохуоттан” эҥин диэн остуоруйаҕа курдук киһи эрэ ымсыырыах ыҥырыыта Интэриниэтинэн, социальнай ситимнэринэн, бассаабынан балай эмэ тарҕаммыта. Онуоха туоһу быһыытынан “баай-талым олохтоох, ситиһиилээх” дьон хаартыскалара сыһыарыллара. Соторутааҕыта биир оннук хамсааһын тохтотуллан, улахан долгуйуу таҕыста.
Кистэл буолбатах, билигин үйэ сайдан, үп пирамидалара аны Интэриниэккэ күүскэ кимэн киирдилэр.
“Maxirise” диэн тугуй?
Ааспыт сылы быһа Саха сирин олохтоохторо дьэ “Maxirise” диэн тылы хал буолуохпутугар диэри иһиттибит. Социальнай ситимнэринэн “биһиги инбэстииссийэлээх былаһааккабытыгар киирэн сытыйа байыҥ” диэн курдук ыҥырыылар туох да ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук аймаан кэбиспиттэрэ. Онно киирбит дьон “күн аайы миэхэ 5 дуоллар таах киирэ турар” эҥин диэн киһиргэнии бөҕө буолбуттара. Дьиҥэ, Саха сиригэр биир “Maxirise” эрэ баар буолбатах. Эҥин эгэлгэ ааттаах “пассивнай дохуоту киллэрэр, инбэстииссийэ олохтуур” араас “хампаанньа” баар. Олортон ордук “Maxirise” күүскэ үлэлээбитэ, киһи бөҕөтүн түммүтэ. Бу туга-ханныга биллибэт түмсүү нөҥүө First National Group диэн платформаҕа киирэн, Интэриниэт нөҥүө укпут харчыгын “эргитэ, хамсата” олоруоххун сөп. Онуоха киирбит дьон төһө харчыны угарыттан көрөн араас-араас “пакеттары” талаллар. Саамай барыстаах “Investor” диэн пакеты таллахха 2,5 тыһ. дуоллары угаҕын уонна күн ахсын анал төлөпүөн сыһыарыытын нөҥүө “пассивнай дохуоту” ыла олороҕун. Ол “пассивнай дохуоттара” диэн бу бырайыакка саҥа киирбит дьон укпут харчыларыттан киирэр. “Максирайз” киэҥник тарҕаммыт буолан, киһи бөҕө киирбитэ. Чопчу хас киһи киирбитэ биллибэт, ол эрээри киирбит дьон этэринэн 3 тыһ. тахса Саха сирин олохтооҕо киирбит. Ол укпут харчыларын бастаан утаа хас эмэ ый кэтэһэллэр, онтон дьэ дохуоттанан бараллар. Инньэ гынан бу саас, сайын киирбит дьон, дьэ, кырдьык, харчыласпыттар. Сорох-сорохтор оннооҕор мөлүйүөҥҥэ тиийэ ылбыттар. Ол харчыларын төттөрү-таары хатайдаан, ол-бу “фирскоиннарга” эҥин уга олорбуттар. Оттон дьон киириитэ аччаан, бырайыак барыларын харчынан хааччыйар кыаҕа суох буолан, тохтотуллан хаалбыт.
Тэрийээччилэр күүстээх үлэ ыытан, үгүс киһи киирэн уонна кыра бырыһыаннаах буолан First National Group диэннэрэ син балай эмэ тиниктэстэ. Ол гынан баран, ырыынак сокуонунан, маннык саарбах, чэпчэки оонньуулар өр-өтөр буолбакка эстэр аналлаахтар.
Соторутааҕыта “Максирайзтар” анал сыһыарыы нөҥүө киирэн көрбүттэрэ, укпут харчылара сүтэн хаалбыт. Онтон аҕыйах хонон баран көстөр буолбут да, билиҥҥэ диэри харчылара таах сыыппара эрэ буолан турар, кыайан ылар кыахтара суох, “тоҥоруллан” турар. Онуоха тэрийээччилэр “олох долгуйумаҥ, саҥа платформаҕа көһөн эрэбит, сотору эмиэ үлэлээн барыахпыт” диэбиттэр. Ол “соторубут” наһаа өр соһулунна уонна уруккутун курдук үлэлээн барыа диэн билигин ким да мэктиэлээбэт.
“Отуойкаҕа олордубут”
Биир бэйэбин билэр дьонум “тоҕо киирбэккиний, халлаантан да харчы кэлиэн сөп ээ” диэн араастаан “хайыта” сатаабыттара. Билигин ол дьоммуттан “хайа, халлаантан харчы курулуу турар дуу?” диэн эҕэлээхтик ыйытабын. Дьонум тугу да саҥарбаттар. Туох диэхтэрэй, үлүгэр үбү уган баран, иннилэрэ-кэннилэрэ биллибэккэ турдаҕа.
И., бүддьүөт тэрилтэтин үлэһитэ:
-- “Максирайзка” дьүөгэм аҕытаассыйалаан киллэрбитэ. “Инвестор” диэн 1 % дохуоттаах пакеты талбытым. Ол иһин 155 тыһ. солк. укпутум. Оруобуна уоппускам харчыта киирбитин бүтүннүү ууран биэрбитим. Сууккаҕа 25 дуоллар киирэ туруохтаах этэ. Ол эбэтэр күн ахсын 1 550 солк.! Биир сылынан ити 155 тыһ. солк. “үллэн” 400 тыһ. солк. тахсыахтаах этэ. Ол киллэрбит дьүөгэм туох баар аймах билэ дьонун, кэллиэгэлэрин эҥин киллэрэн, чахчы, харчыласпыт этэ. Бэйэтэ убаастанар, өйдөөх дьахтар буолан, кини холобуругар уонна минньигэс этиитин истэн, киирэн хаалбытым. Кини “Премиум” диэн пакекка 310 тыһ. солк. төлөөн киирбит этэ. Онто биир сылынан 900 тыһ. солк. тахсыахтаах этэ. Бастаан утаа кырдьык-хордьук харчы күннэтэ киирэ турбута. Бэйэм урууларбын, устудьуонуттан урбаанньытыгар тиийэ күүскэ “хайытан” киллэртээбитим. Кинилэр “Стартер” диэн 3 тыһ. солк.-даах пакеты ылбыттара.
Саҥа дьылга диэри харчыбыт үллэ турбута, онтон бу тохсунньуга олох да тохтоон хаалла. Ол иннинэ бассаапка бөлөхпүтүттэн тэрийээччилэр “массыанньыктар элбээбиттэр” диэн баран, таһаарталаан кэбиспиттэрэ. Инстаграмтан эҥин көрдөххө, кинилэр ханна эрэ муораҕа сынньана сылдьаллар уонна биһиэхэ туһаайан “долгуйумаҥ, саҥа “Армада” диэҥҥэ көһөбүт” дииллэр. Билигин ити сыһыарыыга киирэн көрдөхпүнэ, харчым баар, ол эрээри ылар эҥин кыаҕым суох. Ньим баран хаалбыт. Оттон ол киллэрбит дьүөгэм киэнэ олох да көстүбэт үһү. Ону тэрийээччилэр “бу күннэргэ баар буолуоҕа, саҥа платформаҕа көһөр күчүмэҕэй буоллаҕа” диэбиттэр этэ. Онон кэтэһэн олоробут. Эрим эстибиппитин биллэҕинэ, олох да сиирэ буолуо. Аны киллэрбит дьонум суобаспар оонньоон эрэллэр...
Р., учуутал:
-- Ааппын эҥин ыйаайаҕын дии. Мин ити “Максирайзка” Инстаграм нөҥүө киһи бары киирбитин үтүктэн киирбитим. Биир табаарыһым урут “Меркурий” диэҥҥэ киирэн, балачча харчыласпыт уонна үчүгэй массыына ылыммыт этэ. Дьиҥэ, ол “Меркурийдара” сотору буолан баран эстибитэ да буоллар. Ол гынан баран ыкса билэр киһим ылбытын итэҕэйэн “чахчы эбит” дии санаабытым. Иннэ гынан миэхэ да күн тыгар ини диэммин киирбитим. 62 тыһ. солк. укпутум. Биир нэдиэлэнэн 50 дуоллар баар буола түспүтэ. Мин икки киһини нэһиилэ булан киллэрбитим. Төһөнөн элбэх киһини аҕалаҕын да, соччонон аатыҥ-суолуҥ үрдүүр, бырыһыаныҥ, дохуотуҥ үрдүүр. Киирэргэр туох да дуогабар эҥин баттаспаккын, ыллыҥ да анал сыһыарыы нөҥүө киирэн бэлиэтэнэҕин уонна бүтэр. Бу санаатахха, туох да страховка эҥин диэн суох эбит. Билигин “Армадаҕа” көстөхпүтүнэ, харчыбыт салгыы үлэлиир үһү дииллэр да, биир бэйэм олох итэҕэйбэппин. “Таах сибиэ киирэн” диэн, кэмсинэн олоробун да, хайыахпыный, миигин ким да күһэйэн киллэрбэтэх буоллаҕа дии...
Бастаан быһааралларыгар “хайдах да үп пирамидата буолбат, бу -- инбэстииссийэ” диэн быһаарбыттара. Кэлин санаатахха, инбэстииссийэ диэн оҥорон таһаарыыга эҥин эрэ баар буолар буоллаҕа дии. “Төһөнөн элбэх киһи киирэр да, соччонон хамсааһын тахсар” диэн этиилэрэ, кырдьык, үп пирамидата буоларын арыйар эбит. Кырдьык, биһиги иннибитинэ быдан эрдэ киирбит дьон оннооҕор 20 сылга ылбыт ипотекаларын саппыттар этэ. Оттон кэнникилэр отуойкаҕа олордубут быһыылаах.
Майя Курнева, “Ассоциация молодых экономистов в РС(Я)” бэрэссэдээтэлэ:
-- Мин биир бэйэм ити ол-бу “максирайзтары”, “кэшберилары” эҥин үп пирамидалара диэн ааттыыбын. Онуоха туох баар бэлиэлэрэ толору баар курдук. Бастатан туран, ханнык да чопчу оҥоһугу, бородууксуйаны таһаара сатаабаттар эбэтэр туох да материальнай сыаннаһа суох ол-бу “фирсткоиннарын” эҥин бородууксуйа курдук көрөллөр. Ити экэниэмикэ ырыынагар, үп эйгэтигэр улахан дьиксиниини аҕалар. Иккиһинэн, маннык бырайыактарга дьону киллэрэ, элбэтэ сатыыр курдук ньымалар киһини толкуйдаталлар. Бырайыак салайааччылара “биһиэхэ түргэнник, ким-хайа иннинэ киириэҥ -- элбэх харчыны ылыаҥ” диэн аһаҕастык ыҥыраллара бу чопчу үп пирамидата буоларын туоһулуур. үптэн-харчыттан тутулуга суох буолуу, көҥүл эҥин туһунан солуута суох кэпсэтиилэр киһини толкуйдатыахтаахтар. Маннык пирамидаларга дьон иннигэр кыайан саҥарар-иҥэрэр, итэҕэтэр тыллаах, киитэрэй дьон үлэлииллэр. Кинилэр дьон эмоциятыгар оонньоон сүүйүүлээх тахсаллар. Маннык бырайыактарга бастакынан киирбит да дьон тэрилтэни кимнээх тэрийбиттэрин, тэрийэн таһаарааччыларын эҥин туһунан туох да өйдөбүлэ суох буолаллар. Оттон дьиҥнээхтик үлэлиир хампаанньаларга ити чааһыгар барыта ырылхайдык көстө сылдьар буолар. Уопсайынан, хаһан баҕарар чэпчэки харчыны эрэннэрэр бырайыактар угаайы буолаллар. “Бесплатный сыр только в мышеловке” диэн этиини умнуо суох тустаахпыт. Маннык угаайыларга киирбит дьон иннигэр сокуон өттүнэн туох эппиэтинэс баарын билбэппин, ол гынан баран хас биирдии киһи бэйэтин дьайыыларыгар бэйэтэ эппиэтинэһи сүгүөхтээх. Эйигин кыһалаҥынан киллэрбэтэх буоллахтарына, пирамида суулуннаҕына да, онно бэйэҥ эрэ буруйдаах буолаҕын.
***
Олохпут балысханнык сайдан истэҕин ахсын, ол бу остуоруйа курдук олоҕу эрэннэрэр угаайылар, үп пирамидалара элбии тураллар. Төһө да үп пирамидаларын тэрийээччилэригэр сокуон ыараатар, ону булан ылан, дакаастыыр күчүмэҕэйдэрдээх буолар. Онон маннык угаайыга киириэх иннинэ, ымпыгар-чымпыгар тиийэ быһаарсан эрэ баран сөптөөх быһаарыыны ылыныҥ.
Дмитрий ИВАНОВ.
Сэҥээриилэр