Аан дойдуга хостонор алмаас үс гыммыт биирин кэриэтэ өлүүскэтин бэлэмниир АЛРОСА хампаанньа, балаһыанньа төһө да уустугун иһин, хос-туур алмааһын, атыытын кээмэйин биллэ улаатыннарар, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн баһыйар чааһын хааччыйар.
Соторутааҕыта “Ситим” медиа-бөлөх генеральнай дириэктэрэ Мария Христофорова “АЛРОСА” АХ бэрэсидьиэнэ Сергей Иванову көрсөн, алмаастаах хампаанньа бүгүҥҥү туругун, кэлэр кэскилин, былааннарын тустарынан сиһилии сэһэргэстэ. Кэпсэтиигэ алмааһы хостооһун устуоруйатын үйэтитииттэн, Мииринэй, Айхал уонна Удачнай куораттары сайыннарыыттан, экология боппуруоһуттан, “Алроса-Ньурба” тэрилтэ аахсыйаларын боппуруоһуттан саҕалаан, Арассыыйа алмааһа аан дойду ырыынагар балаһыанньатыгар, туругар тиийэ сиһилии ырытыстылар, санаа үллэһиннилэр. Мантан аллара ону эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабыт.
Судургута суох сыл
– Сергей Сергеевич, “Мир” рудникка тахсыбыт саахалтан сылтаан, хампаанньаҕа олус судургута суох сыл ааста. Ол да гыннар, кэрэхсэбиллээҕэ, иннинээҕи 2015-2016 сс. холоотоххо, сылы балачча ситиһиилэрдээх түмүктээтэ. Бу туһунан, баһаалыста.
– Кырдьыга да, аҕыс киһи сиэртибэлээх улахан иэдээннээх сыл ааста. Бу түгэн хампаанньа устуоруйатын “ол иннинээҕи” уонна “иэдээн кэннинээҕи” диэн түһүмэхтэргэ араарда. Хампаанньа актыыба улахан сүтүктэнэн, оҥорон таһаарыы да өттүгэр оҕустаран, уон млрд. сүтүктэниибит эргииргэ сылдьар үпкэ, ыраас барыһы аахсыыга улаханнык оҕуста.
Ол да буоллар ылыммыт былааммытын лаппа толорон, 39,6 мөл. карааттаах алмааһы хостоотубут. Конъюнктураны сөпкө туһанан, иннинээҕи бэлэмнэммит сырьёну эбэн, хостообут алмааспытынааҕар таһыччы элбэҕи атыылаатыбыт.
Ити саахал тахсыбатаҕа буоллар, ааспыт үй э 90-с сылларыттан бэттэх кэмҥэ чаҕылхай ситиһии бэлиэтэниэхтээҕэ хаалла. Биир бастакынан олохтон туораабыт үлэһиттэрбит дьиэ кэргэннэригэр туох баар ирдэнэр көмөнү, төлөбүрү оҥордубут. Үлэтэ суох хаалбыттары үлэнэн хааччыйыы курдук уустук соругу кэмигэр толордубут. Билиҥҥитэ 715 киһи саҥа үлэҕэ үлэлиир. Дьоммут үгүс өттө «Интернациональнай» рудникка үлэнэн хааччылынна, сорохторо Айхалга, Удачнайга көһөргө сөбүлэспиттэрэ. Онуоха көһөр айаннарын төлөбүрүттэн, олорор дьиэнэн хааччыйыыттан саҕалаан, оҕолор дьыссааттарын, инфраструктура боппуруоһун быһаарыыга тиийэ оҥорон биэрдибит. Уйулҕа охсуутун ылыы да ханна барыай, ол өттүнэн эмиэ кыалларынан көмөлөстүбүт, өйөөтүбүт. Хампаанньа бары сулууспалара, ХБКлар салайар аппарааттара тэтимнээх уонна дьиэгэ суох үлэлэринэн ити ситиһилиннэ.
Кытай, Индия – сайдыы хайысхалара
– Алмаас кыайа-хото атыыланар кэскиллээх сирдэрэ Израиль, Индия уонна Кытай буолаллар. Чопчута, билигин алмаас ырыынагын балаһыанньата Кытайга хайдаҕый?
– Алмаас 90-ча %-на тас дойдуга атыыланар. Оттон дойду иһинээҕи атыы-тутуу төһө да бырабыыталыстыба уонна “АЛРОСА” хампаанньа өйөөбүттэрин үрдүнэн, сыллата биир тэҥник аҕыйаан, күн бүгүн уопсай атыы 10%-ын ылар. Эрэгийиэннэринэн этэр буоллахха, былырыын да бородууксуйаны батарыы кээмэйэ улаханнык уларыйбата. Европаҕа ювелирнай оҥоһуктарга наадыйыы кыччыы сылдьан баран, оннугар түһэн, наадыйыы салгыы улаатан иһэр. АХШ орто кылааһа ювелирнай оҥоһукка наадыйыыта улааппытын көрөбүт. Кытайы этэр буоллахха, кэнники чахчыларынан, Саҥа дьыллааҕы бырааһынньыктарга атыы-тутуу хамаҕатык барда. Соторутааҕыта үлэһиттэрбит Гонкоҥҥа буолбут норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапкаттан ситиһиилээх кэллилэр. Онон таһаарыылаах сыл буолуо диэн сабаҕалыыбыт. Индияҕа Мумбаига офис аһан эрэбит. Улахан атыыны, Индия сокуоннарыгар уонна килийиэннэр көхтөрүгэр олоҕуран, онно былааннаабаппыт. Сүрүннээн, килийиэннэри элбэтиигэ туһаайан, онно тирэх буоларынан, бэрэстэбиитэлистибэ быһыытынан үлэлэтиэхпит. Ол алмааһы батарыы кэҥииригэр көмөлөһүөҕэ. Ону тэҥэ Кытай бөдөҥ ювелирнай хампаанньаларын кытта уһун кэмнээх хантараак түһэристибит. Кинилэр билиҥҥитэ АЛРОСА бастыҥ килийиэннэрин ахсааныгар киирэ иликтэр эрээри, кылгас кэм иһинэн таһыччы улаатар чинчилээх Кытай хампаанньаларын өлүүскэтэ эмиэ улаатан иһэригэр эрэллээхпит. Ол иһин наадыйыы баар, улаатар ырыынактарыгар бигэтик киирэр хайысханы тутуһабыт.
– Кытай ырыынага муҥутуур улахан, ол аата, Кытайга олох уларыйар, ол быһыытынан онно Cartier, Tiffany курдук бэйэлэрин бреннэрэ баар буолуоҕа диэн өйдүүр буоллахпыт?
– Онно бэйэлэрэ Chow Tai Fook, Luk Fook уонна Chow Sang Sang курдук бреннэрдээхтэр. Олор куһаҕана суох ювелир, дьон интэриэһэ улаатан иһэр оҥоһуктарын бэлэмнииллэр. Кытайга орто кылаас ылар өлүүскэтэ биллэ улаатан иһэр, араас көлүөнэ атыылаһар кыаҕа ол аайы эбиллэр. Соторутааҕыта норуоттар икки ардыларынааҕы бөдөҥ тэрилтэни кытта Кытайга чинчийии ыытан турабыт. Онно бирилийээннээх оҥоһуктары атыылаһарга субу бэлэм бөлөхтөр бырыһыаннара улаханын көрдөрөр, сэргэхситэр сыыппаралар көстүбүттэрэ. Ол курдук, бэлиэр 2018 сылга булгуччу икки бирилийээннээх оҥоһугу атыылаһар былааннаах элбэх эбит. Бу да түгэн Кытай ырыынагар тайаан киириини, кэҥиири (диверсификация) былааннаабыппыт сөптөөх бэлиитикэ, быһаарыы эбитин дьэҥкэтик көрдөрөр.
– Кытайдар ханнык түгэҥҥэ бирилийээни бэлэхтэһэр эбиттэрий? Биһиги өйдөбүлбүтүгэр, кытай киэргэлгэ соччо-бачча тардыспат, судургу уонна сэмэй, ол оннугар оҕолорун кэскилин туһугар, дьэ, тугун да кэрэйбэт омук.
– Мин да урут итинник саныырым. Ол гынан баран үлэм сүнньүнэн кэнники биэс сыл Кытайга чаастатык сылдьан көрдөхпүнэ, наадыйыыларын тутула, эдэр көлүөнэ өйө-санаата да биллэ уларыйар. Ыччат атыылаһар кыаҕа лаппа улаатан иһэр. Европаҕа хомондьуруопкаҕа да сылдьан көрдөхпүнэ, онно кытай туристара элбээн иһэллэр, үгүс өттүгэр араас бутикка, премиальнай маҕаһыыннарга сылдьар буолаллар.
– Биһиги эмиэ Кытайга үгүстүк сылдьабыт. Онно көрдөххө, олохторо, этэргэ дылы, WeChatка уонна TaoBaoҕа ааһар. Онтон сиэттэрэн ыйытыы: АЛРОСА бирилийээннээх оҥоһуктары итинник ресурстары туһанан батарар былааннаах дуу?
– Көрдөххө, араас он-лайн платформаларга уонна эгэлгэ электроннай экосистемаларга ыытыллар атыы-тутуу киэҥ далааһыннанан эрэр. Кытай туһанааччыта, чуолаан ыччат өттө, ювелирнай оҥоһуктары Интэриниэккэ киирэн сыымайдыырын, көрөрүн-истэрин биһириир. Буолан баран, билиҥҥи үйэҕэ бородууксуйаны тула өттүттэн эргитэ сылдьан, 3 D көрдөрөр технологиялар бааллар. Олор көмөлөрүнэн киэргэл өҥүн-дьүһүнүн, бэл, матырыйаалын кытта бэйэ тус баҕатыгар сөп түбэһиннэрэ уларытар, тупсарар кыах кытта баар буолла. Ол гынан баран, биирдиилээн атыы туочукатыгар кэлэн, сөбүлүү көрбүт оҥоһуктарын тутан-хабан, кэтэн көрөрү биһириир атыылаһааччы син биир элбэх. Биллэн турар, он-лайн атыы Кытайга эрэ буолбакка, АХШка, Европаҕа да күүскэ сайдыаҕа. Ол да үрдүнэн хайа да түгэҥҥэ ювелирнай маҕаһыыҥҥа сирэй кэлэн, атыылаһааччы син биир дэлэй буолуоҕа. Атына диэн, урукку өттүгэр атыылаһар быһаарыныы маҕаһыыҥҥа ылыллар эбит буоллаҕына, билигин маҕаһыыҥҥа тугу атыылаһалларын быһаарбыт дьон кэлэр буолуохтара. Биһиги, ити уларыйыыны ювелир биисинэһигэр киирэ да илик буолларбыт, кэтээн көрө, дьаһана олоробут. Ол курдук, Кытай кэккэ хампаанньатын кытта маркетинг бырагыраамаларын ырытыһабыт. Чуолаан ити флуорисцентнай таастаах, Саха сиригэр хостоммут сэртипикээттээх таастаах оҥоһуктарга сыһыаннаах.
Саха алмааһын, ураты хаачыстыбатын, араас өҥүнэн күлүмнүү оонньуур уратытын Кытайга үрдүктүк сыаналыыллар. Бу ураты кытай ырыынагар АЛРОСА алмааһа күрэстэһэр таһымын биллэ үрдэтэр дии саныыбыт.
– Эн санааҕар, биһиги ювелирдарбыт, бирилийээннээх киэргэли оҥорооччуларбыт кытай ырыынагар киирэн, бигэ миэстэни ылар кыахтаахтар дуу?
– Чуолаан дизайн өттүнэн күүскэ сайдабыт. Былырыын Гохраҥҥа буолбут Арассыыйа биллиилээх ювелирдарын уонна ювелир хампаанньаларын быыстапкатыгар сылдьан турабын. Онно уһулуччу үчүгэй уонна ураты, аан дойду түмэллэригэр көрдөрүүгэ турар кыахтаах оҥоһуктар бааллара. Уустуга диэн, ити биирдиилээн оҥоһук буолаллар, онон оҥоһуллан баран атыыга барыар диэри хас да ый ааһарын быһыытынан, Арассыыйа ювелирдара эргииргэ сылдьар хапытаалларын тоҥороллоро уустуктаах. Уопсайынан этэр буоллахха, Арассыыйа ювелирнай оҥоһуктарын ырыынага дизайн өттүгэр күүскэ сайдар. Интэриэһинэй, сонун үлэлээх ювелирдар, ол иһигэр Саха сиригэр эмиэ киһи сэргиир, астынар оҥоһуктардаах дьоҕус тэрилтэлэр бааллар. Ол гынан баран кинилэр улахан ырыынакка тахсаллара уустуктаах. Тоҕо диэтэххэ, атыы ситимнэрэ килийиэн сыанатын түһэртэрэ да туран, уһатан төлөһүүгэ ылар кыахтаах маассабай табаарга үлэлэһэллэр. Мантан сиэттэрэн, биһиги көрүүбүтүгэр, Арассыыйаҕа ювелир биисинэһэ ыараханнык сайдар. Онно эбии Турция, Армения курдук атын дойдулартан элбэх ахсааннаах ювелир оҥоһуга киирэ турар. Онон судаарыстыба дойду иһинээҕи хампаанньалары көҕүлүүр, өйүүр бэлиитикэни тутуһар хайысхаланыа дии саныыбыт.
– АЛРОСА ювелир биисинэһинэн дьарыктамматар да, эн ити хайысханы иҥэн-тоҥон үөрэтэргинэн, ураты болҕомтону уураргынан сөхтөрдүҥ. Индияны таарыйбычча ыйытыым. Биһиги, боростуой дьон, кинилэри миллиардынан нэһилиэнньэлээх, сорох өттүгэр олус дьадаҥы олохтоох, ол гынан баран баай дьонун ахсаана сыыйа да буоллар эбиллэн иһэр дойду быһыытынан өйдүүбүт. Оттон билиҥҥи туругунан, Индияҕа бирилийээннээх оҥоһуктарга сүрүн наадыйааччылар кимнээх буолалларый?
– Индияҕа алмаас ырыынага сайдар. Ювелир оҥоһуктарыгар наадыйыыны, сүрүннээн, ыал буолар кыыска кэргэн ылааччы уонна кини дьонноро хайаан да бирилийээннээх киэргэли биэрэр тулхадыйбат үгэстэрэ улаатыннарар. Кинилэр култууралара бирилийээннээх оҥоһук кыыһы харыстыыр, куһаҕан тыынтан көмүскүүр диэн өйдөбүлү биэрэр. Онон Индияҕа төһө да баай уонна дьадаҥы араастаһыыта олус улаханын уонна ол араастаһыы улаатан иһэрин үрдүнэн, бирилийээн ырыынага син биир быдан улахан уонна сайдар айылгылаах. Ол курдук, сыл төрдүс кыбаарталын түмүгүнэн бөдөҥ ювелир хампаанньалара отчуоттаабыттарынан, бирилийээн атыыта кинилэргэ 7-8 % үрдээбит. Онон ювелир оҥоһугу батарыы чааһыгар Индияҕа интэриэспит улахан.
Алмааһы оҥорооччулар ассоциацияларын тэрийэри биир бастакынан АЛРОСА көҕүлээбитэ. Бу ассоциация Индияҕа күүскэ үлэлэһэр. Ассоциацияҕа киирсэр биир идэлээхтэрбитин кытта айылҕа алмааһын, алмаас сыаннаһын киэҥник тарҕатыыга, социальнай эппиэтинэһи үрдэтиигэ биир сүбэнэн, ылсан дьарыктанабыт. Синтетическэй алмаас биһиги ырыынакпытыгар киирбэтин курдук дьаһанар соруктаахпыт. Индияҕа бородууксуйабыт атыытын өйүүр анал маркетинг бырагырааматын үлэлэтэбит. Ол үтүө түмүгэ бэлиэр көстөн, айылҕа алмааһыгар наадыйыы бөҕөргөөтө.
Удачнайы сөргүтүү
– Удачнай куоракка сыһыаннаан, бэйэтин кэмигэр улахан былаан-соргу баара. Этэргэ дылы, таһырдьа быкпакка эрэ дьиэттэн оскуолаҕа, оскуолаттан атын тэрилтэлэргэ тиийэр гына, улахан колпак анныгар баар куорат буола сайдыа дииллэригэр тиийэ кэпсэтиини оҕо сылдьан истэр буоларбыт. Хомойуох иһин, биһиги усулуобуйабытыгар ол олоххо ырааҕынан киирбэтэҕэ. Карьер үлэтэ тохтообута. Кэлиҥҥинэн нэһилиэнньэ ахсаана, холобур, 90-с сыллардааҕы 20 тыһыынчаттан уон тыһыынчаҕа тиийэ таҥнары түспүтэ. Оттон, дьэ, билигин эмиэ Удачнайга үлэ хаттаан сөргүйэр чинчилэннэ. Шахта ньыматынан хостуур үлэ сайдыа диэн буолла. Бу – кэскиллээх хайысха. Мантан сиэттэрэн, эдэр уонна таһымнаах каадырынан хааччыйыы, кинилэри манна олорорго, үлэлииргэ интэриэстиир сорук турар. Кэнники уонунан сылларга Удачнайга тутуу букатын ыытыллыбата. Хампаанньа Удачнайга сыһыаннаан туох былааннааҕый?
– Удачнай кэнники сылларга биллэ сайдан эрэр. Кырдьык, 90-с сс. холоотоххо, күн бүгүн олохтооҕун ахсаана икки бүк аҕыйаан олорор. Биһиги билигин сир аннынан хостуур ньымаҕа көстүбүт. Рудник тупсарыыны ирдиир. Бырайыактаах таһымыгар таһаарар соруктаахпыт.
Рудник хайыы үйэ үлэлии турар. Ону кытта тэҥинэн Үөһээ Муунатааҕы алмаас саппааһын хостуур үлэ барар. Урууданы тиэммит авто-пуойастар бүтүн 350 км уһуну айаннаан тиийэн, 12-с №-дээх баабырыкаҕа сүөкүөхтээхтэр. Бу манна тыһыынча үлэ миэстэтэ тахсыаҕа. Онно олохтоох каадыры, чугастааҕы улуустар олохтоохторун ылаттыахпыт. Биллэн турар, бэйэбит атын ХБКларга үлэнэн хааччыйа илик үлэһиттэрбитин да умнубаппыт.
Хампаанньа Удачнай куоракка быйыл тутуллан үлэҕэ киирэр 5 этээстээх, түөрт сиэксийэлээх элбэх кыбартыыралаах дьиэни (130 кыбартыыра) тутарга 600 мөл. солк. анаабыта. Манна саҥа дьиэ дьэндэйбэтэҕэ 20-чэ сыл буолла. Атын да эбийиэктэр тутуллуохтара, инфраструктурата сайдыаҕа. Мэдиссиинэ өҥөтүнэн хааччыйыы уонна оҕо саадтарыгар миэстэ тиийбэтин чааһыгар боппуруоһу быһаара сылдьабыт. Онон Удачнай куорат да Мииринэй, Айхал курдук сайдар кэскилэ киэҥ.
– Билигин Уһук Илиҥҥэ элбэх урутаан сайдар сирдэр (ТОР) сайдан эрэллэр. Судаарыстыба олору балысханнык өйүүр. Итинтэн сиэттэрэн, барытын биир хампаанньа санныгар сайыннарыыны сүктэрии уустуктааҕынан, Хотугу эргимтэ ТОРун үлэлэтэн, оннук өйүүр хайдах буолуой?
– Уһук Илин сайдыытыгар министиэристибэни кытта биһиги үлэлиир сирбитигэр-уоппутугар ТОР статуһун биэрэр туһунан ырытыһан турабыт. Ол гынан баран, манна АЛРОСА эрэ үлэлэһэрин быһыытынан ити кыаллара уустуктаах. Онон туһунан ТОР тэрийэн үлэлэтии күн бүгүн күттүөнэ суох. Онто да суох дойду бырабыыталыстыбатын өйөбүлүнэн туһанабыт.
Үөһээ Мууна бырайыагар судаарыстыба 8 млрд солк. суумалаах субсидияны көрбүтэ. Бу буолар – судаарыстыба уонна чааһынай бииргэ үлэлэһии (партнерство) чаҕылхай холобура.
Үөһээ Муунатааҕы алмаас саппааһын экэниэмикэтэ бу маннык көмө субсидията суох саарбахтардаах буолуо этэ. Оттон бүгүн биһиги үлэ үтүө түмүктэниитигэр бигэ эрэллээхпит. Ол түмүгэр тустаах салааттан Саха сиригэр, Арассыыйаҕа да үгүөрү нолуок киириэҕэ, үлэ да миэстэтэ тахсыаҕа. Маныаха дьүөрэ бырайыактар кэнэҕэһин да баар буолуохтара дии саныыбыт.
Сыл бастыҥнара
Дьарыктаах буолуу. Үөһээ Мууна
– Быйыл Саха сиригэр Дьарыктаах буолууну өйүүр сыл биллэрилиннэ. Онон, алмаас хостуур салааҕа баахтанан үлэ тиэмэтин таарыйбычча, маннык түгэни анаан бэлиэтиэхпин баҕарабын. Соторутааҕыта Мииринэйгэ буолбут мунньахха атын тиэмэлэри сэргэ, алмаастаах түөлбэ олохтоохторун үлэнэн хааччыйыы туһунан кэпсэтии буолбута. Онно Удачнайдааҕы ХБК дириэктэрэ Александр Махрачев мантан инньэ оробуочай илиини “материктан”, чугас зарубежьеттан аҕалыы былааннаммат диэн уопсастыбаннаска мэктиэлээн турар. Саха сиригэр, чуолаан, Бүлүү эҥээр улуустарга ыччат олус диэн сэҥээрэн, дьарыктаах буолуу кииннэригэр, үлэнэн хааччыйыы дьаарбаҥкаларыгар көхтөөхтүк тиийэр буоллулар. Ол гынан баран дьиҥ олоххо анал идэтийиилээх, үрдүк кылаастаах уонна уопуттаах исписэлиистэргэ эрэ наадыйыы баар диэн, улахан сэрэхэдийии үөскээтэ. Холобур, улахан кыамталаах, баһырхай сыаналаах, бу иннинэ ыытан көрбөтөх модун тиэхиньикэни баһылыырга үөрэх, быраактыка наада. Оттон ол идэлэргэ үөрэтии олус үрдүк сыаналаах. Тыа сирин олохтооҕо оччо үбү булара күчүмэҕэй. Онон кылааһы, идэ таһымын үрдэтэр үөрэхтэргэ үөрэтиини АЛРОСА суотугар ыытар кыах баар дуо? Холобур, ити этэр “Скания” уонна “Вольво” авто-пуойастары ыытар кыахтаналларын хааччыйар гына?
– Биһиги Айхалга, Мииринэйгэ, Удачнайга уонна Ленскэйгэ баар үөрэтэр уонна куурус ыытар кэмбинээттэрбитигэр (УКК) хампаанньа үлэһиттэрин, тастан да кэлээччилэри үөрэтэбит. Итинник кэмбинээттэргэ үөрэммит киһи булгуччу алмаастаах хампаанньаҕа үлэлии киирэр диэн буолбатах. Бакаансыйа тахсыытыттан тутулуктаах. Ол кэнниттэн кууруһу ааспыт киһи бэйэтин идэҕэ таһымын көрдөрөр түгэнигэр хампаанньа салаа тэрилтэлэригэр стажировканы барыахтаах. Оттон Үөһээ Муунатааҕы саппааһы хостуурга үлэлиир суоппардары этэр буоллахха, уустук идэ буоларынан, ыллыҥ да үөрэтэ охсоруҥ уустук. Биһиги ол да иһин үөрэтиини, ирдэнэр кылааһы ылбыттарын кэнниттэн хайаан да стажировканы баралларын хааччыйабыт. Онно олохтоох каадыр киирэн үөрэниэҕэ, алмаас хостооһунугар кыттыаҕа диэн эрэллээхпит. Үөһээ Муунаҕа үлэҕэ киирээччилэр ортолоругар Өлөөн улууһун олохтоохторо баар буолуохтара дии саныыбын. Төһөтүн да иһин, биһиги олохтоох каадырга кинилэргэ тирэҕирэргэ суоттанабыт. Хомойуох иһин, бэйэбит үлэһиттэрбитин эрэ босхо үөрэтэр кыахтаахпыт. Ол гынан баран олохтоохтору үлэҕэ ыларга суоттанан, орто сүнньүн булан, өрүттэр биһириир быһаарыылара ылыллыа дии саныыбыт.
– Мууна – сыаналаах үрүҥ балык сөбүлээн үөскүүр эбэтэ. Алмааһы хостуур бырамыысыланнас тэнийиэхтээх сиригэр өссө Түҥ уонна Арҕаа Түҥ эбэлэр төрүттэнэр сирдэрэ бааллар. Ээйик, Өлөөн олохтоох булчуттара былыр-былыргыттан онно кииһи, кыыл табаны бултууллар. Онно төрүт олохтоохтор өбүгэ саҕаттан илдьэ сылдьар төрүт баайдара – табалар мэччирэҥ сирдэрэ тайыыр. Аны, ханна бырамыысыланнас сайдар да тулалыыр айылҕаҕа охсуута баар эбэтэр кутталы үөскэтэр түгэннээх буолуон сөп. Ол быһыытынан Үөһээ Мууна бырайыагын олоххо киллэрии экологияҕа дьайыытын суох оҥоруу, хоромньуну сабыы чааһыгар туох-ханнык бэрээдэк баарый?
– Бастатан туран, Үөһээ Муунатааҕы саппааһы хостуур бырайыагы оҥоруу саҕаланаатын кытта, экологияҕа суоһуон сөптөөх кутталы, этно-култуураҕа дьайыан сөптөөх түгэннэри барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтэн көрүү ыытыллыбыта. СӨ “Росприроднадзор” эспэртиисэлээбитэ. Өлөөн улууһугар тахсыан сөптөөх охсууну сабарга диэн кэмпэнсээссийэ төлөбүрэ оҥоһуллубута. Арассыыйа Федерациятыгар дьайар тарыыптарынан суоттаан, хас эмэ уонунан мөлүйүөннээх суума буолбута. Онон баар бары ирдэбили бэйэбит өттүбүтүттэн толордубут. Ханан эмэ, баҕар, сыыһа-халты баар чахчытын биллибит да, ону булгуччу туоратарга бэлэммит. Докумуоннары үөрэтэ олорон, холобур, тэхиниичэскэй суол бырайыактанарыгар табалар сылдьар (миграциялыыр) суоллара учуоттаммытын бэлиэтии көрбүтүм. Биһиги үлэһиттэрбит олус болҕойбуттара. Хастыы да бэрэбиэркэни ааспыта. Эппиэттээх үлэһиттэр бэлиэтэниэн сөптөөх араас түгэни олоччу учуоттаан оҥорбуттара. Биһиги социальнай эппиэтинэстээх хампаанньа да буоларбытынан, ааппытын-суолбутун харыстыыбыт, олохтоохтор олоҕурбут үгэстэригэр, дьарыктарыгар, ийэ айылҕабытыгар охсуута суох буоларын туһугар кыһанабыт.
Устуоруйа умнуллубат
– Оччугуй Ботуобуйаҕа түһэр Иирэлээх төрдүгэр үлэлиир Мииринэй ХБК Иирэлээхтээҕи бириискэтигэр сыһыаннаах экология бырагыраамата оҥоһулунна дуу? Сунтаар улууһун олохтоохторо Бүлүү эбэ уутун өҥө, хаачыстыбата мөлтөөтө диэн долгуйалларын билэр буолуохтааххыт.
– Итинник суруктары, сигналлары өрүү тутабын. Онон экологияҕа сыһыаннаан биһиги хампаанньабыт миллиардынан сууманы сыллата угарын санатыахпын баҕарабын. Экологияҕа сыһыаннаахха биһиги хаһан да үбү-харчыны харыһыйбаппыт, ирдэнэр сууманы булгуччу угабыт. Холобур, аҥаардас былырыын экология бырагырааматын тэрээһиннэригэр 4,4 млрд солк. тыырыллыбыта, быйыл 5,3 млрд ананар. СӨ Айылҕа харыстабылыгар министиэристибэтин кытта дуогабарга олоҕуран, сылга иккиттэн итэҕэһэ суох уу, буор, аллараа, үөһээ араҥалары хабан туран, туох баар ирдэнэр пробалары ылан бэрэбиэркэлэтэбит. Ол иһигэр өрүстэр, үрэхтэр туруктарын эмиэ кыраҕытык кэтээн көрөбүт. Итинник үлэни сааскы халаан кэнниттэн булгуччу ыытар үгэстээхпит. Анаалыс түмүгэ көрдөрөрүнэн, экология туруга кэнники сылларга мөлтүү илик. Күн бүгүн биһиги сорукпут – “АЛРОСА” хампаанньа үлэтэ-хамнаһа уу, буор хаачыстыбатыгар, туругар хайдах дьайарын үөрэтэн, ирдэнэр түгэнигэр ханнык дьаһаллары ылар наадатын быһаарыы. Маныаха, хомойуох иһин, технологическай үлэ уратыта кутталы үөскэтиэн сөбүн эмиэ бэлиэтиэх кэриҥнээхпит. Оттон ол оннук куттал суоһууругар тиэрдибэт гына муҥутуур кыһамньыбытын уурабыт. Оннук да буолуохтаах.
– Эһиил Саха сиригэр бастакы алмаас көстүбүтэ 70 сыла туолар. 1949 сыллаахха Сунтаар сиригэр бастакы күндү таас көстөн, алмаастаах саппааска сирдээбитэ. 4-5 сылынан геологтар “Мир” туруупкатын таба тайаммыттара. Ол гынан баран, билиҥҥитэ ити бэлиэ түгэн ситэ-хото үөрэтиллэ, алмаас хостооһунугар олохтоохтор көхтөөх кыттыылара, көмөлөрө сөптөөхтүк билиниллэ илик. Уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн сиргэ, бытарҕан тымныылаах, уустук усулуобуйаҕа олохтоохтор көмөлөрө сүҥкэн эбитин умнар табыллыбат. Алмаас көрдөөччүлэргэ холкуостар табаларын олоччу туран биэрбит чахчылара кытта баара. Олохтоохтор сирдьит буолаллара. Буолаары буолан, Аҕа дойду сэриитин кэннинээҕи ыарахан кэмҥэ сылаас таҥаһынан, аһынан-үөлүнэн да көмөлөспүттэрэ төһүү өйөбүл буоллаҕа. Маны этэн туран, үбүлүөйдээх даатаҕа “АЛРОСА” хампаанньа ити чахчыга ураты болҕомтону ууралларын туруорсабыт. Биһиги энтузиастарбыт оччотооҕу кэм, алмааһы булууга сыһыаннаах чахчылар тустарынан сүрэхтэрин баҕатынан, сүүрэн-көтөн, түмэн мунньубут баай матырыйааллаахтар. Хомойуох иһин, онтулара илиинэн суруллубутунан сылдьар. Оччотооҕу көлүөнэ сааһырда. Хаалбыт кэми баттаһа ол суруйуулары кинигэ гынан таһааран, үйэтитэр баҕалаахтар. Алмаас баайдаах сири туһаҕа таһаарыы хайдах баран испитин туһунан туораттан, чугастан көрө сылдьыбыт дьон ахтыылара наада эбээт. Кыалларынан, документальнай да киинэ бэлэмнэнэрэ буоллар, олус үчүгэй буолуо этэ. Быһата, ити устуоруйа бэлиэ кэрчигин үйэтитиэхпитин наада. Ол үлэҕэ ХИФУ, МПТИ устудьуоннарын, ыччаты сыһыарыахха. Кэмпириэнсийэ тэрийиэххэ сөп. Билиҥҥи ыччат ортотугар алмаас бырамыысыланнаһа атаҕар турарыгар көмөлөспүт эбэлээх-эһэлээх элбэх дии саныыбын. Кириэстээххэ энтузиастар бэйэлэрин күүстэринэн түмэл аспыттара.
– Былырыын сыл бүтүүтэ Мииринэйгэ интерактивнай түмэли үлэҕэ киллэрбиппит. Биир бэйэм маннык тыйыс, уустук усулуобуйаҕа аан бастаан алмаас көрдүүргэ, хостуурга хайдахтаах курдук сүҥкэннээх үлэ барбытын, сылытыыта суох бастакы баабырыкалар үлэлээбиттэрин истэн, сөрү диэн сөҕөбүн. Саһарбыт хаартыскалары көрө олорон, оччотооҕу дьон, кырдьыга да, дьоруойдуу үлэлээбиттэрин өйдүүгүн. Онон бу устуоруйаны умнубакка, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэхтээх диэҥҥэ толору сөпсөһөбүн.
– Мииринэй олохтоохторун эрэ буолбакка, Саха сирин арҕаа эҥээригэр олорооччулары авиапорт боппуруоһа сэҥээрдэр. Сырье базатын улаатыннарар сыалтан атын сиргэ көһөрүү туһунан эмиэ иһиллэр. Аныгы инфраструктуралаах аэропорт тутуллуо дуу? Уопсайынан, “АЛРОСА” авиа-хампаанньатын кэскилин чааһыгар тугу этиэххин сөбүй?
– Былырыын ити боппуруос сытыытык турбута. Аэропорт тутуллубута ыраатта. Тутуулара, тэриллэрэ, көтөр ааллар көтөр-түһэр балаһалара биллэ эргэрэн, саҥардыыны ирдииллэр. Көтөр-түһэр балаһаларын абырахтыырга сыллата үтүмэн үбү барыыбыт. Эргэ-урба таһыччы тупсан кэлбэт. Онон алмаастаах түөлбэ сайдыахтааҕын быһыытынан, РФ Бырабыыталыстыбатыгар, Тырааныспар министиэристибэтигэр, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр туруорсан, аэропорт саҥа дьиэтин тутары өйүүллэрин ситистибит. АЛРОСА аэровокзальнай холбоһугу тутууну үбүлүөҕэ, оттон аэродром өттүн оҥоруу – федеральнай үбүлээһин. Бу туһунан элбэхтик мунньахтаан, саҥа аэропорт генеральнай бырайыагын оҥорууга куонкурус биллэрбиппит. Ыам ыйын бүтүүтэ кыайыылаах быһаарыллан, бу дьыл сэтинньитигэр диэри кэмҥэ урукку пуортааҕар таһыччы ордук саҥа бырайыак бэлэм буолуох тустаах. Онон, сүүрбэһис сыллар ортолорун диэки Мииринэйгэ аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир аэропорт баар буолуо диэн эрэнэбит. Бу пуордунан мииринэйдэр эрэ туһамматтар, Ньурба, Сунтаар улууһун олохтоохторо, холобур, Москубалыыр буоллахтарына, мантан көтөллөр.
– “Алроса-Ньурба” хампаанньа аахсыйата атыыланар буолла. Бу манна сыһыаннаан олохтоохтор “көмүс сымыыттаах кууруссаны тоҕо атыылыыбыт?” диэн сиэрдээх ыйытыгы биэрэллэр. Алы гынара диэн, ол аахсыйа тастан кэлээччилэргэ атыыламмат. Ол да буоллар билигин да ситэ өйдөммөт түгэн баара долгуппат буолар туһа суох.
– Быыбар кэнниттэн, ааспыт сыл ахсынньытыгар, улуус баһылыгын кытта көрсүһэ сылдьыбыппыт. Кини биһиэхэ бу сыл бүтүүтэ болдьоҕо бүтэр бииргэ үлэлэһии Сөбүлэҥэр баар пролонгация чааһыгар чопчу ыйытыылардаах кэлбитэ. Биһиги ити боппуруоһу “АЛРОСА” АХ Кэтээн көрөр сэбиэтигэр уонна өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Егор Борисовы кытта дьүүллэһэн баран, Ньурбаны кытта бииргэ үлэлэһии Сөбүлэҥи иннинээҕиттэн атына, уларыйыыта суох усулуобуйаҕа салгыы уһатарга быһаарбыппыт. Үбүлээһин чааһа эмиэ уларыйбат. Үп туттуллар сыала уларыйыан сөбүн туһунан Ньурба улууһун дьаһалтатын туруорсуутун өйөөбүппүт. Ол иһигэр, холобур, АЛРОСА суотугар тутуллубут ыраастыыр тутуулары уо.д.а. өйүүрү утарбаппыт. Хампаанньа кэнэҕэһин да өйүө, көмөлөһүө.
Оттон “Алроса-Ньурба” аахсыйата атыыланыытын чааһыгар эттэххэ, хампаанньа аахсыйалаах бакыатын атыылыыр туһунан былырыын биһиэхэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата этии киллэрбитэ. Онно олоҕуран, балаһыанньаны үөрэтэн көрбүппүт. Тутулуга суох эспэртиисэни ыыттарбыппыт. Ол түмүгэр “Алроса-Ньурба” хампаанньатын аахсыйатын биир эппиэтинэстээх илиигэ биэрэн, толору хонтуруолланыытын ситиһиигэ тиэрдэр тоҕоостоох этии киирбитин өйдөөбүппүт. Бу биһиэхэ дьиҥ үлэлэһэр (профильнай), дьэҥкэ уонна өйдөнөр актыыппыт буолар, холбуу салайар табыгастаах. Биһиэхэ АЛРОСАны салайыы чааһыгар санаа араастаһыыта, утарыта туруу түбэлтэтэ суох. Биһиги да, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ да бу аахсыйалар бакыаттарыттан үчүгэй дивидени ыларбыт. Онно эбии АЛРОСА Ямал-Ненец автономнай уокуругар баар профильнайа суох, күн бүгүн биһиги хампаанньабыт үлэтигэр-хамнаһыгар сыһыана суох, актыыбы батарбыта. Онон биһиги онтон киирбит үбү “Алроса-Ньурба” аахсыйатын атыылаһыыга ыытар ордук диэн быһаарбыппыт. Биһиги алмаас хостуурунан дьарыктанабыт уонна кэнэҕэһин хампаанньалары холбооһун суотугар көдьүүстээх түмүгү ситиһиэхпитин өйдүүбүт. Биһиги итини аһаҕастык этэбит, тоҕо диэтэххэ икки юридическай сирэйи тутарбыт остуойута суох, буолан баран, Ньурба ХБКта АЛРОСА структуратыгар сылдьар. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын кытта биир итинник быһаарыыга тиийбиппит. Өйүөхтээх уонна үбүлүөхтээх кэккэ хайысхалардаахпыт, онно өрөспүүбүлүкэ тэрилтэлэрэ, Саха сирин орто уонна дьоҕус биисинэстэрэ киирсэллэр. Мин аахсыйа атыытыттан киирэр үп атын да наадалаах хайысхалары өйүүргэ көдьүүстээхтик туттуллуохтара дии саныыбын. Саха сирэ АЛРОСА аахсыйалааҕын быһыытынан хаалар, салгыы үрдээбит дивидени ылар буолуоҕа.
– 95 сыл анараа өттүгэр төрүттэммит “Кыым” хаһыаты өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ ааҕар. Саха сирин биир тутаах хампаанньатын салайааччытын быһыытынан, туох баҕа санааҕын тиэрдиэххин баҕараҕын?
– Бастатан туран, “Ситим” медиа-бөлөххө уонна тус бэйэҕэр өр сыллаах бииргэ үлэлэһии иһин махтанабын.
“Ситим” олох-дьаһах араас өрүттэрин киэҥник сырдатарын билэбин. Биһиги хампаанньабыт өрөспүүбүлүкэҕэ суолтатын, биһиги үлэлэтэр олоххо киллэрэр социальнай бырагыраамаларбытын, хампаанньаҕа тахсар уларытыылары ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тиэрдии хайаан да наада. Бу чааһыгар биһиги эһиги өйөбүлгүтүгэр суоттанабыт.Иккиһинэн, биһиги иннибитигэр бигэ туруктаах, сарсыҥҥыга эрэллээх кэм күүтэр. Ону тэҥэ биһиги судургута суох геополитика балаһыанньата бүрүүкээбит кэмигэр олоробут. Экэниэмикэ эйгэтигэр үгүс үлэ күүтэр. Онуоха биир бастакынан эрэгийиэн олохтоохторугар, айылҕа баайыгар, айылҕаҕа харыстабыллаах сыһыаны умнубакка туран, Саха сирин сайдар кэскилин уурсуох кэриҥнээхпит. Кэмиттэн кэмигэр орто уонна дьоҕус биисинэс бэрэстэбиитэллэрин кытта көрсөбүн. Онно көрдөхпүнэ, үчүгэй настарыанньа да, табыллыбыт биисинэс да көрүҥнэрэ бааллар. Сонун бородууксуйаны бэлэмнээччилэр, өрөспүүбүлүкэ саҥа бэдэрээтчиттэрэ сыыйа эбиллэн иһэллэрин бэлиэтиибит. Эрэгийиэн биир бөдөҥ хампаанньатын быһыытынан, орто уонна дьоҕус биисинэһи өйөөн, сайыннарсан, өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ сайдарыгар төһүү, тирэх буолуохпут. Хампаанньаны бигэ туруктаах гына сайыннарары хааччыйары, кыалларынан хампаанньа аахсыйалаахтара барыс киллэринэллэригэр көмөлөһөрү сэргэ, муҥутуур кыалларынан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн толоруох кэриҥнээхпит. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар чэгиэн доруобуйаны, уҕараабат күүһү-кыаҕы уонна толору дьолу баҕарабын!
Кэпсэттэ Мария ХРИСТОФОРОВА.
