Биһиги – бөдөҥ-садаҥ, толуу-мааны көрүҥнээх, омук ааттаахтарын кытта тэбис-тэҥҥэ туруулаһар бөҕөстөрбүт тарбахха баттаналлар. Кинилэртэн биирдэстэрэ – Үөһээ Бүлүү улууһун ааттааҕа Увар Тимофеев. Өрөспүүбүлүкэ хапсаҕайга федерацията кинини 2018 сыл түмүгүнэн “сыл бастыҥ хапсаҕайдьытынан” ааттаабыта.
Увар Тимофеев икки сыллааҕыта (2017) дойдутугар ыытыллыбыт “Манчаары оонньууларын” муҥутуур кыайыылааҕынан (хапсаҕайга) буолан сэттэ биэ сэртипикээтинэн наҕараадаланан турар. Эрчим Баппаҕай, Сардаана Трофимова, Михаил Саввинов курдук чаҕылхай “сулустардаах” Үөһээ Бүлүү хамаандата ити улахан түһүлгэҕэ эрэллээхтик бастаабыта. Улуус хамаандатын хапытаана ким этэй? Биллэн турар – Үөһээ Бүлүү тумус туттар бөҕөһө Увар Тимофеев!
Былырыын бэс ыйыгар Тыва бөҕөстөрүн хамаандата Үөһээ Бүлүү ыһыаҕар анаан-минээн ыалдьыттаабыта. Увар дьиэтигэр-уотугар Тыва бөҕөстөрүн кыайталаан Ороһу нэһилиэгин баһылыга Анатолий Антонов илиититтэн биэс убаһа сэртипикээтин туппута.
Аны туран Увар быйыл саас сумо курдук уустук көрүҥҥэ бэйэтин холонно. Буолаары буолан Смоленскай куоракка ыытыллыбыт Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр. Увар үһүс миэстэ иһин хапсыһыыга боруонса мэтээли кыһыылаахтык мүччү туппута. Ол да буоллар Саха сирин хамаандата соһуччу бастаабыта. Инньэ гынан Увар Тимофеев – Александр Халыевы уонна Евгений Алексеевы кытта бочуот үрдүкү үктэлигэр турар, Арассыыйа чөмпүйэнээтин кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаланар чиэскэ тиксибитэ.
Ити курдук Увар Тимофеев өрөгөйдөөх кыайыыларын туһунан бэрт уһуннук кэпсии-ипсии туруохха сөп. Онон тохтуоҕуҥ, Увар бэйэтин кэпсээнин истиэҕиҥ.
Үөһээ Бүлүү – успуорт туоната
– Увар, көҥүл тустуунан күүскэ дьарыктана да сылдьан быыс-арыт булан хапсаҕай күрэхтэһиилэригэр кыттарыҥ дии?
– Оннук, ыһыах кэмигэр эҥин дойдубар баар буоллахпына кыттааччыбын. Миэхэ ыһыах уонна хапсаҕай биир ситимнээхтэр. Ыһыах хапсаҕайыгар ийэм, аҕам, бииргэ төрөөбүттэрим, аймахтарым кэлэн ыалдьаллара биир үтүө өйдөбүл.
– Икки сыллааҕыта “Манчаары оонньууларыгар” Үөһээ Бүлүү хамаандата бастаабыта. Валентина Иванова, Николай Руфов, Михаил Саввинов курдук эдэр спортсменнар Спартакиада дьоруойдарынан буолбуттара.
– Кыраларыттан билэр оҕолорум үчүгэй спортсмен, Саха сирэ киэн туттар дьоно буолбуттарыттан олус үөрэбин. Сүүрүк Валентина Иванова – олбуор нөҥүө олорор ыалбыт кыыһа. Гиирэ успуордугар сахалартан бастакы аан дойду кылаастаах успуорт маастара Миша Саввинов – тастыҥ быраатым. Бары Билиилээх диэн Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтин түөлбэтигэр олорбуппут.
“Манчаары оонньууларын” көрсө улууспутугар бэртээхэй успуорт эбийиэктэрэ үлэҕэ киирдилэр. Онон билигин дьон үөрэ-көтө дьарыктанар. Халлаан лаппа сылыйдаҕына стадиоммут тигинэччи үлэлиэ. Оскуола оҕолоро, эдэрдэр сүүрүөхтэрэ-көтүөхтэрэ, путбуоллуохтара.
Сумо хапсаҕайга майгынныыр
– Соторутааҕыта Арассыыйа сумоҕа чөмпүйэнээтигэр кыттыбытыҥ. Сумо омос көрүүгэ хапсаҕайга майгынныыр өрүтэ элбэх эбит дии? Холобур, утары күрдьэн иһэр киһиттэн халбарыс гынан баран атаҕын олуйа тэбээһин.
– Оннук, майгынныыр өрүттэрдээх. Уратыта да элбэх. Холобур, ытыһынан сирэйгэ охсуу көҥүллэнэр. Ити олус сэрэхтээх. Алларааттан баһан таһааран ытыстарынан саайаллара сыанан аҕаабат. Ол гынан баран ити көрүҥҥэ тустуохха, лиидэрдэри кытта илин-кэлин түсүһүөххэ сөп эбит. Бурятия, Тыва бөҕөстөрө тууһугуран туран Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр кытталлар. Кинилэр ыйааһыннарыгар бастакы эбэтэр иккис миэстэлэри ыллахтарына хамнастаналлар. Ити ситиһиилэрин иһин Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар киирэллэр уонна Европа чөмпүйэнээтигэр кыттар бырааптаналлар (кэнтиниэн күрэхтэһиитигэр кыттарга ыйааһын категориятын аайыттан икки киһи путевкаланар). Хамнастара да ботуччу – 60 тыһыынча солкуобай кэриҥэ. Итиннэ эбии экипировканан хааччыллаллар.
Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр үс бастыҥ иһигэр киирдиҥ да успуорт маастарын нуорматын толороҕун. Мин үһүс миэстэ иһин хапсыһыыга кыайтаран – кыл мүччү толорботум.
– Саха сириттэн сумо чөмпүйэнээтигэр урут эмиэ кытта сылдьыбыттара быһыылааҕа.
– Мин итини үчүгэйдик билбэппин. Павел Пинигиннээх хамаанда тэринэн бара сылдьыбыттаахтар диэбиттэрэ. Биһигини Саха сиринээҕи сумо федерациятын салайааччыта Дмитрий Петров көҕүлээн, иилээн-саҕалаан, үптээн-харчылаан Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр илдьэ сырытта.
Былырыын Үөһээ Бүлүү ыһыаҕар Тыва хамаандата кэлэн табаарыстыы көрсүһүү оҥорон барбыта. Онно кинилэр: “Хапсаҕай сумоҕа майгынныыр да эбит, онон эһиги сумоҕа Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр кыттыаххытын сөп эбит”, – диэбиттэрэ.
Сумоҕа дойду чөмпүйэнээтигэр кыттарга сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр ыытыллыбаттар. Көҥүл тустууга, холобур, путевка ылар туһугар Уһук Илин чөмпүйэнээтигэр кыттыаххын наада. Оттон сумоҕа ыллыҥ да Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр кыттыаххын сөп.
Бастаабыппыт. Алҕаһатан эбитэ дуу
– Сумоҕа Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр хамаанданан бастаабыккыт дии?
– Оннук, Саха сирин хамаандата бастаабыта. Алҕаһатан диэххэ сөбө дуу. Хамаанданан киирсиигэ үс этибит – мин, Евгений Алексеев уонна Александр Халыев. Биһиги хапсаҕайбытыгар, холобур, уон сэттэлии киһилээх хамаандалар күөн көрсөллөр дии. Оттон сумоҕа икки бөҕөспүт утарылаһааччыларын баһыйа туттулар да – кыайабыт. Үһүс киһибит кыайтардаҕына даҕаны ахсаан биһиги туһабытыгар 2:1 буолар буоллаҕа дии.
Аны интэриэһинэйэ диэн уолаттарга, ыччаттарга, эр дьоҥҥо дойду чөмпүйэнээттэрэ биир кэмҥэ утуу-субуу ыытыллаллар эбит. Холобур, Тыва биир 19 саастаах бөҕөһө: уолаттар күрэхтэһиилэригэр иккис буолбута, сарсыныгар– ыччаттарга бастыыр, өйүүнүгэр – эр дьон чөмпүйэнээтин үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаланар. Ол аата Арассыыйа үс хамаандатын (уолаттарга, ыччаттарга, улахан дьоҥҥо) састаабыгар киирэн үс Европа чөмпүйэнээтигэр кыттар бырааптана түһэр.
– Арассыыйа атын эрэгийиэннэрин бөдөҥ-садаҥ, толуу бөҕөстөрө төһө күүстээхтэрий?
– Сумоҕа хара күүс быһаарбат диэххэ сөп. Хапсыһыы көрүөх бэтэрээ өттүнэ, олох аҕыйах сөкүүндэнэн түмүктэнэр. Холобур, иннилэрин диэки харса суох дьулуруйаат – утарылаһааччыларын ытыстарынан сирэйгэ саайан баран түҥнэри көтөн кэбиһэллэр. Алларааттан өрө баһан таһааран ытыһынан сирэйгэ саайааһын, тус санаабар, утарылаһааччыгын эмискэ өндөс гыннара сатааһын. Бөҕөстөр бэйэ-бэйэлэрин төгүрүк ии иһиттэн анньан таһаарар мөккүөрдээхтэр. Ол сылдьан үчүгэй аҕайдык ытыстарынан биэртэлэһэ түһэн ылаллар. Онон төһө да улахан уҥуохтаах киһини итинник саайталаан “ыһаҕын”.
Айыы Тойон Таҥара баар эбит
– Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллыбыт “Манчаары оонньууларыгар” 90 киилэттэн үөһэ ыйааһыннаахтар хапсыһыыларыгар – Сунтаар бөҕөһө Гаврил Михайловтан бүдүрүйбүтүҥ. Онтон кинини улахан түһүлгэ муҥутуур кыайыылааҕын быһаарыы хапсыһыытыгар кыайбытыҥ. Күрэхтэһии кэнниттэн төлөпүөнүнэн кэпсэтиибитигэр үөрэн-көтөн туран: “Хата, Айыы Тойон Таҥара диэн баар эбит, ити кыһыылаах кыайтарыыбын дьонум-сэргэм иннигэр уталыппакка боруостуурбар кыах биэрдэ”, – диэбитиҥ.
– Итинник эппиэттээх түгэннэргэ киһи уйана-хатана биллэр. Дьиэбэр-уоппар иккис төгүлүн сыыһа-халты туттан бүдүрүйбүтүм буоллар – борцовкабын да тоһоҕоҕо ыйыыр боппуруос туруо этэ.
Ганя хоннохтон тутуһа сылдьан, эмискэ быраҕан кууһуннарарын билэр этим да... Ол кэнниттэн: “Хайдах баҕайыный?! Бачча айылаах дьарыктанан, бачча айылаах сэттэ көлөһүммүн тоҕон баран – дьиэбэр-уоппар ыытыллыар саамай эппиэттээх күрэхтэһиигэ бүдүрүйэрим диэн...” – диэн санаалар үүйэ-хаайа туттахтара дии. Онтон, дьэ, муҥутуур кыайыылааҕы быһаарар күрэхтэһии бастакы эргииригэр Ганялыын түбэспитим. Онно кыайбыппыттан олус үөрэбин. Уталыппакка, уһаппакка-кэҥэппэккэ реванш ылбытым. Утарылаһааччым хас да ый миигин кыайбытын кэпсии сылдьар кыаҕа суох буолбута.
Сэттэ биэ сэртипикээтэ
– “Манчаары оонньууларын” муҥутуур кыайыылааҕынан буолбуккар улууһуҥ баһылыга Владимир Поскачин сэттэ биэ сэртипикээтин туттарбыта. Ол кэнниттэн “Сылгы үөрдээх Увар” диэн иһитиннэрии киэҥник тарҕаммыта.
– Ол биэлэри санаа хоту хомуйар хайдах да кыаллыбат буоллаҕа дии. Холобур, ыраах, хоту сытар улуустан сылгыны тиэйэн аҕалар уустук. Онон сэртипикээт биэрбит улуустар улахан аҥаардара харчынан биэрбиттэрэ.
Бэйэм улууһум биэрбит биэтэ быйыл төрүөхтээх. Аһаҕастык эттэххэ – икки сылгы үөрдээхпин. “Оччо сылгылаахпын, бачча сылгылаахпын”, – диэн аһаҕастык кэпсии сылдьар куһаҕан дииллэр, аньыыргыыллар.
– Эн билигин Үөһээ Бүлүү успуорка управлениетыгар үлэлиигин дии?
– Оннук, сүрүн исписэлииһинэн үлэлиибин. Уонна эбии хапсаҕай тириэньэрин быһыытынан сылдьабын.
Чугас доҕотторум, аллар атастарым
– Айаал Лазаревы кытта элбэхтик илин-кэлин түһүспүккүт.
– Айаал – чугас доҕорум. “Атас туһугар атах тостор”, – диэн буолар дии. Биһиги оннук доҕордууларбыт. Иккиэн саастыыларбыт, элбэхтик бииргэ дьарыктаммыппыт. Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатыгар улахан ыйааһыҥҥа иккиэ эрэ этибит буоллаҕа. Күн аайы үстүү дьарык буолара. Хас күн аайы мадьыктаһан тахсарбыт. Онон бэйэ-бэйэбитин биэс тарбах курдук билэбит.
– 2013 сыллаахха “Манчаары оонньуулара” Чурапчыга ыытыллыбыттара. Онно Юрий Старостин эйигин да, Айаал Лазаревы да бүдүрүтэлээн – муҥутуур кыайыылааҕынан буолбута.
– Баара, баара... Хайдах гыныаххыный, оттон... Юрка диэн Юрка буоллаҕа дии. Абытайдаах киһи. Киһи хаһан да сэнээбэт, атаҕастаабат киһитэ.
– Кэнники сылларга кэргэннэнэн эҥин баран көрдөрүүлэрэ арыый сэмэй буоллулар.
– Юрканы эмиэ олох чугас доҕорум. Биир кэмҥэ күүскэ дьарыктана сылдьыбыппыт. Кини атаҕар эчэйиитин үчүгэйдик оһоруна илик.
– Увар, эн билигин да утумнаахтык дьарыктана сырыттаҕыҥ?
– Үөһээ Бүлүүгэ бииргэ дьарыктанар киһим суох да буоллар – күннэтэ дьарыктанабын, сүүрэбин-көтөбүн. Ол эрээри ити урут көҥүл тустуунан дьарыктанарым саҕанааҕы курдук буолбатах буоллаҕа. Урут хас күн аайы сэттэ көлөһүнү тоҕон, дьарык бөҕөнү дьарыктанан кэллэҕим. Билигин санаатахпына олус да күүстээх ноҕуруускалар эбит.
Харыйабын таҥнары соһон
– Омос да көрдөххө сахаларга бөдөҥ-садаҥ уолаттар син бааллар ээ. Оттон Саха сирин көҥүл тустууга хамаандатыгар кыра ыйааһыннарга хара баһаам бөҕөс баар, оттон улахан ыйааһыннарга биирдии-иккилии.
– Урут-уруккуттан сүрүн болҕомтолорун кыра ыйааһыннарга ууран-ууран кэллэхтэрэ дии. Баары малтаччы эттэххэ – тириэньэрдэр миэхэ оҕо эрдэхпиттэн эрэммэттэр этэ. Нууччалыы “для галочки” диэн тыл баар дии. Ол курдук күрэхтэһиилэргэ миигин “для галочки” илдьэ сылдьааччылар. Оҕо эрдэхпиттэн.
Мин оҕо да сылдьан муҥутуур ыарахан ыйааһыҥҥа тустар буоллаҕым. Ыйааһыным өссө ситэтэ суох буолара. Онон ыйааһын эҥин түһэрбэппин. Ол иһин миэхэ суумка эҥин туттарааччылар. Өссө ас эҥин... Чэ, наһаа барытын кэпсэниллибэт. Быһаччы эттэххэ – миэхэ эрэнээччилэрэ, улахаҥҥа уурааччылара суох. Ити тус көрүүбүн этэбин. Ол эрээри, хайдах да диэбит иһин, тириэньэр сыһыана син-биир ырылыччы көстөр буоллаҕа. Ол иһин кэнники, этэргэ дылы, харыйабын таҥнары соһуталыыр буолбутум.
– Урут да, кырдьык, ыарахан ыйааһыҥҥа элбэҕи эрэннэрэр бөҕөстөрбүт улахан успуортан эмискэ туораабыт түгэннэрэ бааллар.
– Тус санаабар үп-харчы, күүстээх өйөбүл улахан успуорка кырата суох оруоллаах. Мин даҕаны, баҕар, кыанар аймахтардааҕым эбэтэр кыахтаах успуонсардааҕым буоллар – доҕорум Айаал курдук билиҥҥэ диэри ханнык эбит дойду аатыттан туста сылдьар буолуом этэ.
Үс көбүөрү тилэри 120 киилэлээхтэр
– Монголия, Бурятия ыарахан ыйааһыннаах бөҕөстөрө улахан түһүлгэлэргэ мэлдьи кытталлар дии.
– Оннук. Холобур, Чулуунбат Жаргалсайхан, Золбоо Нацагсурен, Балдан Цыжипов, Цыбик Максаров... Сумоҕа Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр Балдан Цыжипов 115 киилэ ыйааһын категориятыгар уонна чөмпүйэнээт муҥутуур кыайыылааҕын быһаарыыга үһүс миэстэлэри ылаттаабыта.
Биһиэхэ ыарахан ыйааһыннаах бөҕөс соҕотоҕун эбэтэр биир эрэ киһини кытта бииргэ эрчиллиэ, тустар ньымаларын чочуйуо. Оттон ол киһиҥ сүрэҕэлдьээтин эбэтэр туох эбит биричиинэнэн дьарыкка кэлбэтин, эчэйиини ыллын. Дьарыгыҥ улахан тахсыыта суох буоллаҕа ол. Ол иһин Айаал Лазарев кэнники сылларга үстүү ый Хотугу Осетия киин куората Владикавказка баран дьарыктанар. Владикавказка үс көбүөрү тилэри 120 киилэлээх бөҕөстөр бииргэ дьарыктаналлар. Аны туран Хотугу Осетия, Дагестан бөҕөстөрө араас дойдулар ааттарыттан улахан түһүлгэлэргэ кытталлар. Онон биир саалаҕа Арассыыйа, Азербайджан, Украина, Белоруссия, Грузия лиидэрдэрин кытта дьарыктанаҕын. Итинник тэрээһиҥҥэ араас киһини кытта тустан, албастары чочуйан – сөптөөх ноҕуруусканы ылаҕын буоллаҕа.
Судьуйалар үлэлэрэ
– Ньургун Скрябин былырыын Европа чөмпүйэнээтигэр үһүс миэстэ иһин киирсибитэ. Онно көбүөр судьуйата улаханнык “мэһэйдээбитэ”. Кини хапсыһыы хара саҕаланыаҕыттан Ньургуну илиитинэн ыйа, оҕо курдук мөҕө-этэ, бэл илиитинэн сыҕарыччы анньыалыы сылдьыбыта. Оттон быйылгы Европа чөмпүйэнээтигэр Николай Охлопков финал аҥаарыгар тустубута. Онно судьуйа уолбут түөрт баалга быраҕан кууһуннарбытын аахпатаҕа. Эмиэ тарбаҕы чочоҥнотуу, мөҕүү-этии... Итинник түгэннэри успуорт исписэлииһэ киһи хайдах сыаналыыгын?
– Судьуйалар ыгар, аһаҕастык балыйар, баттыыр түгэннэрэ мэлдьи тахсар. Ити ахтыбыт түгэннэргэр – тустууттан олох ыраах, бэйэлэрэ көбүөргэ үйэлэригэр тахсыбатах дьон судьуйалаабыттарын курдук көрбүтүм. Туста сылдьыбыт киһи бары ымпыгы-чымпыгы үчүгэйдик билэр. Ол иһин, бастатан туран, тустууну “ыспат”, бөҕөстөр үчүгэй тустууну көрдөрөллөрүгэр кыах биэрэр. Эбэтэр, итинтэн атын түгэнигэр – судьуйа собус-соруйан биир бөҕөһү утары үлэлиэн сөп. Хапсыһыыны сотору-сотору тохтотон хайаан сөбүлээбэт бөҕөһүн тустуутун “ыһыан” сөп.
Тас дойдуларга ыытыллар күрэхтэһиилэргэ тиийдэххэ – “Арассыыйа” диэн тылы истээт, көрдөрбүтүнэн балыйар судьуйалар баар буолааччылар. Онон, туох да диэн уҕарытан, сымнатан саҥара сатаабыттарын иһин – бэлиитикэ успуорка орооһор түгэннэрэ тахсыталааччылар.
Алаһа дьиэ туттубут киһи
– Соторутааҕыта биир социальнай ситимҥэ кэргэҥҥин, кыысчааҥҥын кытта турар хаартыскаҕын көрөн аһарбытым. Кыысчааныҥ эйиэхэ аһара майгынныыр эбит.
– Оннук, майгынныыр. Ити биир соҕотох, кэтэһиилээх-манаһыылаах Сайаана Уваровна диэн кыысчааммыт. Аҕыйах хонугунан иккитин туолуохтаах. Кэргэним английскай тыл учууталынан үлэлээбитэ, билигин оҕотун көрөн олорор. Кэргэним аймахтара – бары тустууктар. Бырааттыы Софроновтар диэн бэйэлэрин кэмнэригэр киэҥник биллэ сылдьыбыттара. Бары Чурапчыга үөрэммит, дьарыктаммыт, аатырбыт тириэньэр Дмитрий Коркин оскуолатын ааспыт дьон.
– Көҥүл тустууттан, хапсаҕайтан ураты олоххо туох интэриэстээххиний?
– Билиҥҥи интэриэһим – хайдах эбит гынан алаһа дьиэ туттубут киһи. Уонна, оттон, ханнык баҕарар саха киһитин курдук сааскы-күһүҥҥү куска сылдьарбын сөбүлүүбүн. Аһара оннук өлгөмнүк бултуйбатарбын да, айылҕаҕа сылдьарбыттан олус астынабын. Уонна оннук айылаах ырааппаппыт, дьиэ таһыгар сылдьабыт диэххэ сөп.
– Увар, кэпсээниҥ иһин улахан махтал! “Кыым” ааҕааччыларын аатыттан өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарабын!
Кэпсэттэ Федор РАХЛЕЕВ.
