Көрбүөччү Анисия Левина аата Саха сирин олохтоохторугар 90-с сыллар саҥаларыгар дуорааннаахтык иһиллэн барбыта. Кини ордук араас сүтүгү буларынан биллибитэ. Сүппүт киһи, ынах-сүөһү, мал-сал, харчы... Ааҕан сиппэккин. Кэпсэтэ олорон ол чааһын ыйыттахха, наһаа арбанан кэпсэнэрин сөбүлээбэт.
– Анисия Дмитриевна, эйигин дьон бары ытыктаан “Эдьиий” диэн ыҥыралларын үгүстүк истэбин. Көрсүөхпүн, кэпсэтиэхпин баҕарбытым ыыра ыраатта, олох чугаһаппаккын дии. Туох кэпсээннээххин, сэһэргэһиэх.
– Бэйэм Чурапчы Арыылааҕар төрөөбүтүм уонна улааппытым. Төрөппүттэрим эрдэ өлбүттэрэ. Эдьиийим үөрэҕин бүтэрэн, кэргэннэнэн Сунтаарга барбытыгар кинилиин барсыбытым, оскуоланы онно үөрэнэн бүтэрбитим. Онон Сунтаары иккис дойдубунан ааҕабын. Аҕабынан эһэм Каженкин Тихон Михайлович Арыылаахха таҥара дьиэтин тутуспута. Онно үрүҥ, кыһыл көмүс кириэстэрин оҥортообута. Бэстээхтэн куолакал илдьибитэ. Биир сылы быһа Арыылаахха дьиэ тутан, онтун оскуолаҕа биэрэр уонна бэйэтигэр муус ылар, мас мастыыр, хаар күрдьэр уонна оһох оттор. Онно үөрэнэр оҕолору көрөр-истэр. Үлэлээн ылбыт үбүн барытын бэпэчиитэлистибэҕэ биэрэр эбит. Онон кини мэссэнээт оруолун толорбут.
– Бииргэ төрөөбүт хаскытый?
– Бииргэ төрөөбүт 7 этибит. Билигин эдьиийбиниин иккиэйэх хааллыбыт. Убайдарым Чурапчы Арыылааҕар олорбуттара.
– Туох идэлээххиний?
– Хойут 45 сааспар медучилищеҕа сиэстэрэ идэтигэр уонна юриска үөрэммитим.
– Айылҕаттан “баардааххын”, өр кэм устата дьарык гынан кэллиҥ. Ол чааһыгар тугу этиэҥ этэй?
– Төрдүбүтүгэр улуу дьон бааллар. Баардаахпын оҕо эрдэхпиттэн билэр этим. Ордук күүскэ ааспыт үйэ 90-с сыллар саҕаланыыларыттан дьарыктанабын. Төрүттэрбэр этэн биэрэр, суолбун ыйан дьон бааллар.
– Эйигин дьон үксэ ордук сүтүгү булан биэрэр диэнинэн билэллэр.
– Миэхэ үксүн сүтүктээх дьон элбэхтик кэлэр. Төһө кыайарбынан көмөлөһө сатыыбын. Сүппүт киһини, сылгыны-сүөһүнү, массыынаны, о.д.а. булабын. Кыайан булан биэрбэтэх түбэлтэм суох. Хойутаабыта биир ыйынан түмүгэ көстөр. Ону тулуйан кэтэһиэххэ эрэ наада.
– Оччоҕуна бачча сыл тухары булбут сүтүгүҥ, бука, элбэх буолуо?
– Баһаам буоллаҕа дии. Ааҕан сиппэккин... Үксүн төбөбөр бу диэн өйдөөн да хаалбатахпын.
– Биир эмэ түгэни кэпсиэҥ дуу?
– Күһүн этэ. Оҕо сүтэн хаалла диэн миигиттэн төлөпүөнүнэн ыйыталаспыттара. Көрдөөһүҥҥэ 250-ча киһи кыттыбыт этэ. Мин бу кэмҥэ 1-кы Хомустаахха сыбаайбаҕа кэлбиппин булан ыланнар, көрдөтө илдьибиттэрэ. Баар сирин ыйан биэрбитим. Билигин 7-8 кылааска үөрэнэр буолуохтаах. Каринаны эмиэ этэн биэрбитим. Дэриэбинэттэн 6 көстөөх сиргэ уулаах сиргэ, от быыһыгар, дулҕа үрдүгэр чохоллон олорор диэн.Өлүөхүмэ улууһугар биир ыал иистэнэр массыыналарын сүтэрэн миэхэ тахса сылдьыбыттара. “Олох долгуйумаҥ, тэрилгит көстүөҕэ. Бэйэлэрэ аҕалан биэриэхтэрэ”, – диэбитим. Онтум сотору кэминэн тэлгэһэлэригэр аҕалан уурбуттарын булбуттара.
Бу түбэлтэ буолбута ыраатта. Дьокуускай куорат биллэр атыы-эргиэн маҕаһыыныгар үлэлиир дьахтар 50 000 тыһ. солк. үлэлиир тэрилтэтигэр уордарбыт. Миигинэн көрдөппүтэ. Ону харчыта лөкөччү, туттуллубакка ол сиргэ баар буолуоҕун эппитим. Балачча кэм ааспытын кэннэ ол харчыта сүтэрбит сиригэр төттөрү кэлэн ууруллубутун булан ылбыта. Бииргэ үлэлиир кэллиэгэтэ ылбыт. Хата, харчытын туттубакка ууран сыппыт, суобаһа оонньоон, ылбыт миэстэтигэр төттөрү аҕалан уурбут этэ. Салбаҥҥа биир эмээхсин сиэн кыыһыныын атырдьах ыйын бүтэһик күннэригэр сир астыы сылдьан мунан хаалбыттара. Хаартыскаларын илдьэ сылдьан наһаа уһуннук, өр көрдөөбүппүт. Ол тухары “тыыннаахтар, бааллар, көстүөхтэрэ” диэн эрэл санаалаах сылдьан, тохсус күннэригэр булан ылбыппыт. Престэммит от быыһыгар саһан олороохтууллар этэ. Ыраах баҕайы сиргэ мунан хаалбыттар этэ.
Бу түбэлтэ илин эҥээр улууска буолбута. Биир кыыс дьиэтигэр кэлбэтэҕэ хас да хоммут, көрдөөн ырааппыттар этэ. Бэйэм тахсан көрдөһө сылдьыбытым. Кыыһы билэр уолаттара айан массыынатыгар уган баран, Нерюнгри диэки ыытан кэбиспиттэр. Ону мин үлэлээн көрөн: “Кыыскыт тыыннаах, этэҥҥэ кэлиэҕэ, Бэстээх диэки кэлэрэ көстөр”, – диэбитим. Көстүбүтэ, эппитим курдук, бэйэтэ айаннаан кэлбит этэ. Ити курдук кэпсээтэххэ, элбэх буоллаҕа.
– Хайдах көрдүүгүн, булан биэрэҕин?
– Тэлэбиисэргэ курдук түргэн баҕайытык ойууланан көстөн ааһар. Иһитиннэрии кэлэр. Ону тутатына түргэн-түргэнник көрөбүн. Ол кэмҥэ олох саҥарыллыа, салгын хамсыа суохтаах.
– Ордук уоруллубут массыынаны улгумнук буларгын истэбит.
– Ханнык уулуссаттан, аадырыстан уорбуттарын суоллуубун. Сороҕор уорбут дьону бэйэлэринэн аҕалан туруортарабын. Ол баар суол.
– Ол аата эн уорбут дьон өйүгэр-санаатыгар киирэн “оонньууруҥ” буолуо дуо?
– …
– Төлөпүөнүнэн сүтүгү кыайан булаҕын, дьон кыһалҕатын быһаараҕын дуу?
– Этээччибин. Ол эрээри сүппүт эбэтэр ыалдьыбыт дьон хаартыскаларын бэйэлэрэ илдьэ кэлэн көрсөллөрө ордук.
– Оҕото суох ыалга оҕо уйата тутаҕын дуу?
– Оҥоробун. Оҕоломмут дьонум элбэх. Көрөн олорон ыарыыларын этэбин, эмтиибин.
– Куһаҕаны оҥорон баран сылдьар дьону көрөн тута билэҕин дуу?
– Билэн. Дэлби харааран көстөллөр...
– Абааһы, көстүбэт эйгэ диэн баар дуо?
– Былыргы дьон абааһы диэн дьон санаатын этэллэрэ.
– Дьоҥҥо байанайдарын чугаһатан биэрэҕин дуо?
– Тайаҕы, тыатааҕыны бултуулларыгар көмөлөһөбүн. Иннилэригэр, чугас аҕалан туруоран, чугаһатан биэрэбин. Бултуйаллар ахан. Ол эрээри барыта кэмнээх-кэрдиилээх буолар.
– Сорох айылгылаах дьон “кэлэр сыл уот сыла” диэн билгэлииллэр дии. Онно эн санааҥ?
– Наһаа элбэх баһаар буолуо суоҕа. Дьон саҥата-иҥэтэ, араас тыл-өс ыытан “уот-татай” буолуон сөп. Ону этэллэр – уот сыла буолуо диэн.
Онон, дьон-сэргэ эйэлээхтик олоруон, бэйэ-бэйэлэрин утары турсумуохтарын наада. Ордук хос саҥаны-иҥэни таһаарбакка, бэйэ-бэйэни ыыстаспакка, быыбардар иллээхтик аастыннар. Саха норуота иллээх-эйэлээх буолуон наада. Онто да суох бэйэбит аҕыйах ахсааннаах норуоппут.
– Үгэс курдук, сааскы халаан уута барыбытын син биир долгутар.
– Сааскы өттүгэр халаан уута улаханнык көстүбэт. Уу кэлбэтин... Сайын от үүнүө. Ардах да сөбүгэр түһүө.
– Анисия, сырыы аайы ыраах уһун кэмнээх айаммар Эн ытык алгыскынан баран сынньанан кэлэбин. Быйылгы айан суола хайдах тыргыллан көстөрүй?
– Айан суола быйыл да баар. Оҕо көрөн олорон хаалыаххытын баҕарбат буоллаххытына айаннааҥ, сынньанан кэлиҥ. Суолгут аһаҕас!
Күһүүрдэр махталлара
Вера Шадрина – Дьокуускай куорат, Пригород бөһүөлэгин “Надежда” кулууп дириэктэрэ:
- Бу түбэлтэ 4 сыллааҕыта буолбута. Мин уоппускабар Москуба куоракка сынньанан баран, быһа дойдубар Тиксиигэ кэлэн Күһүүргэ маай бырааһынньыктарыгар кэлэ сылдьарым. Муус устар ый бүтүүтэ Күһүүр олохтоохторо, мин биир дойдулаахтарым, аймах дьонум бу быһылааҥҥа түбэспиттэрэ миигин ордук долгуппута. Ити бураанынан айаҥҥа мин Тиксииттэн Күһүүргэ диэри барсаары гыммыппын миэстэ суох диэн ылбатахтара.
Ол маннык этэ. Тиксииттэн 4 киһи биир бураанынан Күһүүргэ айаннаабыттара. Ол айаннаан иһэн 9 хонук устата киэлитэ көстүбэт киэҥ нэлэмэн туундараҕа мунан хаалбыттара. Хас да күнү быһа үөһэнэн-аллараанан бары көрдөөбүттэрэ. Сүппүттэрэ 6-7 күннэригэр мин, дьэ, өй буламмын “Арчы” дьиэтигэр кэллиэгэлэрбэр төлөпүөннээтим. Хата ол кэмҥэ эдьиийбит Анисия оруобуна баар кэмэ эбит, кинилиин төлөпүөнүнэн кэпсэттим. Быһылааны кэпсээн биэрдим, сүбэ-ама көрдөөтүм. Ону Анисия Дмитриевна холку-наҕыл куолаһынан “Уоскуйуҥ! Дьоҥҥут этэҥҥэлэр, тыыннаахтар. 2-3 хонугунан көстүүһүлэр” диэн уоскуталаата уонна хайа диэки муммуттарын суолларын ыйан, ойуулаан биэрдэ. Кырдьык, ол кэнниттэн 2-3 хонук буолан баран этэҥҥэ көстүбүттэрэ.
9 күн устата аһа суох, сэниэлэрэ эстибит дьон ото-маһа суох туундараҕа сатыы хааман хайдах тыыннаах хаалбыттарын билигин санаан сөҕөҕүн эрэ... Биһиги чугас аймахтара улаханнык аймаммыппыт. Ама ааспытын иһин, оччотооҕу айманыыны, харах уутун, санаа түһүүтүн тылгынан хайдах тиэрдиэҥ баарай? Тустаах дьон чугас аймахтарыгар, биир дойдулаахтарыгар ыарахан кэмнэр этилэр. Онон Анисия Дмитриевнаҕа үйэлэргэ кыайан этиллибэт улахан махталлаахпыт.
– Арассыыйа бэрэсидьиэнин, Ил Түмэн быыбара буолаары турар. Туох уларыйыы баар буолуой?
– Элбэх куолаһы ылан, Арассыыйаҕа Путин кыайыаҕа. Саха сиригэр куолас баһыйар өттүн ылыа.
Ил Түмэҥҥэ саҥа ааттар, эдэр ыччаттар тахсыахтара. Кэллиннэр ээ. Ким кыайбыт ол хааллын. Ол эрээри урукку дьокутааттар улахан аҥаардара хаалыа. Дьон туох да диэн саҥарбытын иһин, дьокутааттарбыт үчүгэйдик үлэлииллэр, баччааҥҥа диэри норуоту ыспакка кэллилэр дии.
– Үөһээ салалтаҕа туох эмэ уларыйыы көстөр дуу?
– Бырабыыталыстыбаҕа бааһынайдар элбиэхтэрэ уонна саха дьэбириэйдэрэ. Маны сэргэ үөһээ салалтаҕа аҕыйах ахсааннаах омук бэрэстэбиитэллэрэ баар буолуохтара. Ил Дархаммыт үлэлээбитин курдук үлэлиэ, норуотун тутан олорор, үлэтин-хамнаһын боростуой дьон сыаналыыр. Саха норуота өйүнэн, күүһүнэн барыны-бары кыайа тутар ураты дьоҕурдаахпыт. Онон бу сылга бары үчүгэйдик, этэҥҥэ үлэлээн-хамсаан, айан-тутан олоруоҕуҥ!
– Оттон министиэристибэ структураларыгар хамсааһын баар буолуо дуу?
– Хамсааһын баар буолуоҕа. Сорох министиэристибэ уларыйыан сөп. Саҥа тэрилтэлэр тэриллиэхтэрэ.
– ХИФУ ректора уларыйыа дуо?
– Евгения Исаевна син биир үлэлээбитин курдук үлэлиэ, миэстэтигэр хаалыа. Аны маннык санааны эмиэ этиим, ону суруй. Людмила Горева миэстэтэ аһаҕас. Кини, дьиҥинэн, үлэлээбитин курдук үлэлиэхтээх этэ. Михаил Николаев, Виталий Басыгысов, Александр Уаров, Макар Яковлев, Николай Васильев, Иннокентий Тарбаахап, Юрий Сидорович Прокопьев олус өйдөөх, кыахтаах үлэһит дьон. Бу дьон тыла норуокка тиийимтиэ, ылынымтыа буолар. Өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар улахан суолталаах дьон быһыытынан мин кинилэри сыаналыыбын. Дьон 75 саастарыгар диэри үлэлээтиннэр ээ. Эдэр ыччаты салайан, суолларын ыйан биэрдиннэр.
– Дьон тыаҕа төннүүтэ баар буолуо дуу?
– Сыыйа-баайа. Дэриэбинэҕэ үлэ баар, суох буолбатах. Тыа дьоно бэйэлэрин-бэйэлэрэ хааччынан олороллор уонна куһаҕана суохтук. Онон ким үлэлиир – ол аһыыр, ол харчылаах. Дьон харчылаах, суох буолбатах. Улуус, тыа баһылыктара дьоннорун-сэргэлэрин, норуоттарын бэркэ дьаһайан, тутан олороллор.
– Эн төлөпүөн эҥин диэни билиммэт киһи эбиккин дии. Оччоҕо эйигин наадыйбыт дьон хантан булуохтарай?
– Төлөпүөнү туттубат кырдьаҕаспын. Онон миигин Арчы дьиэтиттэн эрэ булуохтарын сөп.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Хаартыскаҕа:
Анисия Левина кырыйан таайар идэлээх Тайаанаттан “Уулуссаҕа былакааттар ыйаммыттар, олор туох суолталаахтарый?” диэн ыйытык биэрэн эппиэт ыла олорор түгэнэ.
